Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία και Θεολογικά

Βιβλιοπαρουσίαση

Πατερική και Σχολαστική Θεολογία και το περιβάλλον τους

με βάση τις προφορικές παραδόσεις τού π. Ιωάννη Ρωμανίδη

Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Πηγή: Περιοδικό: "Εκκλησιαστική Παρέμβαση" τεύχος 294, Ιανουάριος 2021.

Αναδημοσίευση από: https://www.parembasis.gr

και: https://www.parembasis.gr

Ένα επίκαιρο βιβλίο

Εφέτος εορτάζουμε την επέτειο τών διακοσίων χρόνων από την Εθνεγερσία τού 1821, ένα μεγάλο γεγονός που μάς έδωσε την εξωτερική ελευθερία, αλλά έκανε και την μετάλλαξη τής παραδόσεώς μας.

Θα ακουσθούν πολλά κατά την διάρκεια τού χρόνου, ίσως τα περισσότερα θα παραμείνουν εστιασμένα στα ιστορικά γεγονότα τής ενάρξεως τής Επαναστάσεως, και θα αγνοηθούν τα όσα προηγήθηκαν πολλούς αιώνες πριν από αυτήν, και τα όσα ακολούθησαν και ζούμε καθημερινά.

Στην έναρξη τής φετινής χρονιάς δημοσιεύεται ένα βιβλίο με τίτλο «Πατερική και Σχολαστική θεολογία και το περιβάλλον τους» και υπότιτλο «με βάση τις προφορικές παραδόσεις τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη». Το βιβλίο αυτό έχει γραφή το 2013 και η έκδοσή του καθυστερούσε, γιατί έπρεπε να δημοσιευθούν άλλα βιβλία και τελικά εμφανίζεται εφέτος, που είναι κατά κάποιον τρόπο επίκαιρο λόγω τού εορτασμού τής Εθνεγερσίας τού 1821.

Βέβαια, φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι το περιεχόμενό του είναι θεολογικό, αλλά όμως είναι και ιστορικό και σύγχρονο και ανταποκρίνεται στο βαθύτερο νόημα τού εορτασμού αυτού. Αυτό φαίνεται έντονα στα κεφάλαια που απαρτίζουν το βιβλίο.

Στην αρχή το βιβλίο αναφέρεται στην διδασκαλία τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη, ενός Ρωμηού Καππαδόκη που μεγάλωσε στο Μανχάταν τής Νέας Υόρκης, σε οικογενειακό περιβάλλον με έντονη ησυχαστική παράδοση, αλλά συγχρόνως σπούδασε στα μεγαλύτερα Πανεπιστημιακά Κέντρα τής Αμερικής και ήλθε στην Ελλάδα εξοπλισμένος πλήρως με την γνώση τής δυτικής θεολογίας, αλλά και την γνώση και εμπειρία τής Ρωμηοσύνης, και δημιούργησε μια ιδιαίτερη αίσθηση.

Στα επόμενα κεφάλαια γίνεται αναφορά στην Πατερική θεολογία, που είναι συνέχεια τής Προφητικής και Αποστολικής αποκαλυπτικής θεολογίας, και στην Σχολαστική θεολογία, που αναπτύχθηκε από τους Φράγκους θεολόγους, χρησιμοποιώντας την λατινική γλώσσα, και υπάρχουν βασικές διαφορές μεταξύ τους.

Αυτό σημαίνει ότι η Πατερική θεολογία στηρίζεται στην θεοπτία τών θεουμένων αγίων, ενώ η Σχολαστική θεολογία στηρίζεται στην φιλοσοφική ενασχόληση περί τού Θεού. Οι προϋποθέσεις τής Πατερικής θεολογίας είναι η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση, ενώ οι προϋποθέσεις τής Σχολαστικής θεολογίας είναι η αναλογία όντος και η αναλογία πίστεως (analogia entis και analogia fidei), δηλαδή οι φιλοσοφικές αναλογίες, οι οποίες καταργούν την διαφορά μεταξύ ακτίστου και κτιστού, τον ησυχασμό και την εμπειρία τού ακτίστου Φωτός.

Ακόμη, επειδή η θεολογία συνδέεται στενά με την ιστορία, γι’ αυτό όλη αυτή η αντιπαράθεση τής Σχολαστικής θεολογίας με την Πατερική θεολογία φάνηκε έντονα στο ιστορικό σώμα και τών δύο παραδόσεων, που χαρακτηρίζονται Φραγκοσύνη και Ρωμηοσύνη, με έκδηλη φανέρωσή τους στην Γαλλική και Ελληνική Επανάσταση.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θεωρώ ότι, ενώ το βιβλίο αυτό γράφηκε πριν οκτώ (8) χρόνια, εν τούτοις είναι οικονομία τού Θεού που δημοσιεύεται το έτος 2021, που εορτάζουμε την επέτειο τών διακοσίων ετών από την Επανάσταση τού 1821. Διότι αυτήν την περίοδο από το 1821 έως το 1922 που έγινε η Μικρασιατική καταστροφή, και μέχρι σήμερα, γίνεται αυτή η διαπάλη μεταξύ τής Ρωμαίϊκης εκκλησιαστικής ζωής και τής Φραγκολατινικής δυτικής παράδοσης και αντιστρόφως.

Αν σκεφθή κανείς ότι κατά τα έτη που ακολούθησαν την Εθνεγερσία τού 1821 πάλευαν μεταξύ τους οι εκφραστές τών Κομμάτων Αγγλικού, Γαλλικού και Ρωσικού, σε βάρος τής Ορθόδοξης Ρωμηοσύνης, τότε ολοκληρώνει την άποψή του για την οντότητα τού Ελεύθερου Ελληνικού Κρατιδίου.

Με αυτήν την προοπτική το βιβλίο με τίτλο «Πατερική και Σχολαστική θεολογία και το περιβάλλον τους» και υπότιτλο «με βάση τις προφορικές παραδόσεις τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη» είναι αρκετά επίκαιρο και δείχνει ποια είναι η ταυτότητά μας, η αυτοσυνειδησία μας και πώς βιώνεται η πνευματική και πολιτιστική αμνησία μας. Έτσι, μπορεί να προκαλέση μια εσωτερική αφύπνιση από την ρωμαλέα σκέψη τού «Προφήτου τής Ρωμηοσύνης», όπως αποκλήθηκε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης.

Η εισαγωγή τού βιβλίου

Διαβάζουμε την Αγία Γραφή -Παλαιά και Καινή Διαθήκη- και βλέπουμε τα σχετικά με τον άσαρκο και σεσαρκωμένο Λόγο, την εμφάνισή Του στους Προφήτες και τους Αποστόλους. Επίσης, διαβάζουμε τα κείμενα τών Πατέρων τής Εκκλησίας και βλέπουμε την ορθόδοξη θεολογία, την δόξα τού Χριστού και πώς συμμετέχουμε και εμείς σε αυτήν την δόξα δια τής μετοχής στο μυστήριο τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού. Σε όλη την πατερική διδασκαλία, που είναι συνέχεια τής προφητικής και αποστολικής διδασκαλίας, φαίνεται καθαρά η σταυροαναστάσιμη πορεία τού Χριστιανού, πώς και ο ίδιος συμμετέχει στην νίκη τού Χριστού πάνω στον διάβολο, την αμαρτία και τον θάνατο.

Όμως, αυτή η προφητική, αποστολική και πατερική θεολογία που έχει κοινά στοιχεία, κοινή βάση, κοινό πυρήνα, έχει διαφοροποιηθή δια μέσου τών αιώνων από μερικούς θεολόγους και έχει ερμηνευθή κατά έναν διαφορετικό τρόπο. Στην Δύση έχει αναπτυχθή μια ιδιαίτερη θεολογία που ονομάσθηκε σχολαστική, επειδή καλλιεργήθηκε στις τότε Πανεπιστημιακές Σχολές με την χρησιμοποίηση τής ανθρώπινης λογικής. Ενώ η πατερική θεολογία έχει ως κέντρο της την αποκάλυψη τού Θεού στην καρδιά τού ανθρώπου, δια τού φωτισμένου νου, η σχολαστική θεολογία έχει ως κέντρο της τον στοχασμό από την λογική και την φαντασία τού ανθρώπου. Έτσι, υπάρχει μια σαφέστατη διαφορά μεταξύ πατερικής και σχολαστικής θεολογίας.

Στο βιβλίο αυτό γίνεται προσπάθεια να καταγραφούν οι διαφορές μεταξύ αυτών τών τύπων θεολογίας. Βέβαια, έχουν γραφή πολλές μελέτες από ακαδημαϊκούς διδασκάλους, από τις οποίες άλλες αναφέρονται στην θεολογία τών Πατέρων τής Εκκλησίας, άλλες στην θεολογία τών σχολαστικών θεολόγων τής Δύσεως και άλλες επιχειρούν συσχετίσεις και διαφοροποιήσεις μεταξύ τών δύο αυτών θεολογιών. Όμως, στο βιβλίο αυτό επιχειρείται μία σύγκριση μεταξύ πατερικής και σχολαστικής θεολογίας βάσει τής προφορικής διδασκαλίας τού μακαριστού π. Ιωάννου Ρωμανίδη, Καθηγητού τής Δογματικής στην Θεολογική Σχολή τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μπορεί να υπάρχουν μερικές ελλείψεις ή υπερτιμήσεις, αλλά όφειλα να εκθέσω την άποψη τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη και να τον στηρίξω ή και να τον συμπληρώσω με διάφορα άλλα κείμενα. Ασφαλώς δεν καλύπτεται όλο το εύρος τών θεμάτων που θίγονται στο βιβλίο αυτό.

† Ιωάννης Σ. Ρωμανίδης Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα τής πατερικής και τής σχολαστικής θεολογίας. Όταν δίδασκε στην Θεολογική Σχολή τού Τιμίου Σταυρού τής Βοστώνης, Αμερικής, ασχολείτο σοβαρώς με τα θέματα αυτά, όπως φαίνεται σε μια επιστολή που απέστειλε στον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι:

«Για την ώρα συζητάω αν πρέπει να συνεχίσω με το θέμα "Ο Άγ. Αυγουστίνος και ο Αυγουστινιανισμός" για τις εξετάσεις κορμού ή να το αλλάξω στον νέο-πλατωνισμό. Το πρώτο θα άξιζε τον κόπο, αλλά το δεύτερο θα είναι περιορισμένο χρονολογικά και πιο σημαντικό για την πατερική ανατολική παράδοση, ιδιαίτερα την ιστορική περίοδο που με αφορά για την ειδικότητα και την διατριβή. Από την άλλη πλευρά φέτος στην Σχολή διδάσκω ένα μάθημα "Ιστορία τής Δυτικής Θεολογίας" από τον Αυγουστίνο στον Όκαμ το πρώτο τετράμηνο και στην συνέχεια για την διαμάχη τού Jansenism το δεύτερο τετράμηνο. Έτσι θα κάνω προσεκτική μελέτη προετοιμαζόμενος για τις διαλέξεις μου».

Όταν εξετάση κανείς το θέμα εξωτερικά, μπορεί να σχηματίση την άποψη ότι ο τίτλος τού παρόντος βιβλίου Πατερική και Σχολαστική θεολογία δεν καλύπτει όλο το περιεχόμενό του. Όμως, η προσεκτική μελέτη θα καταδείξη ότι ο πυρήνας τού παρόντος βιβλίου είναι η διαφορά μεταξύ πατερικής και σχολαστικής θεολογίας. Τα άλλα κεφάλαια που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό, όπως τα σχετικά με την ελληνική φιλοσοφία, την ρωσική θεολογία και την νεοελληνική θεολογία είναι εξαρτώμενα από τον βασικό πυρήνα τού βιβλίου. Και αυτό γιατί η σχολαστική θεολογία έχει επηρεασθή από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η ρωσική θεολογία προσπάθησε να αποδεσμευθή από την σχολαστική θεολογία και παρουσιάσθηκε ως υπέρβασή της, αλλά διαφοροποιήθηκε και από την πατερική θεολογία, και η νεοελληνική θεολογία έχει επηρεασθή και από την σχολαστική και από την ρωσική θεολογία.

Όπως γίνεται αντιληπτό, το θέμα είναι σοβαρότατο. Πολλοί Κληρικοί, μοναχοί και θεολόγοι στην εποχή μας είναι προβληματισμένοι από την σύγχρονη οικουμενιστική κίνηση, πολλοί γνωρίζουν την πατερική διδασκαλία, αλλά συνήθως αγνοούν τον επηρεασμό που δέχθηκε η σύγχρονη θεολογία από την σχολαστική και την ρωσική θεολογία, που σε βασικά σημεία διαφοροποιούνται από την γνήσια πατερική παράδοση, όπως εκφράσθηκε δια μέσου τών αιώνων. Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης σε μια επιστολή του προς τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι παρατηρεί:

«Η θεολογική κατάσταση στην Ελλάδα είναι μια μείζων καταστροφή. Οι μόνοι σωστοί Ορθόδοξοι που συνάντησα ήταν λίγοι μοναχοί στο Άγιον Όρος, που απεχθάνονται τον Ανδρούτσο και τον Τρεμπέλα και τα Πανεπιστήμια, γενικά, και όντως σκέφτονται με πατερικούς όρους. Αυτό το κάνουν ακόμη και οι πιο αδαείς μοναχοί. Το μόνο μειονέκτημά τους είναι ότι είναι εντελώς αποκομμένοι από τις σύγχρονες μορφές τής δυτικής θεολογίας».

Βέβαια, από το έτος 1958 που γράφηκε η επιστολή αυτή έχουν αλλάξει σε μερικά σημεία οι θεολογικές σπουδές στην Ελλάδα, αλλά χρειάζονται πολλές προσπάθειες για να επανέλθη η γνήσια πατερική θεολογία. Το κυριότερο είναι ότι πρέπει να γίνουν εργώδεις προσπάθειες για να φανή η διαφοροποίηση τής σχολαστικής και ρωσικής θεολογίας από την αυθεντική πατερική παράδοση.

Σε αυτήν την κατεύθυνση κινείται και το παρόν βιβλίο, που έχει ως αναφορά την προφορική διδασκαλία τού συγχρόνου κορυφαίου δογματικού θεολόγου τής Ορθοδόξου Εκκλησίας, τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη, και είναι συνέχεια τών άλλων βιβλίων που εξέδωσα, ήτοι Εμπειρική Δογματική (Α΄ και Β΄ τόμος) και π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ένας κορυφαίος δογματικός θεολόγος τής Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας. Με τον τρόπο αυτό διασώζεται στην μνήμη μας η ρωμαλέα και δυνατή θεολογία τού κορυφαίου αυτού θεολόγου τής σύγχρονης Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το βιβλίο αυτό αναλύει την πατερική και σχολαστική-δυτική θεολογία. Η πρώτη (Πατερική θεολογία) στηρίζεται στην αποκάλυψη τού Θεού στους Προφήτες, Αποστόλους και Πατέρες, η δεύτερη (σχολαστική-δυτική θεολογία) στηρίζεται στην φιλοσοφία ως προσπάθεια κατανόησης τού Θεού δια τής λογικής. Η πρώτη θέτει τις προϋποθέσεις τής γνώσεως τού Θεού που είναι η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση, η δεύτερη θέτει ως προϋποθέσεις την αναλογία τού όντος (analogia entis) και την αναλογία τής πίστεως (analogia fidei). Η πρώτη έχει ως ιστορικό υπόβαθρο τον χώρο τής ενωμένης Χριστιανικής Αυτοκρατορίας (Ρωμηοσύνη), η δεύτερη εκφράζεται στην Δύση, όπως διαμορφώθηκε από τους Φράγκους (Φραγκοσύνη). Είναι όντως δύο διαφορετικές θεολογικές παραδόσεις. Αυτό, σε γενικές γραμμές, παρουσιάζεται στο παρόν βιβλίο.

Τα κείμενα τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη που παρατίθενται στο βιβλίο αυτό, επειδή προέρχονται από προφορικές παραδόσεις που απομαγνητοφωνήθηκαν, δεν έχουν παραπομπές. Υπάρχουν, όμως, στο προσωπικό μου αρχείο.

Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό καταλαβαίνουμε την μεγάλη προσφορά τών Πατέρων τής Εκκλησίας, την μεγάλη αξία τής ορθοδόξου θεολογίας, αλλά αντιλαμβανόμαστε και την απόκλιση τής δυτικής θεολογίας από την προφητική, αποστολική και πατερική θεολογία. Επιπλέον, στην σύγχρονη εποχή τών διαλόγων, το βιβλίο αυτό προσφέρεται να βοηθήση στον διάλογο μεταξύ τών διαφόρων τύπων θεολογιών.

Η άποψη που επικρατεί στους περισσοτέρους συγχρόνους θεολόγους ότι η πατερική θεολογία τελείωσε τον όγδοο (8ο) αιώνα, ότι η σχολαστική θεολογία υπερέβη την πατερική θεολογία και ότι η ρωσική θεολογία ξεπέρασε και την πατερική και την σχολαστική θεολογία είναι νάρκη στα θεμέλια τής ορθόδοξης θεολογίας και τελικά τής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Με αυτήν την προοπτική γράφηκε και δημοσιεύεται το παρόν βιβλίο και επικαλούμαι την βοήθεια τού Θεού και την κατανόηση τών αναγνωστών. Στον Θεό ανήκει η τιμή και δόξα, αλλά και στους Πατέρες τής Εκκλησίας ανήκει ο έπαινος και η εν Κυρίω καύχηση.

† Ο Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος

Περιεχόμενα

Πρόλογος

Εισαγωγή

Α΄ Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης και η δυτική θεολογία

Οι επιδράσεις που δέχθηκε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης στην διδασκαλία του

Π. Ιωάννης Ρωμανίδης και ο εμπειρικός ησυχασμός

Από την σχολαστική και προτεσταντική θεολογία στην πατερική θεολογία

Η κριτική τού π. Ιωάννου Ρωμανίδη στην βιβλική κριτική

Τελικά συμπεράσματα

Β΄ Μεταφυσική φιλοσοφία

Ορισμός και αρχές τής φιλοσοφίας

Η κλασσική μεταφυσική

α) Ο Πλάτων β) Ο Αριστοτέλης γ) Οι Νεοπλατωνικοί

Η φιλοσοφική θεολογία τών αρχαίων αιρετικών

Γ΄ Πατερική θεολογία

«Ερμηνευτικά κλειδιά»

α) Τριαδολογία

β) Χριστολογία

γ) Εκκλησιολογία

δ) Εσχατολογία

Πατέρες και φιλοσοφία

α) Οι Πατέρες γνώστες τής φιλοσοφίας

β) Οι Πατέρες δεν ήταν φιλόσοφοι

γ) Βυζάντιο και φιλοσοφία

δ) Μια εσφαλμένη άποψη για την πατερική παράδοση

ε) Οι Πατέρες εναντίον τής φιλοσοφίας-μεταφυσικής

Πατέρες και Νεοπλατωνισμός

α) Νεοπλατωνισμός

β) Διαφορά Πατέρων και Νεοπλατωνικών

Η αγιοπνευματική εμπειρία ως βάση τής πατερικής θεολογίας

α) Εμπειρική ορολογία

β) Εμπειρική μεθοδολογία

γ) Εμπειρική γνωσιολογία

δ) Πεπλανημένη εμπειρία

Δ΄ Σχολαστική θεολογία

Ο όρος σχολαστική θεολογία

Σχολαστικοί θεολόγοι

Οι βάσεις τής σχολαστικής θεολογίας

α) Επίσκοπος Ιππώνος Αυγουστίνος

I. Γενικές παρατηρήσεις στην διδασκαλία τού Αυγουστίνου

II. Bασικά σημεία τής διδασκαλίας τού Αυγουστίνου

β) Η παρερμηνεία τών συγγραμμάτων τού αγίου Διονυσίου τού Αρεοπαγίτου στην Δύση

γ) Πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία στους σχολαστικούς

δ) «Τα καθόλου» και «τα καθ’ έκαστον»

ε) Αναλογία τού όντος και αναλογία τής πίστεως

στ) Θωμάς ο Ακινάτης

Αντιδράσεις στον σχολαστικισμό και επιδράσεις του

α) Ορθόδοξες αντιδράσεις

I. Διάλογος αγίου Γρηγορίου Παλαμά και Βαρλαάμ

ΙΙ. Συνάντηση τού σχολαστικού Θωμά τού Ακινάτη με τον Κάλλιστο Αγγελικούδη

β) Δυτικές αντιδράσεις στον σχολαστικισμό και επιδράσεις από αυτόν

I. Νομιναλισμός

II. Αναγέννηση

III. Μεταρρύθμιση

IV. Διαφωτισμός

V. Γερμανικός ιδεαλισμός

VI. Υπαρξισμός

Ε΄ Ρωσική θεολογία

Ορθόδοξες και δυτικές επιδράσεις στην ρωσική Εκκλησία και θεολογία

Ορθόδοξες και δυτικές επιδράσεις στον μοναχισμό

Σλαυόφιλη θεολογία και απόψεις τού Αλέξη Χομιακώφ

Σύγχρονη ρωσική θεολογία

α) Το θεολογικό Ινστιτούτο τού Αγίου Σεργίου στο Παρίσι

β) Η θεωρία τής υπέρβασης τής πατερικής παραδόσεως

γ) Το ανθρώπινο πρόσωπο, κατά τον Λόσκυ

δ) Η ευχαριστιακή εκκλησιολογία, κατά τον Αφανάσιεφ

ΣΤ΄ Νεοελληνική θεολογία

Ορθόδοξος ησυχασμός και δυτικές επιρροές στην Ορθόδοξη Ανατολή τον 14ο αιώνα

Η θεολογία στην Τουρκοκρατία

α) Ορθόδοξος ησυχασμός και δυτικές επιδράσεις στους υπόδουλους Ρωμηούς

β) Θεολογικές αντιστάσεις

Ι. Η διατήρηση τής Ορθοδόξου Παραδόσεως

II. Η διατήρηση τού μοναχισμού και τής ησυχαστικής ζωής

III. Η προσφορά τών Νεομαρτύρων

Επιδράσεις τής δυτικής παράδοσης με την συγκρότηση τού Ελληνικού Κράτους

α) Παπική και προτεσταντική προπαγάνδα

β) Ο Αδαμάντιος Κοραής, «πατέρας τού Νεοελληνισμού»

I. Το πραξικοπηματικό Αυτοκέφαλο τής Εκκλησίας τής Ελλάδος

II. Οι Θεολογικές Σχολές

III. Η θρησκευτική ζωή

Ζ΄ Ρωμηοσύνη – Φραγκοσύνη

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

«Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τού Γερμανικού Έθνους»

α) Βαρβαρικές επιδρομές - κατακτήσεις

β) Φεουδαρχικό σύστημα

γ) Αντιδράσεις-επαναστάσεις τών Ρωμαίων

δ) Σχέδιο πλήρους ανεξαρτητοποιήσεως τού δυτικού τμήματος τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

ε) Ιστορική πλαστογραφία και προπαγάνδα

Γαλλική και Ελληνική επανάσταση

Η συγκρότηση τού Ελληνικού Κράτους

Η σύγχρονη Ευρώπη