Έρευνα για το κτιστό και το Άκτιστο

Αποσπάσματα από τα συγγράμματα των ερευνητών και ιστορικών:

«Ότε δε τινές εκ των Βοϊάρων των επανελθόντων εκ της κατά της Πολωνίας εκστρατείας, έφερον μεθ’ εαυτών εικόνας λατινικής ζωγραφίας και εισήγον εις τας οικίας αυτών όργανα, ο Πατριάρχης διέταττε να τοις αφαιρεθώσιν αμφότερα, και παραδοθώσιν εις το πυρ, ως εναντία της ορθοδοξίας, και μεγαλοφώνως ήλεγχεν αυτούς εν τω Καθολικώ, ενώπιον του Άνακτος, ονομάζων έκαστον κατ’  όνομα»[1].

«Τω 1654 διέταξε τους ανθρώπους αυτού να συλλέξωσι πάσας τας εν Ευρώπη ή υπό Ευρωπαίων τεχνιτών ή κατά τα πρότυπα αυτών κατασκευασθείσας «φραγκικάς» εικόνας και να κομίσωσιν αυτάς εις τον ναόν, εκεί δ’ εν επισήμω τελετή, παρόντος του τσάρου, εξώρυξε τους οφθαλμούς των εικόνων και κατεσυνέτριψεν αυτάς, τω δ’ επιόντι έτει απήγγειλεν «ανάθεμα» κατά παντός κατασκευάζοντος ή αγοράζοντος «φραγκικήν» εικόναν». Ούτως εν τη ενεργεία του Νίκωνος υπήρχεν τι το ασυγγνώστως απότομον, εξηγέρθη ποτε ο λαός κατ’ αυτού ίνα φονεύση αυτόν ως εικονομάχον, τον δε λαόν υπεκίνουν πάντοτε οι δυσηρηστημένοι κληρικοί διότι ο Νίκων υπήρξεν αμείλικτος πολέμιος των φαύλων ηθών των κληρικών»[2].

Έργο του Πολωνού ζωγράφου Jan Polak (αρχές ΙΣΤ΄ αιώνος)

«Από σήμερα, λέγει ο Νίκων, δεν είμαι πια ο πατριάρχης σας κι αν ποτέ κάνω τη σκέψη να επανέλθω να είμαι καταραμένος!... Άλλοτε με αποκαλούσατε εικονοκλάστη για το λόγο ότι κατέστρεφα τις εικόνες και θέλατε να με θανατώσετε. Αυτές όμως ήταν εικόνες των Λατίνων που απαγόρευα, φτιαγμένες με τη νοοτροπία ενός Γερμανού»^[3].

«Μετά μεγάλης ζηλοτυπίας και αγανακτήσεως παρετήρησεν (σ. ημ. ο Νίκων), ότι οι Ρώσσοι ευπατρίδαι ήρξαντο κοσμούντες τας οικίας των δι’ εικόνων γεγραμμένων κατά το νεώτερον ευρωπαϊκών ύφος. Ιδού τίνα λέγει ο Αρχιδιάκονος∙ «Ήκουσεν ο Πατριάρχης, ότι ζωγράφοι τινές Μοσχοβίται έμαθον να γράφωσι νέας  εικόνας κατά το φραγγικόν και πολωνικόν ύφος. Ο Πατριάρχης, μέγας ων τύραννος και σφόδρα αγαπών τους ελληνικούς μόνον τύπους, απέστειλε τους Γενιτσάρους του εις πάσας τας οικίας ίνα συλλέξωσι τας περί ων ο λόγος εικόνας. Εξορύξας τους οφθαλμούς τούτων, τας εξέθηκεν εις την αγοράν, εκδούς συγχρόνως εν τη απουσία του Τσάρου αυτοκρατορικήν προκήρυξιν, ότι ος τις αν φωραθή γράφων κατά τα πρότυπα εκείνα, έμελλε να τιμωρηθή λίαν αυστηρώς. Οι Μοσχοβίται διαρρήξαντες τα ιμάτια αυτών, κατεβόων του Νίκωνος και τον εξήλεγχον ως προφανή εχθρό των αγίων εικόνων. Κατά συγκυρίαν επέσκηψε λοιμός∙ εγένετο δε και ηλίου έκλειψις ολίγον ύστερον, την 12 Αυγούστου. Αμφότερα υπέλαβον οι Μοσχοβίται ως δείγματα θείας οργής κατά του ασεβήσαντος προς τας αγίας εικόνας Πατριάρχου και παρ’ ολίγον εφόνευον αυτόν. Επανελθόντος του Τσάρου εις τα ίδια, ο Νίκων έλαβε τότε πρώτον την ευκαιρίαν να αγορεύση ενώπιόν του, και προσλαβών ως μάρτυρα τον της Αντιοχείας Πατριάρχην κατέδιξεν αυτώ διά μακρών, ότι τοιούτος τρόπος του γράφειν τας εικόνας ήτο παράνομος. Εκσφενδονίσας λοιπόν με΄γαν αφορισμόν και ανάθεμα κατά των γραφόντων ή αγοραζόντων αυτάς, τας έρριψεν απάσας επί του σιδηρού της εκκλησίας εδάφους όπως συντριβώσι και ακολούθως διέταξε να τας καύσωσιν. Αλλ’ ο ευσεβής Τσάρος, ος τις ασκεπής και συγκεκινημένος ήκουε του Νίκωνος την ομιλίαν, ετόλμησε να είπη αυτώ βιαία τη φωνή∙ «Μη, πάτερ! Μη τας καύσης∙ άφες μάλλον να τας θάψωσιν εις την γην». Ούτω δε και εγένετο. Οσάκις ο Πατριάρχης ανύψου μίαν εκάστην τούτων, την εδείκνυε προς τα πλήθη κραυγάζων «αύτη η εικών ανήκει εις τον δείνα ή δείνα ευπατρίδην». Ήθελε δε ούτω να καταισχύνη αυτούς και να δώση παραινετικόν παράδειγμα τοις απλουστέροις»».^[4]

«Η Κυριακή της Ορθοδοξίας είναι η πρώτη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής και τη μέρα αυτή τελείται μια ειδική λειτουργία^[5] σε ανάμνηση της νίκης σε ανάμνηση της νίκης ενάντια στους εικονοκλάστες το 843 και για την αποκήρυξη όλων των αιρέσεων. Αυτήν ακριβώς την Κυριακή του 1655 ο Νίκων εξαπέλυσε μια σκληρή επίθεση ενάντια στις φράγκικες και πολωνικές εικόνες»^[6].

«Η στέψη της Παναγίας» (1643). Δημοφιλές θέμα της εποχής στην Δύση.

Έργο του Γερμανοπολωνού ζωγράφου Bartholomäus Strobel (μέσα ΙΖ΄αιώνος)

Σημειώσεις:

[2] Παπαδοπούλου, σελ. 84.

[4] Από άρθρο με τίτλο «Η Ορθόδοξος Ρωσσική Εκκλησία» του Αγγλικανού κληρικού Arthur Stanley (1815-1881) στην εφημερίδα «ΚΛΕΙΩ» της Τεργέστης (αρ. 150, 31/13 Μαΐου 1864). Ο υπερβολικός στην περιγραφή και τις εκφράσεις του συγγραφέας αυτός (ο οποίος παίρνει ένα πραγματικό γεγονός και το κάνει μυθιστόρημα), ήταν τόσο αρνητικά διακείμενος προς τον Νίκωνα (όσο και προς την Ορθοδοξία) που έγραφε ότι τάχα ο Νίκων για να τιμωρήσει έναν διάκο του, συμφώνησε να τον δώσει σε μια φυλή ανθρωποφάγων (διάβασε τα απίστευτα αυτά πράγματα που γράφει ο παραμυθάς Αγγλικανός, στο προηγούμενο τεύχος (149) της ίδιας εφημερίδας). 

[6] Φλωρόφσκυ, σελ. 451.