Δύο είναι τα βασικά δόγματα της Εκκλησίας σχετικά με την κτίση. Το πρώτο, ότι ο Θεός δημιούργησε την κτίση εκ του μη όντος και όχι από τις δήθεν υπάρχουσες ιδέες, και το δεύτερο, ότι ο Θεός κυβερνά, συντηρεί την κτίση και προνοεί γι' αυτήν με την άκτιστη ενέργειά Του και όχι με κτιστούς νόμους.

Βεβαίως, μία είναι η ενέργεια του Θεού, αλλά διακρίνεται σε πολλές ενέργειες, ανάλογα με τα αποτελέσματά της, ήτοι ουσιοποιός, ζωοποιός, σοφοποιός, θεοποιός, καθώς επίσης υπάρχει η δημιουργική, συντηρητική, προνοητική, θεωτική ενέργεια του Θεού. Όλη η κτίση μετέχει, αναλόγως, στην ενέργειά του Θεού. Στο σημείο αυτό, που γίνεται λόγος για την ενέργειά του Θεού στην κτίση, θα αναφερθούμε στην δημιουργική ενέργεια του Θεού, και όχι στην θεωτική, στην οποία μετέχουν οι άγγελοι και οι Άγιοι, όπως θα δούμε στην συνέχεια.

«Όλα τα όντα μετέχουν στην δημιουργική ενέργειά του Θεού, όχι στην θεωτική».

Στην θεοποιό-θεωτική ενέργεια μετέχουν οι άγγελοι και οι Άγιοι. Στην κτίση υπάρχει η δημιουργική και συνεκτική ενέργεια του Θεού.

«Δημιουργική είναι αυτό που φέρει σε ύπαρξη, συνεκτική είναι εκείνο που συνέχει, συντηρητική δηλαδή. Όπως κάνει ο υδραυλικός, που έρχεται στο σπίτι σου και συντηρεί τους σωλήνες».

Μέσα σε όλο το σύμπαν δεν υπάρχουν οι λεγόμενοι φυσικοί νόμοι, τους όποιους, δήθεν, έθεσε ο Θεός μέσα στην δημιουργία, και στην συνέχεια εγκατέλειψε την κτίση, αλλά οι φυσικοί λόγοι, η άκτιστη ενέργεια του Θεού. Ο Χριστός αναφέρθηκε στο θέμα αυτό, όταν είπε για τα πετεινά του ουρανού ότι «ο Πατήρ ο ουράνιος τρέφει αυτά», για τα κρίνα του αγρού, τα οποία ο Πατήρ ο ουράνιος στολίζει και τον άνθρωπο, για τον οποίον ενδιαφέρεται προσωπικά (Ματθαίος στ', 26-33). Επίσης, σε αυτό αναφέρεται ο λόγος του Χριστού, «ο Πατήρ μου έως άρτι εργάζεται, καγώ εργάζομαι» (Ιωάννης ε: 17). Ακόμη, ο προοιμιακός ψαλμός, ο ργ' (103), έχει πολλές φράσεις που δείχνουν την προσωπική παρέμβαση του Θεού στην κτίση: «ο εξαποστέλλων πηγάς εν φάραγξιν», «ποτίζων όρη εκ των υπερώων αυτού», «ο εξαπόστέλλων χόρτον τοις κτήνεσι…» κλπ.

«Παντού είναι η ενέργεια του Θεού, είναι πανταχού παρούσα και διαβρώνει το σύμπαν».

Πολλοί Πατέρες, ιδίως ο άγιος Μάξιμος ο ομολογητής, όταν αναφέρονται στην συνεκτική, συντηρητική ενέργεια του Θεού, που βρίσκεται σε όλη την κτίση, κάνουν λόγο για τους «λόγους των όντων». Αυτοί οι «λόγοι των όντων» δεν είναι τα αρχέτυπα των ιδεών, όπως υποστήριζαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι, αλλά η δημιουργική και συνεκτική ενέργεια του Θεού.

«Υπάρχει μια διαφορά μεταξύ των Πατέρων και του Αυγουστίνου, στο εξής: ότι επειδή ο Αυγουστίνος ταύτισε την δόξα του Θεού με τα αρχέτυπα του Πλάτωνος και με τα είδη του Πλάτωνος κλπ, ο φωτισμός για τον Αυγουστίνο δεν ήταν η αέναος μνήμη του Θεού μέσα στην καρδιά, αλλά ήταν η ενόραση των αρχετύπων στην ουσία του Θεού, όταν κανείς συλλάβει με το μυαλό του τα αρχέτυπα ή τα είδη.

Εδώ πρέπει να προσέξουμε, διότι τα αρχέτυπα, μερικές φορές, χρησιμοποιούνται απ' τους Πατέρες, αλλά τα αρχέτυπα για τους Πατέρες είναι ανείδεα, δεν είναι τα πλατωνικά είδη, ενώ για τον Αυγουστίνο είναι τα είδη που ταυτίζονται με τα αρχέτυπα. Εδώ, έχουμε τα είδη. Έχουμε το rations, οι rations δηλαδή που είναι οι λόγοι. Οι δικοί μας οι λόγοι, στα Λατινικά, λέγονται οι rations. Ο Αυγουστίνος κάποτε - κάποτε αναφέρεται στις rations.

Καλά, αν περιοριζόταν εκεί, θα 'ταν εντάξει, αυτή είναι η διδασκαλία της θρησκείας, γιατί πρέπει κανείς να γνωρίσει τους λόγους των όντων. Αλλά οι λόγοι των όντων όμως, σ’ εμάς, δεν είναι αρχέτυπα είδη, δεν είναι είδη αυτά τα πράγματα, αλλά είναι θεία θελήματα, είναι προορισμοί κλπ., θεία θελήματα είναι αυτά. Για τον Πλάτωνα δεν είναι θεία θελήματα. Για τον Πλάτωνα είναι αυτά των οποίων είναι ο κόσμος αντιγραφή. Δηλαδή, είναι το είδος άνθρωπος και εμείς είμαστε αντιγραφή της ιδέας του ανθρώπου. Ναι, αλλά ο άνθρωπος δεν είναι αντιγραφή των λόγων των όντων. Διότι οι λόγοι των όντων είναι ανείδεοι, δεν έχουν είδος. Δεν έχουν καμία ομοιότητα με τα κτίσματα οι λόγοι των όντων, στην πατερική γραμματεία».

Το σημαντικό, όμως, είναι ότι η διδασκαλία των Πατέρων για τους λόγους των όντων δεν ήταν στοχαστική, λογικοκρατούμενη, αλλά εμπειρική, διότι οι ίδιοι έφθασαν κάποτε, με την φωτιστική και θεοποιό ενέργεια του Θεού, να δουν την συντηρητική και προνοητική ενέργεια του Θεού στην κτίση, πράγμα που λέγεται φυσική θεωρία.

«Ο άνθρωπος, όταν βρίσκεται στον φωτισμό, αποκτά την φυσική θεωρία των όντων, δηλαδή, μέσα στην κτίση βλέπει την άκτιστη ενέργεια του Θεού. Έχοντας ο φωτισμένος την ενέργεια του Θεού μέσα του, βλέπει την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος σε όλα τα κτίσματα».

Βέβαια, υπάρχουν βαθμοί πνευματικής γνώσεως, ανάλογα με την πνευματική κατάσταση του ανθρώπου.

«Η μία είναι όταν το βλέπεις δια της πίστεως, δηλαδή καταλαβαίνεις την ενέργεια του Θεού μέσα στην κτίση όταν αποδέχεσαι την διδασκαλία των Αγίων. Και η άλλη είναι όταν βλέπεις την ενέργεια του Θεού μέσα στην κτίση, όταν μετέχεις της φωτιστικής ενεργείας του Θεού».