Εκτός από το λογιστικό, υπάρχει και το παθητικό της ψυχής. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, επειδή είχαν εσωτερική πείρα της ενέργειας των παθών, δέχθηκαν τον τριμερή χωρισμό της ψυχής, όπως τον δίδασκε ο Πλάτων. Έτσι, είναι καταγεγραμμένο στα κείμενα των Πατέρων ότι στο λογιστικό είναι οι λογισμοί και στο παθητικό μέρος της ψυχής, που χωρίζεται σε επιθυμητικό και θυμικό, ενεργούν τα πάθη.

Βέβαια, οι Άγιοι Πατέρες δέχθηκαν αυτόν τον τριμερή χωρισμό της ψυχής, που έκανε ο Πλάτων, αλλά έδωσαν άλλο νοηματικό περιεχόμενο σε αυτόν. Κατά τον Πλάτωνα, το λογιστικό συνδέεται με την αθάνατη ψυχή, η οποία βρισκόταν στον αγέννητο κόσμο των ιδεών, και το παθητικό (επιθυμία-θυμός) προήλθε από την πτώση, με την σύνδεση της ψυχής με το σώμα, το οποίο είναι φυλακή της ψυχής.

Επομένως, κατά την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, ο αγώνας των ανθρώπων έγκειται στο να γνωρίσει η ψυχή τα αρχέτυπα και, δια του λογιστικού, να επανέλθει στον κόσμο των ιδεών, αφού νέκρωση το παθητικό της ψυχής.

«Το έργο της θείας Χάριτος στον Αυγουστίνο είναι να σταματήσουν όλες οι επιθυμίες μέσα στον άνθρωπο. Ο Αυγουστίνος είναι πολύ επηρεασμένος από την πλατωνική αντίληψη περί του ανθρώπου, ότι δηλαδή υπάρχει το λογιστικό (λογική) του ανθρώπου και αυτό είναι ο κυρίως άνθρωπος. Μετά υπάρχουν τα πάθη, υπάρχει το επιθυμητικό και το θυμοειδές. Για τον Αυγουστίνο το επιθυμητικό και το θυμοειδές είναι αποτέλεσμα της πτώσεως. Γι' αυτόν τον λόγο, για να φθάσει κανείς στην σωτηρία, αυτά πρέπει να τα εγκαταλείψει. Οπότε, στον τέλειο άνθρωπο δεν υπάρχει ούτε επιθυμητικό ούτε θυμοειδές. Και από ’δω έχουμε όλες τις περίεργες αντιλήψεις των Προτεσταντών, Καλβινιστών κλπ. Περί αυτών των ιδίων θεμάτων, που είναι επηρεασμένοι από την γραμμή του Αυγουστίνου.

Και οι Λατίνοι είναι επηρεασμένοι από την γραμμή του Αυγουστίνου, άλλα όχι τελείως, γιατί τα έχουν μετριάσει τα πράγματα περί επιθυμητικού και θυμοειδούς. Ο Θωμάς ο Ακινάτης δεν ακολουθεί τον Αυγουστίνο σε αυτό το θέμα, ενώ οι Προτεστάντες ακολούθησαν τον Αυγουστίνο. Οι Λουθηρανοί και οι Καλβινιστές ακολουθούν τον Αυγουστίνο πάνω σε αυτό το θέμα.

Πάντως, βλέπει κανείς πόσο απέχει η αντίληψη του Αυγουστίνου από την Ορθόδοξη παράδοση, που σε μας και το θυμοειδές συνεχίζει να υπάρχει και το επιθυμητικό συνεχίζει να υπάρχει στον θεούμενο, με την διαφορά, ότι, αντί κανείς να θυμώνει για τον εαυτό του, θυμώνει για τις αδικίες εναντίον των άλλων και επιθυμεί το καλό των άλλων.

Υπάρχει, ακόμη, η επιθυμία και το θυμοειδές, αλλά είναι θεούμενα πλέον αυτά τα πράγματα. Έχουν πάθει πλέον μια μεταβολή, διότι, εξ αιτίας της καθάρσεως του νοός έχει αντικατασταθεί η ιδιοτελής αγάπη από την ανιδιοτελή αγάπη. Η ανιδιοτελής αγάπη, πλέον, κυβερνάει το επιθυμητικό και το θυμοειδές. Και γι' αυτό ο θεούμενος δεν θυμώνει για τον εαυτό του, αλλά θυμώνει για τους άλλους, όταν γίνονται αδικίες σε τρίτα πρόσωπα και επιθυμεί το καλό των τρίτων προσώπων. Γίνεται αυτή η μεταβολή μέσα στον άνθρωπο. Γι' αυτό, σε μάς, όταν λέμε νέκρωσις των παθών, δεν εννοούμε την εξουδετέρωση των παθών αλλά την θέωση των παθών. Αυτό είναι πολύ σπουδαίο. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς το συζήτησε αυτό αρκετά με τον Βαρλαάμ».

Οι Άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας δεν δέχθηκαν τις απόψεις της αρχαίας φιλοσοφίας, αλλά και στο τριμερές της ψυχής έδωσαν άλλο νόημα. Εκτός από το λογιστικό ομίλησαν και για το νοητικό-νοερό, το οποίο ενεργεί στην καρδιά, και όταν ο νους επανέλθει στην καρδιά, μεταμορφώνει και τα πάθη, δεν τα νεκρώνει, γιατί, όπως είδαμε, τόσο η ψυχή όσο και το σώμα δημιουργήθηκαν κατά θετικό τρόπο από τον Θεό.

Ο μεταμορφωμένος από την Χάρη του Θεού άνθρωπος δεν αποβάλλει την αγάπη που συνδέεται με την επιθυμία και τον θυμό, αλλά αποκτά την ανιδιοτελή αγάπη. Υπάρχει αγάπη, αλλά με τον φωτισμένο νου στην καρδιά η αγάπη παύει να είναι ιδιοτελής και γίνεται ανιδιοτελής.

«Η θεραπεία που φέρνει την αγάπη είναι μόνο η κάθαρση και ο φωτισμός του νου και, κυρίως, με την θέωση έρχεται η θεραπεία, η ανιδιοτελής αγάπη. Οπότε, τα καλά έργα που κάνει ο άνθρωπος, πλέον, δεν είναι απλώς ασκητική, αλλά είναι καρπός, είναι τα αποτελέσματα της αγάπης που έχει ο άνθρωπος ως μια φυσιολογική κατάσταση και όχι απλώς εξωτερικά έργα. Είναι εκφράσεις της εσωτερικής του οντότητος, διότι έχει μεταμορφωθεί ο άνθρωπος. Γι' αυτό η θέωση είναι αλλοίωση, γίνεται μια αλλοίωση της προσωπικότητος του ανθρώπου και εξ επόψεως ανθρωπολογίας και εξ επόψεως θεραπείας».

Ο νους στην φυσική κατάσταση του ανθρώπου αποκτά κοινωνία με τον Θεό, με την νοερά προσευχή και την θέα του Θεού (φωτισμός-θέωση), οπότε και το λογιστικό, όπως και το παθητικό μέρος της ψυχής (επιθυμία-θυμός), δέχονται τις ελλάμψεις του φωτισμένου νου και, επομένως, μεταμορφώνεται όλος ο άνθρωπος, αποτελούμενος από ψυχή και σώμα.

Ενώ στην δυτική θεολογία, όπως την έχει διατυπώσει και την έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό ο Αυγουστίνος με τις νεοπλατωνικές απόψεις του, φωτισμός του νου είναι να γνωρίζει κανείς τα αρχέτυπα των όντων, στην θεολογία των Πατέρων της Εκκλησίας, φωτισμός του νου είναι «ο χωρισμός των ενεργειών της λογικής από τις ενέργειες του νοός, και ο νους να έχει καθαρισθεί από όλη την επίδραση που είχε από την λογική και από τα πάθη και να ασχολείται μόνο με την προσευχή».

Έτσι, η νοερά ενέργεια - νους στην φυσιολογική κατάσταση όχι μόνον δεν επηρεάζεται από τις ενέργειες της λογικής, των παθών, ακόμη και του περιβάλλοντος, αλλά συγχρόνως αυτή η φωτισμένη ενέργεια, επηρεάζει την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον και τα μεταμορφώνει. Στον άνθρωπο που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση γίνεται ενοποίηση όλων των αισθήσεων και ο νους έχει μια ενοειδή συνέλιξη μέσα στην καρδιά.

Μέσα από αυτό το πρίσμα πρέπει να ερμηνευθούν η δύναμη των μαρτύρων και των νεομαρτύρων στο να μην αρνηθούν τον Χριστό και οι ενέργειες των κατά Χριστόν σαλών.

«Ξέρανε (οι Πνευματικοί Πατέρες) ότι οι Τούρκοι θα τον πιάσουν (τον Χριστιανό που μετάνιωσε) για να αρνηθεί πάλι τον Χριστό και τον ετοιμάζανε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην αρνηθεί τον Χριστό. Και περνούσε από τα χειρότερα βασανιστήρια. Και αυτό έχει μέγαλη σημασία, διότι ο νους, όταν έχει την νοερά προσευχή, γίνεται ανεπηρέαστος, δεν δέχεται πλέον τίποτε ο νους ούτε από την λογική ούτε από τα πάθη ούτε από το περιβάλλον, τίποτα. Και αυτή είναι η κάθαρση των παθών που γράφουν οι Πατέρες, δηλαδή, που δεν επηρεάζεται πλέον ο νους. Και γι' αυτό έχουμε την παράδοση αυτών των κατά Χριστόν σαλών και άλλους που πήγαν μέχρι τα πορνεία, για να βγάλουν τις κοπέλες από μέσα και έμπαιναν μέσα και βλέπανε γυμνή γυναίκα και δεν τους έκανε καμιά εντύπωση. Γιατί; Διότι είχαν φωτισμένο τον νουν».

Εκείνος ο οποίος έχει φωτισμένο νου, όχι μόνον δεν επηρεάζεται από την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον, αλλά φωτίζει την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον και τότε γίνεται, κατά τον λόγο του Χριστού, «φως του κόσμου» (Ματθαίος ε΄, 15).