Υπάρχουν όρια στην διάθεση τού ανθρωπίνου σώματος; Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Ιερόθεος στις 30-03-2018 συμμετείχε στην Διημερίδα Βιοηθικής, που διοργανώθηκε από τα Αρσάκεια Σχολεία Πατρών σε συνεργασία με το Τμήμα Φιλοσοφίας τού Πανεπιστημίου Πατρών. Στην συνέχεια δημοσιεύουμε την εισήγηση τού Σεβασμιωτάτου.

Το θέμα που μού δόθηκε να αναπτύξω στην Διημερίδα αυτή Βιοηθικής είναι: «Υπάρχουν όρια στην διάθεση τού ανθρωπίνου σώματος; Θεολογική και επιστημονική προσέγγιση». Όπως αντιλαμβάνεσθε το θέμα αυτό είναι μεγάλο και θα αρκεσθώ σε μερικές απαραίτητες επισημάνσεις.

Κατ’ αρχάς διαβάζοντας την ερωτηματική πρόταση και την καταφατική πρόταση που μού δόθηκε, αντιλαμβάνομαι ότι από εμένα θέλετε να σάς πω για την «διάθεση τού ανθρωπίνου σώματος», δηλαδή τις μεταμοσχεύσεις, για το αν «υπάρχουν όρια» σε αυτήν την διάθεση και ποια είναι αυτά, καθώς επίσης να κάνω μια μικρή θεολογική και επιστημονική προσέγγιση τού σοβαρού αυτού θέματος και όλα αυτά σε χρονικό διάστημα είκοσι λεπτών.

Εν πάση περιπτώσει θα τονίσω μερικά σημεία και στην συζήτηση που θα γίνη θα δώσω ευρύτερες εξηγήσεις. Στην αρχή θα τονίσω τα θεωρητικά και μετά τα πρακτικά.

1. Μερικές βασικές θεολογικές αρχές για την ζωή και τον θάνατο

Επειδή είμαι Κληρικός και θεολόγος πρέπει να τονίσω τις βασικές θεολογικές αρχές για την ζωή και τον θάνατο.

Πρώτη βασική θεολογική αρχή είναι ότι, κατά την διδασκαλία τής Εκκλησίας, η ζωή τού ανθρώπου είναι δώρο τού Θεού. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος το τονίζει αυτό επιγραμματικά: «Το τεκείν άνωθεν έχει την αρχήν, από τής τού Θεού προνοίας, και ούτε γυναικός φύσις, ούτε συνουσία, ούτε άλλο ουδέν αύταρκες προς τούτο εστίν». Αυτό σημαίνει ότι η ζωή δεν είναι ιδιοκτησία κανενός, δεν έχουμε αποκλειστική κατοχή πάνω σε αυτήν. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κάνει την διάκριση μεταξύ τού «εφ’ ημίν», δηλαδή τού αυτεξουσίου και τού «ουκ εφ’ ημίν», στο οποίο υπάγονται όσα ανήκουν στον Θεό, ήτοι η ζωή και ο θάνατος, όπως και από τα γινόμενα άλλο είναι στην εξουσία μας και άλλο δεν είναι. Για παράδειγμα, δεν είναι στην εξουσία μας και στην θέλησή μας να δημιουργήσουμε ένα Σύμπαν.

Δεύτερη θεολογική αρχή είναι ότι η ψυχή συνδέεται με την ζωή, οπότε δεν υπάρχει ζωή στον άνθρωπο χωρίς ψυχή, ούτε, βέβαια, προϋπήρχε η ψυχή πριν την σύλληψη. Αμέσως με την σύλληψη τού ανθρώπου, υπάρχει και ψυχή. Αυτό στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό λέγεται ότι η ψυχή υπάρχει «εξ άκρας συλλήψεως» και ότι «άμα τη συλλήψει εμψύχωται».

Αυτό σημαίνει ότι από την πρώτη στιγμή που γονιμοποιείται το ωάριο από το σπερματοζωάριο και δημιουργείται το ζυγωτό, υπάρχει ψυχή. Γνωρίζουμε από την βιολογία ότι αμέσως μετά την γονιμοποίηση τού πρώτου κυττάρου, τα βλαστοκύτταρα πολλαπλασιάζονται χωρίς να διαφοροποιούνται. Η διαφοροποίηση τών βλαστοκυττάρων αρχίζει την 14η ημέρα από την σύλληψη. Αμέσως μετά την πρώτη διαφοροποίηση αρχίζουν να δημιουργούνται οι ιστοί, για να γίνουν τα όργανα, ο εγκέφαλος, η καρδιά και ολόκληρο το σώμα. Όμως, από την πρώτη στιγμή πριν διαφοροποιηθούν τα βλαστοκύτταρα, πριν σχηματισθούν τα όργανα, υπάρχει η ψυχή μέσα στο ζυγωτό. Αυτό είναι άκρως σημαντικό για τις μεταμοσχεύσεις, όπως θα δούμε.

Τρίτη βασική θεολογική αρχή είναι ότι η ψυχή είναι μία, αλλά είναι πολυδύναμη. Οι δυνάμεις τής ψυχής είναι η ζωτική ενέργεια που δίνει ζωή στο σώμα, η θρεπτική ενέργεια που τρέφει το σώμα, η αυξητική που αυξάνει το σώμα, η συντηρητική που το συντηρεί, η λογική που ενεργεί στον εγκέφαλο και η νοερά που είναι αυτοτελής ουσία που δεν έχει κάποιο όργανο για να ενεργήση. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς θα πη ότι η ψυχή «πανταχού τού σώματος εστί» και ενεργεί διαφοροτρόπως. Αυτό σημαίνει ότι το σώμα δεν τρέφεται, αυξάνεται, συντηρείται, σκέπτεται με τα κύτταρα απλώς, αλλά με την ζωή που υπάρχει σε αυτά και την ψυχή που είναι στενά συνδεδεμένη με την ζωή. Γι’ αυτό όσοι επιστήμονες δεν πιστεύουν στην ψυχή δεν μπορούν να ορίσουν τι είναι η ζωή, απλώς ομιλούν για μια vis vitalis.

Έτσι, δεν συγκρατεί το σώμα την ψυχή, όπως έλεγε ο Πλάτων, ούτε υπάρχει ποιητική και παθητική ψυχή, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλά η ψυχή ζωογονεί και τρέφει το σώμα. Οπότε, όταν μερικά κύτταρα, ιστοί, όργανα πάθουν κάποια ζημία, δεν ενεργεί σε αυτά η ψυχή, αλλά ενεργεί στα άλλα που λειτουργούν. Οπότε, η ψυχή υπάρχει εκεί που υπάρχει η ζωή.

Αυτό σημαίνει ότι, στην περίπτωση που μάς ενδιαφέρει, όταν υπάρχη νέκρωση τού εγκεφαλικού στελέχους, ο λεγόμενος εγκεφαλικός θάνατος, τότε δεν ενεργεί στον εγκέφαλο η λογική ενέργεια τής ψυχής, αλλά υπάρχει η νοερά ενέργεια και έχει ο άνθρωπος επικοινωνία με τον Θεό, όπως λειτουργούν οι άλλες ενέργειες τής ψυχής, ήτοι η θρεπτική, η αυξητική, η συντηρητική, γι’ αυτό και ο οργανισμός τού εγκεφαλικά νεκρού τρέφεται και συντηρείται, όπως επίσης ενεργεί η ζωτική ενέργεια τής ψυχής στην καρδιά στις λεγόμενες φυσικές λειτουργίες της, όπως τον κόμβο Ταβάρα, τον κόμβο τού Χείθ και το δεμάτιο τού Χις. Βεβαίως, στην περίπτωση τού εγκεφαλικού θανάτου τίθεται η μηχανική υποστήριξη τής αναπνοής, αλλά αν δεν υπάρχη στις «φυσικές» μπαταρίες τής καρδιάς η ζωτική ενέργεια τής ψυχής, δεν θα μπορεί να λειτουργήση η καρδιά.

Τέταρτη βασική θεολογική αρχή είναι ότι το δικαίωμα στον θάνατο τού ανθρώπου ανήκει αποκλειστικά στον Θεό. Ο άνθρωπος μπορεί να αποφασίση να δώση την ζωή του για τον Θεό και τους συνανθρώπους του, για μεγάλα και υψηλά ιδανικά, όπως το υπέδειξε ο Χριστός με τον εκούσιο θάνατό Του στον Σταυρό, που αγάπησε τους Μαθητές Του και όλους τους ανθρώπους «μέχρι τέλους», αλλά δεν μπορεί να γίνη αποδεκτή η αυτοχειρία, ούτε η στέρηση τής ζωής του από κάποιους άλλους, χωρίς την θέλησή του.

Αυτές τις τέσσερεις βασικές θεολογικές αρχές πρέπει να τις συγκρατήσετε για να δούμε το θέμα τών μεταμοσχεύσεων από πλευράς θεολογικής και Ορθοδόξου Εκκλησίας.

2. Οι μεταμοσχεύσεις από θεολογικής προοπτικής

Όταν κάνουμε λόγο για μεταμοσχεύσεις, εννοούμε την αφαίρεση τού μοσχεύματος, δηλαδή κάποιου οργάνου ή ιστού, από έναν άνθρωπο και την εμφύτευσή του σε άλλον άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή είναι ο δότης, που δίνει τα όργανα, ο λήπτης που τα λαμβάνει και η μεταμοσχευτική ομάδα που κάνει αυτό το λεπτό και δύσκολο έργο.

Επίσης, διακρίνονται δύο μορφών μεταμοσχεύσεις.

Η πρώτη είναι όταν λαμβάνωνται μοσχεύματα από ζωντανούς δότες, δηλαδή, εάν ένας άνθρωπος θέλη να δώση κάποιο διπλό όργανό του, όπως έναν νεφρό, έναν οφθαλμό, το δέρμα, χωρίς αυτό να συντελέση στον θάνατό του, ή να γίνη μετάγγιση αίματος, αφού το αίμα είναι ρευστός ιστός. Αυτό το κάνουν μερικές φορές οι γονείς στα παιδιά τους, όπως σημειώνεται στην βιβλιογραφία, οι γυναίκες για τους άνδρες τους, σπάνια δε οι άνδρες για τις γυναίκες τους. Αυτό γίνεται γιατί αυτή η πράξη δεν απαιτεί μόνον ανδρεία, αλλά ευαισθησία, καρδιά, αγάπη.

Αυτό δεν απαγορεύεται από πλευράς βιοθεολογίας, αρκεί να γίνεται με ορισμένες προϋποθέσεις που θα τονισθούν πιο κάτω.

Η δεύτερη μορφή μεταμοσχεύσεων είναι όταν δίνωνται μοσχεύματα από λεγόμενους πτωματικούς δότες. Για παράδειγμα, όταν μπορούν να λάβουν όργανα αμέσως μετά τον βιολογικό θάνατο τού ανθρώπου, όπως τον κερατοειδή χιτώνα.

Εκείνο που επικρατεί σήμερα είναι ότι θεωρείται συνήθως ο εγκεφαλικός θάνατος, δηλαδή η νέκρωση τού εγκεφαλικού στελέχους (προμήκης μυελός) ως βιολογικός θάνατος.

Στην περίπτωση αυτή τίθενται τρεις βασικές προϋποθέσεις για να ληφθούν όργανα. Η πρώτη να γίνη πιστοποίηση εγκεφαλικού θανάτου, από συγκεκριμένες κλινικές και εργαστηριακές εξετάσεις και με την παρέλευση συγκεκριμένων ωρών. Η δεύτερη προϋπόθεση να υπάρχη έγγραφη ελεύθερη συγκατάθεση τού δότη όσο είναι ζωντανός. Είναι ευνόητον από πλευράς ορθοδόξου θεολογίας δεν μπορούμε να αποδεχθούμε την «εικαζόμενη συναίνεση» ή την αντικατάσταση τής συναίνεσης τού εγκεφαλικά νεκρού από την συναίνεση τών συγγενών. Και η τρίτη προϋπόθεση είναι να μη γίνη το μόσχευμα αντικείμενο εμπορικών συναλλαγών, και φυσικά να τηρούνται οι προϋποθέσεις τής επιλογής τών υποψηφίων για την λήψη τού μοσχεύματος.

Αυτές οι τρεις προϋποθέσεις είναι αναγκαίες για την λήψη τών οργάνων τών εγκεφαλικά νεκρών, σε περίπτωση που θεωρείται ότι ταυτίζεται ο εγκεφαλικός θάνατος με τον βιολογικό θάνατο. Βέβαια, στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθή ότι άλλαξαν πολλές φορές τα κριτήρια τού θανάτου και αυτό δημιουργεί προβληματισμό.

Από πλευράς ορθοδόξου θεολογίας υφίσταται στο σημείο αυτό ένα καίριο ερώτημα: Είναι ο εγκεφαλικός θάνατος βιολογικός θάνατος;

Διατυπώθηκαν πολλές απόψεις πάνω στο ερώτημα αυτό. Η μία απάντηση είναι ότι στην ιατρική κοινότητα έγινε κατά βάση αποδεκτό ότι ταυτίζεται ο εγκεφαλικός θάνατος με τον βιολογικό θάνατο, αφού στον εγκεφαλικά νεκρό δεν υπάρχει αναστρεψιμότητα, ούτε γίνεται μεταμόσχευση εγκεφάλου, ούτε μπορεί ο εγκεφαλικά νεκρός να ζήση χωρίς μηχανική υποστήριξη τής αναπνοής (αναπνευστήρα).

Μια άλλη άποψη είναι ότι ο εγκεφαλικός θάνατος είναι μία «ιατρογενής έννοια», που είναι αποτέλεσμα τής τεχνολογίας και όχι τής φυσιολογικής εξελίξεως τού ανθρώπινου οργανισμού, και πάντως δεν είναι θέμα τών ιατρών να θεολογήσουν πότε εξέρχεται η ψυχή από το σώμα, οπότε αυτό αφήνεται στις θρησκευτικές, φιλοσοφικές και θεολογικές αρχές τού εγκεφαλικά νεκρού ανθρώπου.

Επίσης, δεν είναι απόλυτο ότι ο εγκεφαλικά νεκρός είναι και βιολογικά νεκρός, διότι οι εγκεφαλικά νεκροί, που ζουν με μηχανική υποστήριξη τής αναπνοής, έχουν στοιχεία ζωής, αφού είναι θερμά, έχουν καρδιακό παλμό και αιματική ροή, παράγουν ούρα και απορροφούν και μεταβολίζουν τις τροφές, αναφέρθηκαν δε στην βιβλιογραφία και περιπτώσεις που έγκυες γυναίκες κυοφορούν (περίπτωση Susan Torres, που έμεινε εγκεφαλικά νεκρή 3 μήνες, που κυοφορούσε και ύστερα από την γέννηση τής κόρης της, αποσυνέδεσαν την μηχανική υποστήριξη τής αναπνοής). Οπότε, έναν άνθρωπο που παράγει ούρα, τρέφεται, συντηρείται και κυοφορεί δεν μπορεί κανείς να τον θεωρήση βιολογικά νεκρό.

Από πλευράς θεολογίας εδώ υπάρχει έντονος προβληματισμός. Θυμηθήτε την βασική θεολογική αρχή που σάς εξέθεσα στην αρχή τής εισηγήσεώς μου, ότι η ψυχή υπάρχει από την πρώτη στιγμή τής συλλήψεως τού εμβρύου πριν διαφοροποιηθούν τα βλαστοκύτταρα, πριν σχηματισθούν οι ιστοί και τα όργανα, πριν σχηματισθή ο νευρικός ιστός που θα γίνη εγκέφαλος που διαφοροποιείται από την 14 ημέρα από την σύλληψη, πριν αρχίσουν να λειτουργούν τα κύτταρα που θα γίνουν καρδιά και αυτό γίνεται την τρίτη εβδομάδα από την σύλληψη τού εμβρύου. Δηλαδή, το έμβρυο, ο άνθρωπος από πλευράς ορθοδόξου θεολογίας, υφίσταται «εξ άκρας συλλήψεως» από την πρώτη στιγμή τής σύλληψης.

Είμαι σίγουρος, ότι θα έχετε την ερώτηση τελικά ποια είναι η άποψη τής ορθοδόξου θεολογίας για τις μεταμοσχεύσεις; Τις αποδέχεται ή τις απορρίπτει;

Η Εκκλησία δεν έχει ηθικό πρόβλημα με τους ζωντανούς δότες, αρκεί να τηρούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις ότι δίνονται με ελεύθερη συγκατάθεση και τα μοσχεύματα δεν θα είναι αντικείμενα εμπορικών συναλλαγών. Για τους λεγόμενους «πτωματικούς δότες» μπορεί να αποδεχθή την προσφορά τους όταν γίνεται με ελεύθερη συγκατάθεση, όταν είχαν σώας τας φρένας, όταν το είχαν δηλώσει, και δεν μπορεί να αποδεχθή την εικαζόμενη συναίνεση, γιατί καταργείται το βασικό γνώρισμα τού ανθρώπου που είναι το αυτεξούσιο, η προαίρεση και η ελευθερία, και όταν αυτή η προσφορά τεθή στην προοπτική τής θυσίας ως προσφοράς και όχι με την προοπτική ότι ο εγκεφαλικός θάνατος είναι συγχρόνως και βιολογικός θάνατος.

Πρέπει να αναφερθή ότι εκτός τών άλλων κειμένων που έχω γράψει για το θέμα αυτό, έκανα μία εισήγηση στην Ιεραρχία τής Εκκλησίας τής Ελλάδος με τίτλο «οι μεταμοσχεύσεις από ορθόδοξη εκκλησιαστική πλευρά». Στην εισήγηση αυτή αφού αναφέρθηκα στην πολυποίκιλη, πολυεπίπεδη και πολυσήμαντη αντιμετώπιση τών μεταμοσχεύσεων από πλευράς κοινωνικής, βιοηθικής, νομικής και ιατρικής και αφού προσδιόρισα τις θεολογικές σχέσεις για το πρόβλημα τών μεταμοσχεύσεων και την ποιμαντική αντιμετώπιση τού θέματος κατέληξα σε μια συγκεκριμένη πρόταση, η οποία έγινε αποδεκτή από την Ιεραρχία τής Εκκλησίας τής Ελλάδος. Καταγράφω αυτήν την πρόταση.

«1. Σεβόμαστε την ιατρική επιστήμη και επικροτούμε κάθε προσπάθεια για την θεραπεία τών ασθενών και την παράταση τής ζωής τών ανθρώπων, η οποία ζωή έχει μεγάλη σημασία για την πνευματική ολοκλήρωση τού ανθρώπου. Αρκεί, βέβαια, και η ιατρική επιστήμη, καθώς επίσης και οι ιατρικές έρευνες να κινούνται μέσα στα πλαίσια τών ιατρικών και βιοηθικών δεοντολογικών κανόνων, και οι οποίοι κανόνες προστατεύουν τον άνθρωπο ως προσωπικότητα (πρέπει να γίνεται κλινική και εργαστηριακή διαπίστωση τού θανάτου). Και οι ιατροί πρέπει να εργάζωνται με ταπείνωση και βαθυτάτη αίσθηση ότι είναι όργανα τού Θεού για την εξυπηρέτηση τού ανθρώπου.

2. Σεβόμαστε την ελευθερία τών ανθρώπων εκείνων που, για διαφόρους λόγους, δεν επιθυμούν να γίνουν δότες οργάνων τού σώματός τους, καθώς επίσης σεβόμαστε και την ελευθερία τών ιατρών εκείνων, οι οποίοι από ευαισθησία και λόγους συνειδήσεως δεν επιθυμούν να συμβάλλουν στην θανάτωση ζωντανών υπάρξεων, για να εξυπηρετήσουν κάποια άλλη ύπαρξη (πρέπει να καταργηθή το σχετικό άρθρο τού νέου νόμου).

3. Σεβόμαστε την ελεύθερη επιθυμία (προσωπική συναίνεση) εκείνων που επιθυμούν να γίνουν δότες οργάνων τού σώματός τους, αρκεί βέβαια αυτό να γίνεται μέσα στο πνεύμα τής αυτοθυσίας και τής ολοκληρωτικής αγάπης και όχι για άλλους σκοπούς (εμπορικές συναλλαγές).

4. Σεβόμαστε την επιθυμία τών ασθενών εκείνων, που με την λήψη μοσχευμάτων επιθυμούν να παρατείνουν τον χρόνο τής βιολογικής τους ζωής, με την προϋπόθεση ότι θα συντελέση στην πνευματική τους ολοκλήρωση και την επίτευξη τού σκοπού τής υπάρξεώς τους.

5. Γενικά, η ποιμαντική τής Εκκλησίας προς τους δότες, τους λήπτες και τους ιατρούς πρέπει να είναι τέτοια, ώστε με όλους αυτούς τους τρόπους να δοξάζεται ο Θεός, να ολοκληρώνωνται πνευματικά οι άνθρωποι, και η ασθένεια ή η παράταση ζωής να γίνουν προϋπόθεση για την εκπλήρωση τού βαθυτέρου σκοπού τής δημιουργίας».

(Μεταξύ δύο αιώνων, σελ. 167-168).

Αυτή είναι και η επίσημη απόφαση τής Εκκλησίας πάνω στο θέμα τών μεταμοσχεύσεων. Όπως αντιλαμβάνεσθε η απόφαση αυτή δεν κινείται σε αρνητική προοπτική, ούτε σε μια ηθικιστική και πατροναλιστική νοοτροπία, αλλά ομιλεί με θετικό τρόπο, θέτοντας κάθε φορά τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Με τον τρόπο αυτόν η Εκκλησία ασκεί ποιμαντική στα τέκνα της και έτσι επιλύει δύσκολα ζητήματα, χωρίς να απαγορεύη, αλλά θέτει τις απαραίτητες προϋποθέσεις και τις ουσιαστικές μεθοδολογικές αρχές και ασκεί ευαίσθητη ποιμαντική διακονία. Άρα υπάρχουν κάποια θεολογικά όρια τα οποία υπερβαίνονται με την εθελούσια προσφορά, την κενωτική αγάπη μέσα στο πλαίσιο τού αυτεξουσίου τού ανθρώπου.

3. Μια σύγχρονη μαρτυρία αναισθησιολόγου ιατρού

Πρόσφατα μού εστάλη ως επιστολή ένα κείμενο που είναι γραμμένο από Ιατρό Αναισθησιολόγο, ο οποίος εργάσθηκε πάνω από τριάντα (30) χρόνια σε μονάδα εντατικής θεραπείας στην Γερμανία, και κατέληξε να είναι διευθυντής στην μονάδα αυτή, και επομένως έχει μεγάλη πείρα πάνω στα θέματα αυτά.

Στο κείμενο αυτό γράφονται πολλά ενδιαφέροντα σημεία για την θέσπιση τού εγκεφαλικού θανάτου, για «το μεγάλο φάσμα και ελαστικότητα» που παρατηρείται σχετικά με την συζήτηση «για μερικό και ολικό θάνατο για κριτήρια τού θανάτου» και ότι «όλοι αυτοί οι ορισμοί είναι σχετικά ασαφείς και παρουσιάζουν μια ρευστότητα ώστε εύκολα να μεταβαίνει η μια κατάσταση στην άλλη ανάλογα με τις ανάγκες». Επίσης, τίθεται το θέμα ότι ο θάνατος «είναι ένα μυστήριο, και η παγκόσμια πολυφωνία δηλώνει άγνοια και αδιαφορία τών επιστημών». Σε αυτήν την αναζήτηση τού ορισμού τού θανάτου δεν πρέπει να είναι μόνη η ιατρική επιστήμη που θα ορίση τον θάνατο. Ακόμη, στο κείμενο αυτό τίθενται διάφορα ζητήματα τών οποίων ο συγγραφεύς απέκτησε γνώση από προσωπική εμπειρία για τον «νόμο τής αγοράς, προσφοράς και ζήτησης» οργάνων, για την λίστα αναμονής που είναι ελαστική κατά περίπτωση, την εξαφάνιση φοιτητών και πώληση στην μαύρη αγορά οργάνων, για τα οικονομικά προβλήματα που τίθενται, για το ότι «η υγεία έχει γίνει εμπόρευμα, ο ασθενής πελάτης και σκοπός το κέρδος» κ.α.

Από όλα όσα ενδιαφέροντα γράφει σημειώνω δύο.

Το πρώτον, τα όσα αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο λαμβάνονται τα όργανα για μεταμόσχευση από τον δότη. Γράφει:

«Ο δότης πρέπει να είναι τόσο νεκρός όσο είναι αναγκαίο, και τόσο ζωντανός όσο είναι δυνατό. Κατ’ ανάγκη νεκρός, κατά δύναμη ζωντανός. Έχει καρδιοαναπνευστικό σύστημα που λειτουργεί έστω και με διαρκή υποστήριξη, παραμένει ζεστός με πλήρη ή μερική λειτουργία τών οργάνων. Αντιδρά κατά την διάρκεια τής εκτομής τών οργάνων με ταχυκαρδία, αύξηση τής αρτηριακής πίεσης, εφίδρωση και κινητικότητα. Ορισμένοι τα ερμηνεύουν σαν αντανακλαστικές αντιδράσεις, άλλοι σαν εκδηλώσεις πόνου. Αυτό δείχνει, όπως και η πείρα, ότι υπάρχουν πολλές αντιδράσεις ή και πλάνες όσον αφορά στο θέμα τής διαγνώσεως τού εγκεφαλικά νεκρού».

Γι’ αυτό η αφαίρεση τών οργάνων γίνεται με αναισθησία.

Το δεύτερο σημείο αναφέρεται στο ότι η προσφορά οργάνων μπορεί να γίνεται από ελεύθερη απόφαση τού δότη, ύστερα από ενημέρωση και όχι μέσα από ασαφείς ορισμούς περί εγκεφαλικού θανάτου. Γράφει:

«Ποιος είναι άραγε ο πληρεξούσιος τής ζωής; Όλα είναι ρευστά. Ένα μένει άθικτο, το αυτεξούσιο, η ελεύθερη απόφαση τού δότη, η οποία είναι ορθό να λαμβάνεται σε εύθετο χρόνο μετά από πολύπλευρη ενημέρωση. Το ίδιο ισχύει και για τα προβλήματα τής Μ.Ε.Θ. Σε ένα είδος ταυτότητος τεκμηριώνεται η επιθυμία τού δότη η οποία μάς απαλλάσσει από πολλούς πονοκεφάλους. Ο δότης και μόνο αυτός αποφασίζει μετά από αντικειμενική πληροφόρηση, χωρίς πιέσεις και επιρροές. Η απόφαση αυτή όχι μόνο είναι σεβαστή, αλλά πρέπει και να προστατευθή. Η καλή πληροφόρηση επιβάλλεται, η επιβολή απαγορεύεται. Οι καιροί είναι πονηροί. Σε λίγο ο μη τεκμηριωμένος μη δότης θεωρείται αυτόματα δότης με συνέπεια την αφαίρεση τών οργάνων του».

Ο επιστήμονας αυτός αναισθησιολόγος καταλήγει τις σκέψεις του: «Η πείρα μου στις Μ.Ε.Θ. πάνω από τριάντα (30) χρόνια με εδίδαξε μεταξύ άλλων την αδυναμία μου, περιορισμός γνώσεων, την ματαιότητα τού κόσμου και ότι ο θάνατος είναι μεγάλος παιδαγωγός».

Τελικά, οι μεταμοσχεύσεις είναι ένα σοβαρό ζήτημα το οποίο πρέπει να μελετηθή από πολλές πλευρές, γιατί αφορά την ζωή και τον θάνατο και τού δότη και τού λήπτη και εμπλέκονται ζητήματα βιοηθικής που αφορούν την διαδικασία τών μεταμοσχεύσεων. Χρειάζεται σοβαρή έρευνα και μεγάλη υπευθυνότητα με όλους όσοι ασχολούνται με το σοβαρό αυτό ζήτημα.