Ο διακεκριμένος Κοσμολόγος καθηγητής George Ellis γράφει σε άρθρο του στο περιοδικό Scientific American, ασκώντας κριτική στην ιδέα για το Πολυσύμπαν: «Τα ίδια φιλοσοφικά ερωτήματα που αφορούν το Σύμπαν εμφανίζονται και στη θεωρία τού Πολυσύμπαντος. Πώς έγινε το Σύμπαν ή το Πολυσύμπαν; Έγινε από ανάγκη, τύχη ή σκοπιμότητα; Αυτό είναι ένα μεταφυσικό ερώτημα που καμία φυσική θεωρία δεν μπορεί να απαντήσει για το Σύμπαν ή το Πολυσύμπαν... Δεν υπάρχει τίποτε κακό στις φιλοσοφικές υποθέσεις (philosophical speculations)... Αλλά θα πρέπει να τις ονομάζουμε αυτό που είναι, και όχι να τις ονομάζουμε επιστήμη».

Tο γεγονός τού θανάτου τού διάσημου Βρετανού Αστροφυσικού Stephen Hawking (8.1.1942 – 14.3.2018) προκάλεσε διεθνώς ιδιαίτερη συγκίνηση, και τα μέσα ενημέρωσης είχαν αφιερώματα για την εκπληκτική ζωή του, το σπουδαίο επιστημονικό έργο και τα επιστημονικά και κοσμοθεωρητικά πιστεύω του.

Ο Χόκινγκ συνέγραψε το τελευταίο μείζον επιστημονικό του βιβλίο με τον Μαθηματικό Φυσικό Leonard Mlodinow.

Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε το 2010 με τίτλο The Grand Design. New answers to the ultimate questions of life, Bentam Press (Το Μεγάλο Σχέδιο. Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα τής ζωής).¹ Στο βιβλίο αυτό προβάλλεται μια Θεωρία τών Πάντων και ο ισχυρισμός για την ύπαρξη ενός αναρίθμητου αριθμού αυτο-δημιουργημένων Συμπάντων, από τα οποία, ένα είναι και αυτό στο οποίο ζούμε, για τα οποία δεν χρειάζεται Δημιουργός.

Κριτική στο βιβλίο αυτό άσκησε ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Κοντόπουλος σε άρθρο του με τον τίτλο «Το τελευταίο βιβλίο τού Hawking», που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Φυσικός Κόσμος τής Ένωσης Ελλήνων Φυσικών το 2011² , το οποίο, ως επίκαιρο, αναδημοσιεύεται κατωτέρω στο ίδιο αυτό περιοδικό τών Ακτίνων. Προηγουμένως, αναφέρονται εισαγωγικά κάποια βιογραφικά στοιχεία.³

Ο Στέφεν Χόκινγκ σπούδασε Μαθηματικά και Φυσική στο University College στην Οξφόρδη (1959-1962) και ξεκίνησε (1962) στο University of Cambridge εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στην Κοσμολογία και τη Θεωρία τής Γενικής Σχετικότητας. Το 1963, όμως, διαπιστώθηκε ότι έπασχε από μια σπάνια ασθένεια τών κινητικών νευρικών κυττάρων, και οι γιατροί τού έδιναν μόνον ένα-δύο χρόνια ζωής ακόμα.

Ο Χόκινγκ πάλεψε την κατάθλιψη και, συναισθανόμενος την αξία τής ζωής, παντρεύτηκε τη Jane Wilde (Τζέιν Ουάιλντ), η οποία τον στήριξε στην κατάστασή του.

Κατόρθωσε να ολοκληρώσει τη διατριβή του (1966) και απέκτησε με τη σύζυγό του δύο παιδιά, αλλά χώρισαν μετά από 30 χρόνια. Με τη δεύτερη σύζυγό του απέκτησε και τρίτο παιδί. Από το 1969 ήταν μονίμως σε αναπηρικό αμαξίδιο.

Άρχισε τη διδασκαλία στο Κέιμπριτζ και τη συνεργασία του με τον διάσημο καθηγητή Μαθηματικής Φυσικής Roger Penrose (Ρότζερ Πενρόουζ), με τον οποίο διατύπωσαν το θεώρημα Hawking – Penrose για τη Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang). Με αυτό, στο πλαίσιο τής Γενικής Σχετικότητας, απέδειξαν ότι ένα διαστελλόμενο Σύμπαν (όπως παρατηρείται ότι είναι το Σύμπαν) πρέπει να έχει ξεκινήσει από ένα σημείο.

Το 1974 απέδειξε θεωρητικά ότι οι μελανές οπές (μ.ο.), υπό ορισμένες συνθήκες, θα πρέπει να ακτινοβολούν. Το θέμα αυτό είχε ξεκινήσει ο Έλληνας Δ. Χριστοδούλου (1970), που διαπίστωσε ότι στις μ.ο. υπάρχουν αντιστρεπτά και μη-αντιστρεπτά φαινόμενα. Στη συνέχεια, ο Joseph Bekenstein (Μπεκενστάιν) υπολόγισε ότι οι μ.ο. έχουν εντροπία (ένα μέτρο αταξίας), η οποία αυξάνει λόγω τών μη-αντιστρεπτών φαινομένων.

Τέλος, ο Χόκινγκ συνεπέρανε ότι, αφού οι μ.ο. έχουν εντροπία, θα έχουν και θερμοκρασία, η οποία, όμως, είναι πολύ χαμηλότερη από το περιβάλλον, οπότε θα πρέπει να απορροφούν τα πάντα που βρίσκονται σχετικά πλησίον. Όταν όμως στο πολύ μακρυνό μέλλον η θερμοκρασία τού περιβάλλοντος θα πέσει κάτω από 10-7 βαθμούς (ένα δεκάκις εκατομμυριοστό τού βαθμού πάνω από το απόλυτο μηδέν), τότε η μ.ο. θα πρέπει να ακτινοβολεί, θα χάνει ενέργεια και η μάζα της θα ελαττώνεται, μέχρις ότου η μ.ο. εξαφανιστεί.

Συνδυάζοντας Κβαντική Θεωρία και Γενική Σχετικότητα, ο Χόκινγκ συμπέρανε ότι κοντά στον ορίζοντα μιας μ.ο. μπορούν να δημιουργηθούν δυνητικά ζεύγη σωματιδίων-αντισωματιδίων, το ένα από τα οποία μπορεί να ξεφύγει από την έλξη τής μ.ο. και να αποτελέσει την ονομασθείσα, τιμητικά, ακτινοβολία Χόκινγκ.

Το 1979 ο Χόκινγκ έγινε καθηγητής Μαθηματικών μέχρι το 2011 στην έδρα που κατείχε ο Ισαάκ Νεύτων (1663) στο Κέιμπριτζ. Το 1985 έχασε την ικανότητα ομιλίας και χρησιμοποίησε ηλεκτρομηχανικό υπολογιστικό σύστημα, για να «μιλήσει» με τα δάκτυλα, και αργότερα μόνο με τις παρειές του.

Μέσα στη δεκαετία τού ’80 ασχολήθηκε με μια κβαντική θεωρία για τη δημιουργία τού Σύμπαντος, τη θεωρία τής κυματοσυνάρτησης τού Σύμπαντος. Η χρήση τής κβαντικής θεωρίας ήταν απαραίτητη, αφού στην αρχή τής Μεγάλης Έκρηξης οι διαστάσεις τού Σύμπαντος ήσαν πολύ μικρότερες από αυτές ενός ατόμου.

Το 1993 ο Χόκινγκ δημοσίευσε συλλογή επιστημονικών άρθρων με τίτλο Μελανές οπές και σύμπαντα βρέφη. Τη δεκαετία τού ’90 απέρριπτε την πολυδιαφημιζόμενη αναπόδεικτη θεωρία τών χορδών, η οποία προβάλλεται ως το περισσότερα υποσχόμενο θεωρητικό πλαίσιο για τη συμπερίληψη τής βαρύτητας στην προσπάθεια ενοποίησης όλων τών δυνάμεων (κβαντική βαρύτητα). Αργότερα, όμως, άλλαξε γνώμη και εργάσθηκε ερευνητικά υποθέτοντας την ισχύ της.

Ο Χόκινγκ συνέγραψε μερικά μεγάλης κυκλοφορίας εκλαϊκευτικά βιβλία που τον έκαναν διάσημο, ιδιαίτερα το εξαιρετικό A brief history of Time. From the Big Bang to Black Holes, Bantam Books, 1988 (Το χρονικό τού Χρόνου. Από τη Μεγάλη Έκρηξη ως τις μαύρες τρύπες)⁴ .

Σε αυτό περιγράφονται τα χαρακτηριστικά, η ιστορία και τα συστατικά τού Σύμπαντος, από τα κουάρκ ως τις μελανές οπές, οι νόμοι που το διέπουν (κλασικοί και κβαντικοί), το βέλος τού χρόνου, οι προσπάθειες ενοποίησης τών θεμελιωδών δυνάμεων. Διερευνώνται από επιστημονικής πλευράς ερωτήματα με φιλοσοφική-μεταφυσική χροιά, όπως π.χ. γιατί έχουν επιλεγεί αυτοί οι συγκεκριμένοι νόμοι και οι συγκεκριμένες αρχικές συνθήκες, πόση ελευθερία είχε ο Θεός για τη δημιουργία αυτού τού Σύμπαντος και αν μπορεί να υπάρξει ενιαία θεωρία που να περιέχει η ίδια τη δυνατότητα αυτοπραγμάτωσής της.

Παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο αυτό (που έχει σχέση με τον τίτλο Το Μεγάλο Σχέδιο τού τελευταίου μείζονος επιστημονικού βιβλίου του), όπου γράφει εντυπωσιασμένος από τις εξαιρετικά ειδικές συνθήκες που υπάρχουν στο Σύμπαν και είναι αναγκαίες για την εμφάνιση ζωής:

«Οι νόμοι τής Φυσικής, αυτοί που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, περιέχουν πολλές αριθμητικές σταθερές... Το αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι οι τιμές αυτών τών αριθμών φαίνονται σαν να ανταποκρίνονται με μεγάλη ακρίβεια στις απαραίτητες συνθήκες για την ανάπτυξη ζωής... Αυτό μπορούμε να το θεωρήσουμε ή σαν ένδειξη ενός θεϊκού σκοπού στη δημιουργία τού σύμπαντος ή σαν επιχείρημα που υποστηρίζει την ισχυρή ανθρωπική αρχή».⁵

Και αλλού, αναφερόμενος στις εξαιρετικά ειδικές συνθήκες τής Μεγάλης Έκρηξης, γράφει:

«Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε γιατί το Σύμπαν άρχισε μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο, παρά μόνον εάν το αποδεχθούμε σαν ενέργεια ενός Θεού που σκόπευε να δημιουργήσει όντα σαν εμάς».⁶

Ακολούθησε στη συνέχεια το σύντομο βιβλίο Black Holes and Baby Universes and other Essays, Bantam Books, 1993 (Μαύρες τρύπες, Σύμπαντα-βρέφη και άλλα δοκίμια).⁷ Σ’ αυτό αναπτύσσει την ιδέα τού φανταστικού από πλευράς μαθηματικής χρόνου, εξετάζει πώς οι μαύρες τρύπες μπορούν να γεννήσουν σύμπαντα-βρέφη και παρουσιάζει τις φιλόδοξες επιστημονικές προσπάθειες για τη διατύπωση μιας ενοποιημένης θεωρίας που θα μπορέσει να προβλέψει τα πάντα στο Σύμπαν. Κλείνει με μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη για τη ζωή και το έργο του.

Σε σχετικές με τον Θεό ερωτήσεις απαντά:

«... η θεωρία μας δεν αποφαίνεται περί τής ύπαρξης ή μη τού Θεού, απλώς ισχυριζόμαστε ότι Αυτός δεν είναι αυθαίρετος... Εξακολουθεί όμως να παραμένει το ερώτημα: Γιατί πρέπει να υπάρχει ζωή στο Σύμπαν; Εάν θέλετε, μπορείτε να ορίσετε τον Θεό ως απάντηση σ’ αυτή την ερώτησή μου».⁸

Στο βιβλίο The Nature of Space and Time, Hawking - Penrose, Princeton University Press, 1996 (Η Φυσική τού χώρου και τού χρόνου), οι δύο διάσημοι επιστήμονες, ο Hawking και ο Penrose, διαλέγονται αυστηρά επιστημονικά ή διαφωνούν σε πολλά, αλλά συμφωνούν ότι η θεωρία τών χορδών δεν έχει να προσφέρει κάτι σημαντικό (Hawking: “The string theory has been oversold”, «η θεωρία τών χορδών πουλήθηκε παραπάνω από όσο αξίζουν οι μετοχές της»).

Στο τελευταίο του μείζον επιστημονικό βιβλίο, Το Μεγάλο Σχέδιο. Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα τής ζωής (2010), υποστηρίζεται η θεωρία τών υπερχορδών και προτείνεται η Θεωρία-Μ, μια πιο γενική υπερσυμμετρική θεωρία τής βαρύτητας, ως η μόνη υποψήφια για μια πλήρη θεωρία τών πάντων, ένα μοντέλο στο οποίο το Σύμπαν αυθόρμητα δημιουργεί τον εαυτό του.

Η θεωρία αυτή προτείνει αναρίθμητες δυνητικότητες ύπαρξης άλλων συμπάντων (π.χ. 10⁵⁰⁰, δηλαδή 1 ακολουθούμενο από 500 μηδενικά!, που συλλογικά αναφέρονται ως Multiverse – Πολυσύμπαν), χωρίς να υπάρχει οιαδήποτε ένδειξη έστω και για ένα από αυτά τα σύμπαντα. Οι αμοιβαίες μάλιστα αποστάσεις μεταξύ τους είναι τόσο ασύλληπτα μεγάλες, ώστε να μη μπορούν αυτά τα σύμπαντα να εξακριβωθούν από τη Γη. Επίσης, θεωρείται αυθαίρετα ότι οι φυσικοί νόμοι δημιουργούνται αυθόρμητα, μπορεί να είναι διαφορετικοί στα διάφορα σύμπαντα, και τυχαία σε ένα από αυτά –στο Σύμπαν μας– προέκυψαν οι εξαιρετικά ειδικοί νόμοι και φυσικές σταθερές που ήσαν απαραίτητοι για τη δημιουργία ζωής.

Ο συνεργάτης τού Χόκινγκ στο βιβλίο αυτό Αμερικανός φυσικός Λέοναρντ Μλοντίνοου (1954-)⁹  σπούδασε στα Πανεπιστήμια Brandeis (Μπραντάις) και Μπέρκλεϋ. Το 1981 ήταν στο διδακτικό-ερευνητικό προσωπικό τού Caltech και στη συνέχεια στο Max Planck Institute for Physics and Astronomy στην Ευρώπη, αλλά από το 1986 ακολούθησε κυρίως συγγραφική σταδιοδρομία και έγινε πολύ γνωστός στο ευρύτερο κοινό για τα εκλαϊκευτικά βιβλία του ποικίλης θεματολογίας, τις τηλεοπτικές σειρές επιστημονικής φαντασίας (Star Trek), τα παίγνια υπολογιστή που συνέθεσε και τα θεατρικά έργα. Συμμετέχει σε προγράμματα δημοσίων εκλαϊκευτικών ομιλιών και διαλόγων.

Το 2005-11 συνδέθηκε πάλι με το Caltech. Οι επιστημονικές του εργασίες αφορούν κυρίως μια νέα προσεγγιστική μέθοδο Μη Σχετικιστικής Κβαντομηχανικής τής Θεωρητικής Χημείας (για τα ατομικά φάσματα) και την κβαντική θεωρία τού φωτός εντός διηλεκτρικών (Μη Γραμμική Οπτική).

Η αναφερθείσα Θεωρία-Μ χαρακτηρίζεται ως μια βασανιστική εικασία από τον διαπρεπή ερευνητή στην κβαντική βαρύτητα Lee Smolin, στο βιβλίο του The trouble with Physics (Θεωρία χορδών: Όλα ή τίποτα;, 2008). Είναι αντιπροσωπευτική τής κριτικής του η δήλωσή του:

«Δυστυχώς, η Θεωρία-Μ παραμένει μια βασανιστική εικασία, και μπαίνουμε στον πειρασμό να την πιστέψουμε. Την ίδια στιγμή, σε απουσία μιας πραγματικής δικαίωσης, δεν είναι πραγματική θεωρία – είναι μια εικασία σχετικά με μια θεωρία την οποία θα θέλαμε πολύ να πιστέψουμε»¹⁰.

Το βιβλίο τών Χόκινγκ – Μλοντίνοου έχει υποστεί αυστηρή κριτική από διάφορους ειδικούς ερευνητές ή γνωστούς εκλαϊκευτές συγγραφείς και επιστήμονες συντάκτες επιστημονικών περιοδικών.

Ο διακεκριμένος Βρετανός καθηγητής Αστροφυσικής Joseph Silk τού Oxford University (1942-) σχολίασε¹¹ ότι «Η Θεωρία-Μ μέχρι τώρα δεν έχει προβλέψεις που μπορούν να ελεγχθούν», και αλλού: «Ο Χόκινγκ αντικαθιστά τον Θεό με τη Θεωρία-Μ». «Κάποια ταπεινοφροσύνη θα ήταν ευπρόσδεκτη εδώ... Μετά από έναν-δύο αιώνες περιμένω ότι η Θεωρία-Μ θα φαίνεται τόσο αφελής, όσο τώρα βρίσκουμε την “αρμονία τών σφαιρών” τού Πυθαγόρα».

Ο καθηγητής R. Penrose (University of Cambridge, κ.λπ., 1931-) διαπιστώνει¹² ότι «αντίθετα προς την Κβαντική Θεωρία, η Θεωρία-Μ δεν έχει καμία υποστήριξη από τις παρατηρήσεις». Ο Θεωρητικός Φυσικός Peter Woit (Columbia University, 1957-)¹³, συγγραφέας τού βιβλίου Not even wrong (Ούτε καν λάθος: υποτιμητική φράση τού Wolfgang Pauli –βραβείο Νομπέλ Φυσικής– για θεωρίες που δεν είναι ελέγξιμες), με το οποίο ασκεί δριμεία κριτική στη θεωρία τών υπερχορδών, αναφέρει παλαιότερη θεωρητική πρόταση τού Χόκινγκ για τελειωτική ενοποιημένη θεωρία (τη Ν=8 υπερβαρύτητα), η οποία σύντομα έπεσε σε παρακμή:

«Ένα πράγμα που είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει πωλήσεις για ένα βιβλίο αυτού τού είδους είναι να εμπλέξει με κάποιο τρόπο τη θρησκεία. Ο συμβατικός ισχυρισμός τού βιβλίου ότι “ο Θεός δεν είναι απαραίτητος”, για να εξηγήσουμε τη Φυσική και την πρώιμη κοσμολογία, εξασφάλισε μεγάλη δημοσιότητα για το βιβλίο...».

Αναφερόμενος στη Θεωρία-Μ, σχολιάζει ότι «πρέπει να δεχθώ ότι αυτή η ψευδοεπιστήμη που αναπτύσσεται και προβάλλεται σ’ αυτό το βιβλίο δεν είναι προφανώς καλύτερη από τις εξηγήσεις που βασίζονται στην πίστη».

Ο John Horgan¹⁴, Αμερικανός δημοσιογράφος επιστημονικών εκλαϊκεύσεων, υπενθυμίζει ότι ο καθηγητής Χόκινγκ προέβλεπε ότι μια ενοποιημένη θεωρία Φυσικής πλησίαζε να διατυπωθεί. Στο βιβλίο του Το χρονικό τού Χρόνου το 1988 το συμπέρασμα ήταν ότι η τελική θεωρία τής Φυσικής «θα ήταν ο τελειωτικός θρίαμβος τής ανθρώπινης λογικής, γιατί έτσι θα γνωρίζαμε τον νου τού Θεού»...

«Ο Χόκινγκ ήλπιζε ότι, αντί να έχουμε πειραματική επαλήθευση, θα μπορούσαν οι Φυσικοί να βρουν μια θεωρία τόσο λογικά αναπόφευκτη, ώστε να αποκλείει κάθε αντίρρηση. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Η Θεωρία-Μ έχει σχεδόν άπειρες εκδοχές, άρα θα μπορούσαν να υπάρξουν άπειρα σύμπαντα. Αλλά μια θεωρία που προβλέπει τα πάντα στην πραγματικότητα δεν προβλέπει τίποτε, δεν είναι καν μια θεωρία» (αν δεν μπορεί να ελεγχθεί πειραματικά).

Ο διακεκριμένος εκλαϊκευτής Βρετανός θεωρητικός Φυσικός και ερευνητής κοσμολόγος Paul Davies (University of Newcastle, Cambridge, κλπ., 1946-), αναφερόμενος στο Πολυσύμπαν, παρατηρεί σε άρθρο του με τίτλο «Τα κενά στο Μπίγκ-Μπάνγκ τού Στήβεν Χόκινγκ)¹⁵:

«Το Πολυσύμπαν χρειάζεται έναν μηχανισμό δημιουργίας συμπάντων, φυσικά πεδία που δημιουργούν ύλη και δυνάμεις που ενεργούν. Χρειάζονται μετανόμοι που διέπουν το Πολυσύμπαν και δημιουργούν νόμους σε κάθε επιμέρους σύμπαν. Οι μετα-νόμοι αυτοί παραμένουν ανεξήγητοι, αιώνιοι, αμετάβλητοι, υπερβατικές οντότητες που συμβαίνει να υπάρχουν και απλώς πρέπει να θεωρηθούν ως δεδομένοι. Από την άποψη αυτή, οι μετα-νόμοι έχουν την ίδια θέση όπως ένας ανερμήνευτος, υπερβατικός Θεός».

Ο ακαδημαϊκός Γ. Κοντόπουλος στο άρθρο του «Υπάρχει πράγματι το Πολυσύμπαν;»¹⁶ αναφέρει:

«Το τελικό μας συμπέρασμα είναι ότι όσοι θέλουν να ασχοληθούν με υποθετικά σύμπαντα έχουν βεβαίως δικαιολογία να το κάνουν, αλλά αυτά αποτελούν τμήματα επιστημονικής φαντασίας (science fiction) και όχι επιστήμη... Όπως είδαμε πιο πάνω, οι θεωρίες τού Πολυσύμπαντος έχουν φιλοσοφικές και μεταφυσικές προεκτάσεις. Πράγματι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η θεώρηση τής ανθρωπικής αρχής που δίνει το Πολυσύμπαν είναι μια φιλοσοφική και μεταφυσική άποψη η οποία (θεώρηση) έγινε κυρίως για να αντιπαραταχθεί στην ύπαρξη σκοπιμότητος στο Σύμπαν, (σκοπιμότητος) που οδηγεί σε θεολογικές προεκτάσεις. Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει φιλοσοφικές και μεταφυσικές θεωρήσεις, είτε προς τη μία κατεύθυνση, είτε προς την άλλη. Αλλά δεν μπορεί κανείς να λέει ότι η μία φιλοσοφία είναι επιστημονική και η άλλη δεν είναι».

Τελειώνοντας, ας αναφέρουμε αυτό που ο διακεκριμένος Κοσμολόγος καθηγητής George Ellis (παλαιότερος συνεργάτης τού Χόκινγκ, με τον οποίο συνέγραψε το βιβλίο The large scale structure of space-time, 1973, Cambridge University Press) γράφει σε άρθρο του στο περιοδικό Scientific American, ασκώντας κριτική στην ιδέα για το Πολυσύμπαν¹⁷:

«Τα ίδια φιλοσοφικά ερωτήματα που αφορούν το Σύμπαν εμφανίζονται και στη θεωρία τού Πολυσύμπαντος. Πώς έγινε το Σύμπαν ή το Πολυσύμπαν; Έγινε από ανάγκη, τύχη ή σκοπιμότητα; Αυτό είναι ένα μεταφυσικό ερώτημα που καμία φυσική θεωρία δεν μπορεί να απαντήσει για το Σύμπαν ή το Πολυσύμπαν... Δεν υπάρχει τίποτε κακό στις φιλοσοφικές υποθέσεις (philosophical speculations)... Αλλά θα πρέπει να τις ονομάζουμε αυτό που είναι, και όχι να τις ονομάζουμε επιστήμη».

Σημειώσεις:

1. Stephen Hawking και Leonard Mlodinow, Το Μεγάλο Σχέδιο. Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα τής ζωής, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2010.

2. Γ. Κοντόπουλος, Κέντρο Ερευνών Αστρονομίας τής Ακαδημίας Αθηνών, «Το τελευταίο βιβλίο τού Hawking», Φυσικός Κόσμος 41 (2011), σελ. 34-37.

3. Stephen Hawking, Το χρονικό τής ζωής μου, Εκδόσεις Τραυλός, 2013· βλ. και Άλκης Γαλδαδάς στο «Βήμα Science» 18.3.2018, σελ. 1-6, Δ. Σιμόπουλος στην Καθημερινή και αλλού.

4. Stephen W. Hawking, Tό xρονικό τού Xρόνου. Από τη Μεγάλη Έκρηξη ως τις μαύρες τρύπες, Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ – Αλ. Μάμαλης & ΣΙΑ Ο.Ε., 1988.

5. Stephen W. Hawking, Το χρονικό τού Χρόνου, σελ. 190-191. Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή: «Το Σύμπαν πρέπει να είναι τέτοιο, ώστε να επιδέχεται τη δημιουργία παρατηρητών μέσα του, σε κάποιο στάδιο», δηλαδή, το Σύμπαν έχει έναν σκοπό, τη δημιουργία τού ανθρώπου, ενός όντος με αυτοσυνείδηση, συναισθήματα και αξίες. Η άποψη αυτή θα μπορούσε να ονομαστεί μεταφυσική, γιατί υπερβαίνει τη Φυσική. Προϋποθέτει την ύπαρξη ενός Θεού Δημιουργού.

6. Stephen Hawking, A brief history of Time, σελ. 144.

7. Stephen Hawking, Μαύρες Τρύπες, Σύμπαντα-βρέφη και άλλα Δοκίμια, Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ– Αλ. Μάμαλης & ΣΙΑ Ο.Ε., 1993.

8. Stephen Hawking, Μαύρες Τρύπες, Σύμπαντα-βρέφη και άλλα Δοκίμια, σελ. 174-175.

9. Wikipedia: λήμμα Mlodinow Leonard και σχόλια (10)-(14).

10. Lee Smolin, The trouble with Physics, 2006. Ελληνική έκδοση: Θεωρία χορδών: Όλα ή τίποτα; Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ, 2008, σελ. 238.

11. Joseph Silk, περιοδικό Science vol. 330, no. 6001 (8.10.2010), σελ. 179-180.

12. Roger Penrose, Financial Times, 4.9.2010. Επίσης, κριτική τής Θεωρίας-Μ στο νέο βιβλίο, Roger Penrose, Fashion, Faith and Fantasy in the New Physics of the Universe, Princeton University Press, Princeton and Oxford, 2017, 3rd printing, σελ. 91-95, 119-120.

13. Peter Woit στο σχόλιό του, “Hawking gives up” (ιστοσελίδα του) 8.9.2010, αναφερόμενος στο συμπέρασμα τού Χόκινγκ ότι δεν υπάρχει μία θεωρία στην οποία προσέβλεπε ο Αϊνστάιν, αλλά διάφορες.

14. John Horgan, Scientific American, 13.9.2010.

15. Paul Davies, “Stephen Hawking’s big-bang gaps”, εφημ. The Guardian, London, 4.9.2010.

16. Γ. Κοντόπουλος, «Υπάρχει πράγματι το Πολυσύμπαν;», Physics News, Τεύχος 1 (Δεκ. 2011), τρίμηνη έκδοση τής Ένωσης Ελλήνων Φυσικών.

17. George Ellis, περιοδ. Scientific American, August 2011.