Ακόμα θυμάμαι την σύγχυση και τον πόνο που κατέκλυσε την Ιερατική Σχολή Nashotah House Seminary, όταν διαδόθηκε το νέο πως η Γενική Συνέλευση του 1976 – με οριακή πλειοψηφία – πέρασε κανόνα που θα επέτρεπε την χειροτονία γυναικών στον κλήρο και την επισκοπή. Ο 100^ος Αρχιεπίσκοπος της Καντερβουρίας Michael Ramsey δίδασκε θεολογία στην ιερατική σχολή το φθινόπωρο του 1976. Η δυνατή του παρουσία είχε μια σχεδόν υπνωτική επίδραση πάνω σε όλους, και όλοι μας στραφήκαμε σε αυτόν για καθοδήγηση και σοφία. Με γνήσιο Αγγλο-Καθολικό τρόπο, οι περισσότεροι –αλλά όχι όλοι- από εμάς αποφασίσαμε να παραμείνουμε και να το υπομείνουμε! Συσπειρωθήκαμε γύρω από τον Λόρδο Ramsey και άλλους σωστούς επισκόπους όπως τον Robert Terwilliger, και προβάλλαμε τις απειλές μας πως δεν θα εγκαταλείψουμε!

Είναι κάποιες μέρες, που εύχομαι να μπορούσα τότε να διακρίνω πως ο Αγγλικανικός οίκος δεν ήταν πλέον αρκετά δεκτικός ώστε να μένει χώρος για τους Παραδοσιακούς Χριστιανούς. Έπρεπε να περάσουν άλλα 18 χρόνια για να γίνει προφανές σε μένα πως πράγματι δεν είχα θέση πλέον στο οικογενειακό τραπέζι της Αγγλικανικής Κοινωνίας – η οποία ήταν ο ίδιος εκείνος τόπος όπου είχα διαμορφωθεί ως Παραδοσιακός Χριστιανός.

Στην περίπτωσή μου, είχα πέσει θύμα ενός Επισκοπελιανού επισκόπου, ο οποίος περιφρονούσε εντελώς την Επιτροπή Eames, τις επίσημες αναγγελίες Lambeth, και το λεγόμενο «άρθρο συνείδησης», με το να προσπαθεί να με αναγκάσει να σταθώ δίπλα σε μια γυναίκα-ιερέα κατά την ανανέωση των όρκων μου. Αυτή η ενέργεια ήρθε σύντομα μετά την υπόσχεση που είχε δώσει να μην πιέσει τα πράγματα με τους κληρικούς του, οι οποίοι διατηρούσαν θεολογικές αντιρρήσεις στην χειροτονία γυναικών. Όταν ο Canon Joseph Kimmett και εγώ δεν εμφανισθήκαμε για την ανανέωση των όρκων μας μαζί με την γυναίκα-ιερέα, κατηγορηθήκαμε για διακοπή κοινωνίας με τον επίσκοπό μας και την υπόλοιπη επισκοπή. Αυτό ήταν μια βαρύτατη κατηγορία εκ μέρους επισκόπου, ο οποίος παραδέχθηκε μεν ότι δεν είχαμε παραβιάσει κανένα κανόνα, αλλά μας είπε πως είχαμε παραβιάσει τους δικούς του κανονισμούς! Εν όψει αυτής της κατηγορίας, ο Canon Kimmett και εγώ βρεθήκαμε μόνοι, με απολύτως καμμία υποστήριξη από την μικρή ομάδα των παραδοσιακών επισκόπων που είχαν απομείνει στην PECUSA (=Protestant Episcopal Church in the USA, Προτεσταντική Επισκοπελιανή Εκκλησία των ΗΠΑ). Είχα παρακολουθήσει τέτοια φαινόμενα να συμβαίνουν, ξανά και ξανά. Η οικογένειά μου και εγώ τώρα πλέον γνωρίζαμε ότι σύντομα θα έχουμε και εμείς προστεθεί στον ολοένα μακρύτερο κατάλογο Παραδοσιακών Αγγλικανών που έχουν εκδιωχθεί από το εκκλησιαστικό τους σπίτι. Ήμασταν στ’ αλήθεια τα θύματα της πολιτικής της εθνοκάθαρσης της PECUSA!

Όταν το σπίτι σου καίγεται, έχεις την ηθική υποχρέωση να προειδοποιήσεις όσους περισσότερους μπορείς που βρίσκονται μαζί σου μέσα στο σπίτι, όμως δεν είσαι ηθικά υποχρεωμένος να μείνεις με αυτούς που αρνούνται να φύγουν και να καείς μαζί τους! Το ερώτημα τώρα ήταν: σε ποιόν δρόμο θα βαδίζαμε στο εξής; Σαν τους περισσότερους παραδοσιακούς Αγγλικανούς, ερευνούσα και εγώ τις επιλογές μου.

Είχα παρακολουθήσει τις θλιβερές μουρμούρες και τους καυγάδες μέσα στις Συνεχιζόμενες Αγγλικανικές εκκλησίες επί χρόνια ολοκληρα. Είχα φτάσει στο συμπέρασμα πως η κύρια απασχόληση αυτών των ομάδων ήταν να λειτουργούν σαν ένα είδος παρεκκλησιών για μικρά εκκλησιάσματα ηλικιωμένων. Είχα θαυμάσει τον Επίσκοπο A. Donald Davies για το κουράγιο του, όταν ξεκίνησε την Επισκοπελιανή Ιεραποστολική Εκκλησία, αλλά από την άλλη, για έναν άλλο, νεαρό ιερέα, το ίδιο αυτό σώμα ήταν ένα αδιέξοδο.

Το πραγματικό ζήτημα γινόταν όλο και περισσότερο ξεκάθαρο. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για εκκλησιαστικό ζήτημα. Ήθελα να είμαι – ασυζητητί – μέλος της Εκκλησίας των Αποστόλων. Η κατάρα του Ερρίκου Η’ είχε ξεκινήσει να πραγματοποιείται, και όφειλα να παραδεχθώ, με πολλή απογοήτευση, πως ο Αγγλικανισμός είναι πλεόν (και πάντοτε ήταν) μια Προτεσταντική Εκκλησία ¹

Η Ρώμη έχει ιδωθεί ως «λύση» από πολλούς πρώην Αγγλικανούς που έχουν καταφέρει να αντιληφθούν αυτήν την αλήθεια σχετικά με την Αγγλικανική μας κληρονομιά. Είναι πολλοί και εκείνοι που έχουν βαδίσει στα βήματα του Καρδινάλιου John Henry Newman· πέραν αυτών, η ψήφος της 11-11-1992 στην Γενική Σύνοδο της Εκκλησίας της Αγγλίας (που ενέκρινε την χειροτονία γυναικών) έχει μετατρέψει αυτό το σταθερό ρέμα φυγής σε ένα γοργοκίνητο ποτάμι. Πρόσφατα μεταστραφέντες είναι μεταξύ άλλων και οι Charles Moore, εκδότης της εφημερίδας The Sunday Telegram, η Δούκισσα του Κεντ, ο συγγραφέας και πάστορας William Oddie και –φυσικά– ο γηραιότερος ιεράρχης που έχει ποτέ αποχωρήσει από την Εκκλησία της Αγγλίας: ο Graham Leonard (ο πάλαι ποτέ Επίσκοπος του Λονδίνου). Δεν είναι, λοιπόν, αυτή η λογική οδός που θα έπρεπε να βαδίσουν οι άνθρωποι οι οποίοι – σύμφωνα με την θεωρία των κλάδων – αποτελούν μέρος της Δυτικής Καθολικής Εκκλησίας;² Προσωπικά, μιλώντας ως πρώην μέλος της Κοινωνίας του Τιμίου Σταυρού, η επανένωση με την Ρώμη ήταν ένα επίσημο μέρος του κανόνα ζωής που βίωνα πιστά.

Είχα μάθει από τον Αρχιεπίσκοπο Michael Ramsey πως η Αγγλικανική Κοινωνία ήταν προσωρινή από φύση της. Είχα ακούσει τον 102^ο Αρχιεπίσκοπο της Καντερβουρίας, τον Robert Runcie, να λέει πως ο προορισμός μας ως Αγγλικανοί ήταν να... φαληρίσουμε ³ Ήμασταν ένα τμήμα, που επιζητούσε να είναι ενωμένο με το όλον.

Οι προσπάθειες για την συνεταιρική επανένωση κατά τον τελευταίο αιώνα - κάτω από την ηγεσία του Λόρδου Χάλιφαξ και με τις Συζητήσεις της Malines - ήταν μια δικαιωματική κληρονομιά. Στην δική μας εποχή, παρατηρούσαμε τις ελπίδες μας να σκαμπανεβάζουν συνεχώς, εξ αιτίας της Αγγλικανικής-Ρωμαιοκαθολικής Διεθνούς Επιτροπής. Το έργο της Επιτροπής αυτής είναι πλέον νεκρό. Ο Πάπας το έχει καταστήσει σαφές πως η χειροτονία των γυναικών είναι ένα σοβαρότατο εμπόδιο για την επανένωση, χαρακτηρίζοντάς την ως αξεπέραστο εμπόδιο για την Χριστιανική ένωση.

Γιατί, λοιπόν, δεν βάδισα και εγώ τότε την οδό του Newman προς την Ρώμη; Γιατί δεν δέχθηκα την «Πρόνοια Κληρικών» για έγγαμους ιερείς, που τώρα παρέχεται από το Βατικανό; Σίγουρα οι λαϊκοί Επισκοπελιανοί θα αισθάνονταν πιο οικεία μέσα στην λειτουργία της Ρώμης, όταν θα την σύγκριναν με το Βυζαντινό Τελετουργικό που τώρα χρησιμοποιούν οι μεταστραφέντες λαϊκοί μου;

Παλεύοντας με αυτά τα ερωτήματα, συχνά μου ερχόταν στο νου το αρχαίο Αγγλικανικό γιατροσόφι για τον... «Πυρετό της Ρώμης». Η γιατριά ήταν απλώς, να... παρευρεθείς σε μια λειτουργία της! Ο Καθολικισμός ο μετά την Β’ Βατικανή Σύνοδο έχει ένα τελετουργικό στυλ, που οι περισσότεροι Αγγλικανοί το βρίσκουν απλούστατα βαρετό, και που δεν τους εμπνέει καθόλου. Επίσης μου ερχόταν στον νου κάτι που έλεγε συχνά ένας φίλος ιερέας, δηλαδή: «Συμπαθούσα την Ρώμη πιο πολύ, όταν η Ρώμη δεν συμπαθούσε εμάς!»

Εκείνοι οι Αγλικανοί που προσβλέπουν στην ενσωμάτωσή τους στην Εκκλησία της Ρώμης οφείλουν να θυμούνται πως το πολυδιαφημισμένο βιβλίο «Ungodly Rage» (Άθεος Οργή) είχε γραφτεί, όχι για την κατάσταση της Επισκοπελιανής Εκκλησίας, αλλά της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας! ⁴

Ερευνώντας την Ρωμαϊκή Εκκλησία, είχα ακούσει μερικές ριζοσπαστικές μοναχές με τα αυτιά μου να κάνουν επίκληση στην «Σοφία» και στην «Μητέρα-Θεό». Ξανά και ξανά, σε θεολογικές συζητήσεις με Ρωμαιοκαθολικούς, ιερείς, μοναχές και λαϊκούς, συνελάμβανα τον εαυτόν μου να υποστηρίζει τον Πάπα και τον Καρδινάλιο Ratzinger! (σημ: σημερινός Πάπας) Ήθελα λοιπόν να ξοδέψω την υπόλοιπη ζωή μου κάνοντας αυτό που έκανα μέσα στην Επισκοπελιανή Εκκλησία, μόνο σε μεγαλύτερο κύκλο;

Καθώς σκεφτόμουν την αγωνία που με διακατείχε (δηλαδή, πως ένα άλμα προς την Ρώμη θα ήταν σαν να πηδούσα από το τηγάνι στην φωτιά), μου ήρθε στο νου ένα ρητό της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας: η Ρώμη δεν είναι παρά το πίσω μέρος του Προτεσταντικού νομίσματος. Έχω την εντύπωση – και εγώ, και πολλοί άλλοι – πως η Ρώμη βιώνει μια νέα «ανακάλυψη» της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, με ανθρώπους όπως τον Αρχιεπίσκοπο Weakland του Milwaukee, την Anna Quindlen, την Rosemary Radford-Reuther και με τον Richard McBrien επικεφαλής της επίθεσης, σαν να πρόκειται για νέο όραμα ⁵ του Λουθήρου, του Καλβίνου, του Zwingli, και του Cranmer!

Θυμάμαι ένα Ρωμαίο ιερέα να μου λέει πως οι Αγγλο-Καθολικοί ήσαν μεσαιωνιστές παγιδευμένοι σε μια δίνη του Χρόνου. Η δική μου Αγγλικανική θεολογική διάπλαση προσπερνούσε την Σύνοδο του Τριδέντου, αναζητώντας ρίζες μέσα στους Πατέρες και τις Οικουμενικές Συνόδους. Το να είναι ένας Αγγλικανός Πατερικός ήταν πολύ πιο φυσικό, παρά το να είναι μεσαιωνιστής. Έπρεπε να θυμάμαι πως η Δυτική Πατριαρχία, ο Παπισμός, ήταν σε σχίσμα από το 1054. Ο κάθε ιστορικός της Εκκλησίας μπορεί να σας πει ότι η ψήφος κατά την εποχή του Μεγάλου Σχίσματος ήταν 4 προς 1. Αν το σχίσμα είναι αμαρτία, όπως μου έχουν πει ορισμένοι Επισκοπελιανοί επίσκοποι, τότε η Δυτική Εκκλησία έχει παραμείνει μέσα στην αμαρτία αυτή για περίπου χίλια χρόνια!

Το 1992, μου είχαν ζητήσει να προσκομίσω ένα λόγο στην ειδική συνάθροιση που σημείωνε την 150^η Επέτειο της Ιερατικής Σχολής Nashotah House Seminary. Το γραπτό αυτό εστίαζε σε δύο μεγάλους επισκόπους – τον Charles Chapman Grafton και τον πρόσφατα αγιοποιημένο Άγιο Τύχωνα της Μόσχας. Ο Grafton ξεγελούσε το μάτι. Είχε απόλυτα την εμφάνιση ενός Ρωμαίου προκαθήμενου, αλλά η ανάγνωση της θεολογίας του πρόδιδε μια γραμμή σκέψης έντονα αντι-Ρωμαϊκής. Ο Grafton έλεγε πως σε εποχές θεολογικής σύγχυσης, είναι φυσικό για τους Αγγλικανούς να στραφούν στην Ανατολή, για να βρουμε τον δρόμο μας. Και ο Grafton και ο Αγ. Τύχων είχαν κοινό όραμα Αγγλικανικής/Ορθοδόξου ενώσεως στην Πίστη, αλλά ο Grafton είχε και μερικούς συν-Αγγλικανούς που μοιράζονταν το όραμά του.

Υπήρχε, και συνεχίζει να υπάρχει, μια χούφτα μεγάλων Αγγλικανών επισκόπων οι οποίοι υποστήριζαν πως ένας δυνατός Ανατολικός άνεμος είχε επηρεάσει την θεολογική σκέψη τους. Άνδρες όπως οι Michael Ramsey, Robert Terwilliger και Stanley Atkins έρχονται άμεσα στο νου. Ο Canon H. Boone Porter, γράφοντας σε ένα φόρουμ που δημοσιεύθηκε στο «The Evangelical Catholic» έγραψε: «….οι Ανατολικές Εκκλησίες ενσωματώνουν πολλούς από τους ακατόρθωτους στόχους του Αγγλικανισμού…» ⁶ Προσωπικά, πιστεύω πως οι μεγάλοι Αγγλικανοί επίσκοποι γνωρίζουν πως αυτό είναι μια αλήθεια.

Η Ορθοδοξία δεν είναι κανένα ανάγνωσμα περίεργο ή ξένο προς τους κλασσικούς Αγγλικανούς. Ο π. Carl Bell (και νυν πατήρ Αντώνιος Bell, Ορθόδοξος Ιερέας), ξανά-γράφοντας μέσα στο φόρουμ των «Επιλογών» του «The Evangelical Catholic», προσφέρει πειστικά επιχειρήματα καθώς υποδεικνύει πως η Αγγλικανική οδός και η οδός της Ορθοδοξίας είναι ένα και το αυτό, με την αναφορά τους στις Ιερές Γραφές και την Αγία Παράδοση. Η Ορθοδοξία είναι ό,τι καλύτερο έχει διαφυλαχθεί στον κλασσικό Αγγλικανισμό στις ημέρες μας, με αδιαμφισβήτητο σύνδεσμο με την Αποστολική Εκκλησία. ⁷

Οι Αγγλικανοί ανέκαθεν επιζητούσαν την σφραγίδα της εγκρίσεως και της εγκυρότητας από την Ορθόδοξη Εκκλησία - σχεδόν από την έναρξη της Εκκλησίας της Αγγλίας. Μεγάλη πρόοδος επιτεύχθηκε, ειδικά στις αρχές αυτού του αιώνα, όμως, όπως συνέβη και στην περίπτωση της Ρώμης, οι δικές μας ενέργειες συνέτριψαν την οποιαδήποτε επίσημη Ορθόδοξη αναγνώριση της Αγγλικανικής εγκυρότητας ⁸.

Οι σύγχρονοι Ορθόδοξοι θεολόγοι είχαν γίνει άγκυρα για τόσους Παραδοσικούς Αγγλικανούς, και εγώ δεν αποτελούσα εξαίρεση. Οι Lossky, Schmemann, Meyendorff και Hopko δεν είναι παρά ελάχιστοι από τους Ορθοδόξους θεολόγους που αναφέρονται συχνά σε παραδοσιακούς Επισκοπελιανούς κύκλους. Δεν μπορώ να εκτιμήσω πόσες φορές έχω ακούσει παραδοσιακούς να επαναλαμβάνουν πόσο οικεία μεν ένοιωθαν διαβάζοντας Ορθοδόξους θεολόγους, αλλά πως δεν θα μπορούσαν ποτέ να γίνουν Ορθόδοξοι επειδή το Βυζαντινό Τυπικό ήταν απλώς υπερβολικά εξωτικό!

Υπήρξε καιρός, όταν και εγώ ο ίδιος κουνούσα καταφατικά το κεφάλι μου σε ένδειξη κατανόησης όταν γινόταν ένα τέτοιο σχόλιο, οπότε, αναμένω να προκύψουν πολλοί αμφισβητίες όταν τώρα, με κάθε ειλικρίνεια, και μετά από έξι μήνες ως ιερέας του Ανατολικού Τυπικού, θα γράψω τα ακόλουθα: "Καταλαβαίνω τι σας απασχολεί, όμως μπορώ να σας πω ότι οι Θείες Λειτουργίες του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου δεν μοιάζουν πια πολύπλοκες και μακροσκελείς. Τώρα είναι συναρπαστικές και αναζωογονητικές. Έχοντας κάνει την επιλογή ανάμεσα στο μοντέρνο Ρ/Καθολικό Τυπικό, στην επίσημη λατρεία BCP (=Book of Common Prayer, Βιβλίο Κοινών Προσευχών) και το Βυζαντινό Τυπικό, είμαι πλέον πανευτυχής και ευγνώμων που λατρεύω μαζί με τους Πατέρες. Ορθοδοξία σημαίνει ορθή πίστη και ορθή λατρεία".

Ως έγγαμος κληρικός, η σύζυγός μου και η οικογένειά μου έπρεπε να εξετάσουν και τις δικές τους επιλογές. Η Ρ/Καθολική «Πρόνοια Κληρικών» θα καθιστούσε την σύζυγό μου εξαίρεση. Είναι, όντως, εξαιρετική, αλλά σίγουρα δεν είναι εξαίρεση! Το ότι είναι ζωτικό μέρος της ζωής μου και του λειτουργήματός μου είναι απόλυτα κατανοητό στην Ορθοδοξία. Στην Ορθόδοξη Παράδοση, η σύζυγος του Ιερέα πράγματι χαίρει ύψιστης τιμής. Η σύζυγός μου μαθαίνει τον υπέροχο ρόλο του να είναι η «Khouria» ⁹. Τόσο συχνά, στον έγγαμο Αγγλικανό ιερέα ο οποίος δέχεται την «Πρόνοια Κληρικών» δεν του δίνεται ενορία. Στην Ορθοδοξία, οι ενοριακοί Ιερείς είναι κανονικά έγγαμοι.

Στις Ορθόδοξες οικογένειες κληρικών, ακόμα και τα παιδιά είναι κανονιστικά, και πόση είναι η χαρά να βλέπει κανείς πόση προτεραιότητα δίνεται στην νεολαία, μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία! Ο μεγαλύτερος μου γιος είχε αποκλεισθεί από τις δραστηριότητες της Επισκοπελιανής πανεπιστημιούπολης, εξ αιτίας των συντηρητικών Χριστιανικών απόψεών του. Διαπίστωσε πως και ο κλήρος της Ρ/Καθολικής πανεπιστημιούπολης ήταν το ίδιο εκκοσμικευμένος και παράξενος με το Canterbury House. Η μόνη διαφορά ανάμεσά τους ήταν πως εκείνο ήταν απείρως μεγαλύτερο. Τώρα, ως Ορθόδοξος μαθητής, διαπιστώνει πως βρίσκεται σε απόλυτη θεολογική αρμονία, και με τους Ορθοδόξους συμμαθητές, και με τους καθηγητές του. Μάλιστα, είναι Πρόεδρος της Αδελφότητας Ορθοδόξων Φοιτητών του Πανεπιστημίου του Κάνσας (καμία σχέση το είδος της υποδοχής που έλαβε στα άλλα μέρη). Στην Ορθοδοξία, δεν ανησυχώ πλέον για το τι θα υποστούν ή τι θα διδαχθούν όταν βρεθούν σε εκκλησιαστική εκδήλωση που δεν είναι της ενορίας τους. Δεν θα μπορούσα να πω το ίδιο, αν ήμασταν κομμάτι της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ποιος μπορεί να μαντέψει ποιες παράξενες ιδέες προωθούν οι Ρ/Καθολικές καλόγριες στις μέρες μας, σε εκδηλώσεις της Ρ/Καθολικής νεολαίας;

Σε ένα επικριτικό κείμενο γραμμένο από τον π. Peter Geldard, πρώην Γενικό Γραμματέα του Συνδέσμου Αγγλικών Εκκλησιών, τρία ερωτήματα υποβάλλονται στους Αγγλικανούς που ερευνούν τις δικές τους επιλογές. Τα ερωτήματα είναι τα εξής:

* Μου εγγυάται η Εκκλησία (στην οποία επιθυμώ να ενταχθώ) την συνεχή χάρη και παρηγοριά των Μυστηρίων όπως αυτά θεσπίσηκαν από τον Χριστό;

* Η επιλογή μου θα προσφέρει κάτι υπέρ της οικοδομής και της ενότητας της Εκκλησίας, ή θα προσθέσει στην περαιτέρω διάσπασή Της;

* Είναι μια Εκκλησία που θα επιθυμήσω να ενσταλάξω μέσα στα παιδιά και στα εγγόνια μου, επειδή εγώ είμαι πεπεισμένος για το μέλλον Της και για την δυνατότητά Της να μεταστρέψει το έθνος μας; ¹⁰

Στην Αγία Ορθοδοξία, μπορώ να απαντήσω με ένα ζωηρότατο «ΝΑΙ!» σε κάθε ένα από τα ερωτήματα αυτά. Δεν θα μπορούσα να δώσω την ίδια απάντηση, αν ήμουν μέρος της παρούσας Αμερικανικής Ρωμαιοκαθολικής σκηνής. Στην Εκκλησία της Ρώμης, ακόμα θα προστάτευα την Εκκλησία του Θεού. Θα έβρισκα ομάδες ομοϊδεατών που θα πάσχιζαν να είναι «η Εκκλησία μέσα στην Εκκλησία».

Σαν μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν προστατεύω εγώ πλέον την Εκκλησία – Εκείνη προστατεύει εμένα.
 

Σημειώσεις

(1) Για μια πρόσφατη θεολογική ιστορία επί της φύσεως του Αγγλικανισμού, όρα: Aidan Nichols, O.P., «The Panther and the Hind» (Ο Πάνθηρ και η Έλαφος), Εδιμβούργο 1993.

(2) Όρα: Gregory Mathews-Green, «Whither the Branch Theory» (Πού πηγαίνει η Θεωρία των Κλάδων;), Περιοδικό The Anglican/Orthodox Pilgrim, Τομ. 2, No. 4.

(3) Σχόλια που έγιναν στο Συνέδριο του Καθεδρικου Ναού Deans της Βορείυ Αμερικής το 1989, σε απάντηση των ερωτήσεων επί του Οικουμενισμου. Όρα επίσης: Robert Runcie, «The Unity We Seek» (Την Ενότητα Που Επιζητούμε), Λονδίνο 1989.

(4) Donna Steichen, «Ungodly Rage: The Hidden Face of Catholic Feminism» (Άθεος Οργή: Το Κρυμμένο Πρόσωπο του Καθολικού Φεμινισμού), San Francisco 1994.

(5) Όρα: E. C. Miller, Jr., «Toward A Fuller Vision» (Προς Ένα Πληρέστερο Όραμα), Wilton, Ct. 1984, για μια πλήρη ανάπτυξη αυτού του Αγγλικανικού/Ορθοδόξου οράματος.

(6) H. Boone Porter, «An Unexplored Territory» (Μια Ανεξερεύνητη Περιοχή), Περιοδικό The Evangelical Catholic, Τομ.14, No.8, Μαρ./Απρ. 1992, σελ. 14.

(7) Fr. Carl Bell, «A New and Unknown World» (Ένας Νέος και Άγνωστος Κόσμος), Φόρουμ «The Evangelical Catholic», Τομ.14, No.8, Μαρ./Απρ. 1992, σελ.11.

(8) Όρα τον λόγο του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου στην Γενική Σύνοδο της Εκκλησίας της, Νοέμβριος 1993. Περιοδικό Eastern Churches Journal, Τομ.1, No.1, Χειμώνας 1993/94.

(9) «Khouria» είναι ο Αραβικός όρος για την σύζυγο ενός ιερέα. «Πρεσβυτέρα» είναι ο κοινός όρος των Ορθοδόξων Ελλήνων, και «Matushka» των Ορθοδόξων Ρώσων. Έτσι, όπως θα με προσφωνούσαν εμένα ως «πάτερ Τσαντ», την σύζυγό μου θα την προσφωνούσαν «Khouria Shelley».

(10) Αδημοσίευτο γραπτό του Peter Geldard, «Exploring the Future» (Ερευνώντας το Μέλλον), 1994.