Η ιστορική ανασκόπηση της ιεραποστολικής δραστηριότητος των Εκκλησιών της ανατολής κατά τους μέσους χρόνους μας οδηγεί σε ορισμένα συμπεράσματα αμέσου ενδιαφέροντος για την εποχή μας.

1. Η συναίσθηση του χρέους που βαρύνει κάθε Χριστιανική κοινότητα για τη μετάδοση του ευαγγελίου παρουσιάζεται έντονη, τόσο στη Βυζαντινή Εκκλησία, όσο και στους απομονωμένους Μελχίτες και τους αποσχισθέντες Σύρους και Πέρσες, Χριστιανούς της «Εκκλησίας της ανατολής» (που συνήθως αποκαλούμε «Νεστοριανική»), και ωθεί σε συνεχή προώθηση του Χριστιανισμού «έως εσχάτου της γης».

Πολλά σημεία της Καινής Διαθήκης παρανοήθηκαν κατά καιρούς από διάφορες Χριστιανικές ομάδες. Τα τελευταία όμως λόγια του Κυρίου, «και έσεσθέ μοι μάρτυρες… και έως εσχάτου της γης» (Πράξεις 1:8), λόγω ακριβώς της σαφήνειάς τους, δεν άφησαν περιθώριο για καμιά παρανόηση ή αδιαφορία.

Αποτελεί λοιπόν θλιβερή… πρωτοτυπία αυτό που παρατηρείται σε μερικές Ορθόδοξες κοινότητες, να τα θεωρούν παράρτημα του ευαγγελίου. Μια «πρωτοτυπία» που σημαίνει απομάκρυνση από την αρχαία μακρά πράξη και συνείδηση της Εκκλησίας. Διότι, αντίθετα προς την οικουμενική συνείδηση, καλλιεργεί μια συνείδηση τοπικιστική.

2. Η ιεραποστολική αυτή δράση δεν γίνεται μόνο όταν υπάρχουν ομαλές συνθήκες· συνεχίζεται και εν μέσω διωγμών, παρά τα εσωτερικά προβλήματα, παρά την απομόνωση και τον μικρό αριθμό (Μελχίτες), παρά τις φοβερές δυσκολίες που είχε η μετακίνηση, με τα μέσα εκείνης της εποχής, στις στέπες και στους ορεινούς όγκους της Κεντρικής Ασίας.

Συνεπώς η ύπαρξη εσωτερικών δυσκολιών και προβλημάτων δεν δικαιολογεί την παράλειψη του χρέους της εξωτερικής Ιεραποστολής. Και άλλες εντολές του Κυρίου παρουσιάζονται στα μάτια μερικών δυσκολοκατόρθωτες. Αυτό όμως δεν αμνηστεύει την παραβίασή τους. Το «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη» είναι μια εντολή σαφής για κάθε εκκλησιαστική κοινότητα. Πολύ περισσότερο γι' αυτές που φυλάσσουν ακέραιο τον θησαυρό της πίστεως.

3. Το ευαγγέλιο δεν μεταδίδεται μόνο από ιερωμένους. Το πρωτοφέρνουν σε απόμακρες περιοχές έμποροι, αιχμάλωτοι, πριγκίπισσες, γυναίκες απλές. Κάθε Χριστιανός μπορεί, και συνεπώς οφείλει, να συντελέσει στην πραγματοποίηση αυτού του χρέους της Εκκλησίας μας. Η ύπαρξη εμπνευσμένων κληρικών θα εξασφαλίσει το βαθύτερο ριζοβόλημα και την καρποφορία.

4. Σε όλες σχεδόν τις χώρες και τις μεγάλες πόλεις της Ασίας βρίσκουμε στους Μέσους Χρόνους κοινότητες Χριστιανικές, ως επί το πλείστον αποτελούμενες από εμπόρους (K. S. Latourette μν. έργ. σελ. 285), και μετανάστες. Μια πραγματικά θαυμάσια ευκαιρία για να ανάψει φυσικότατα η Χριστιανική φλόγα στις διάφορες αυτές περιοχές, όπως συνέβη στους πρώτους αιώνες σε πολλά σημεία της Μεσογείου. Δυστυχώς όμως αυτό δεν έγινε. Η «λυχνία» τέθηκε «υπό τον μόδιον» της «κλειστής» κοινότητος, που ενδιαφέρεται απλώς να κρατήσει τα έθιμά της. Η Εκκλησία δεν φρόντισε να τονώσει αυτές τις εστίες, να αξιοποιήσει τα προκεχωρημένα στηρίγματά της, ενισχύοντάς τα με καταρτισμένους κληρικούς που μπορούσαν να τα κινήσουν σε δράση. Έτσι η φλόγα της Χριστιανικής πίστεως δεν μπόρεσε να αντέξει. Στον πρώτο δυνατό άνεμο έσβησε.

Το φαινόμενο αυτό επαναλαμβάνεται στις ημέρες μας σε πολλές ελληνικές κοινότητες της Αφρικής. Προσπαθούν να συντηρήσουν την ορθοδοξία τους. Δεν τη μεταδίδουν στις μάζες του λαού μέσα στον οποίο ζουν. Όσο είναι ακόμη καιρός, τα παθήματα της Ασίας ας μας γίνουν μαθήματα για την Αφρική.

5. Δεν φθάνει να δημιουργηθούν ορισμένοι μικροί ή μεγάλοι πυρήνες Χριστιανών εδώ κι εκεί. Είναι αναγκαίο να βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία μεταξύ τους, σε στενό σύνδεσμο με το κέντρο. Και συνεχώς να απλώνουν βαθύτερα τις ρίζες τους στην καρδιά του λαού. Αυτό το σημείο ήταν η αδύνατη πλευρά, η αχίλλειος πτέρνα της ιεραποστολικής δράσεως των Εκκλησιών της Ανατολής κατά τον Μεσαίωνα. Οι διάφοροι Ιεραπόστολοι δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν ιθαγενή εκκλησιαστική ηγεσία. Δεν ήθελαν; Δεν προσπάθησαν όσο έπρεπε ή δεν το κατόρθωσαν λόγω εξωτερικών αντιδράσεων; Τα στοιχεία τα οποία έχουμε δεν μας επιτρέπουν να διατυπώσουμε κάτι με βεβαιότητα. Πάντως το γεγονός είναι ότι η έλλειψη αυτή στοίχισε ακριβά.

Θεμελιώδους σημασίας δίδαγμα για κάθε ιεραποστολική προσπάθεια: Το συντομότερο πρέπει να δημιουργηθεί κατάλληλη ιθαγενής ηγεσία, άξια να αναλάβει τη διοίκηση και την ανάπτυξη της Χριστιανικής Εκκλησίας στο κλίμα του λαού της, με συνεχή υποβοήθηση από το κέντρο.

6. Ως βασική τακτική των «Νεστοριανών» παρουσιάζεται ο επηρεασμός των αυτοκρατορικών Αυλών (κινεζικών και μογγολικών). Φαίνεται όμως ότι, αντί να αξιοποιήσουν το συντομότερο την εύνοια που αποκτήθηκε για μια ευρύτερη δράση στις μάζες του λαού, επαναπαύθηκαν στη διατήρησή της.

Ο δεσμός με τις κρατικές εξουσίες μόνο ως γέφυρα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το πλησίασμα των τάξεων των διανοουμένου και του λαού. Όχι ως τέρμα. Αλίμονο σε όποιον θελήσει να οικοδομήσει σπίτι σε γέφυρα. Στον πρώτο σεισμό, στην πρώτη πολιτική αναστάτωση, θα καταρρεύσει.

7. Ασφαλώς η αλλοίωση του Χριστιανικού μηνύματος, που έγινε με τη νεστοριανική αίρεση (διάκριση μεταξύ ανθρώπινου και θείου προσώπου του Χριστού), δεν επέτρεψε στον κινεζικό λαό να συλλάβει από την αρχή ότι η Χριστιανική θρησκεία δεν ήταν θρησκεία ενός σοφού, που είχε θεία έμπνευση (τύπου Κομφούκιου), αλλά η αποκάλυψη αυτού του Λόγου του Θεού.

Εκ πρώτης όψεως, πιθανόν να φαίνεται ότι διευκόλυνε την πατροπαράδοτη κινεζική σκέψη η ιδέα ενός θαυμαστού προτύπου, ενός Διδασκάλου υψίστης ηθικής, στην αποδοχή του Χριστιανισμού. Τον διευκόλυνε όμως να συλλάβει λανθασμένα τον Χριστιανισμό. Να κάνει σύγχυση με κάτι που ήξερε. Δεν του κίνησε όσο έπρεπε την προσοχή σε κάτι ριζικά νέο και μεγαλειώδες.

Αλλοιώσεις κατά τη μεταφορά του ευαγγελίου, είτε συνειδητές από λανθασμένες πεποιθήσεις, όπως στην περίπτωση των Χριστιανών της «Εκκλησίας της ανατολής», είτε ασυνείδητες λόγω ελλιπούς γνώσεως, δημιουργούν παροδικές και εφήμερες επιτυχίες. Χρειάζεται ορθή, βαθιά και πλήρης γνώση του ευαγγελίου από αυτούς που αναλαμβάνουν να το μεταφέρουν. Υπάρχουν δρόμοι που, ενώ φαίνονται ότι οδηγούν ευκολότερα σ’ ένα ψηλό υψομετρικά σημείο, δεν οδηγούν όμως ποτέ στην κορυφή του βουνού.

8. Δόθηκαν πολλές ευκαιρίες στον Χριστιανισμό για να εξαπλωθεί στην Ασία ενωρίς. Η διάσπαση και η καθυστέρηση στις κρίσιμες στιγμές εμπόδισαν την εξάπλωσή του και έδωσαν την ευκαιρία να αναπτυχθούν τα παράσιτα. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι επιβλήθηκαν πάλι ξένες θρησκείες (Βουδδισμός στην Κίνα, Ισλάμ στην Κεντρική Ασία). Όταν δε διαδοθεί σ’ ένα λαό μια από αυτές τις θρησκείες που προσφέρουν ένα αξιόλογο ερζάτς, ένα υποκατάστατο θρησκευτικών αληθειών, ο λαός ναρκώνεται επικίνδυνα για πολλούς αιώνες. Και η μελλοντική ιεραποστολική δράση, ύστερα μάλιστα από τις αποτυχίες που έχουν προηγηθεί, παρουσιάζεται πολύ δυσκολότερη. Αυτό το τελευταίο σημείο πρέπει πολύ να το προσέξουμε όλοι στην εποχή μας. Υπάρχει κίνδυνος να επαναληφθεί παρόμοια θλιβερή ιστορία σήμερα στην Αφρική.

Η προσπάθεια διεισδύσεως του Χριστιανισμού στην Ασία πέρασε διαδοχικές φάσεις επιτυχίας και αποτυχίας. Σήμερα δεν μπορούμε να είμαστε ευχαριστημένοι από την κατάσταση.

Ας μη λησμονούμε όμως ότι και αυτό που βλέπουμε είναι απλούστατα μία φάση. Η ιστορία του κόσμου... δεν φαίνεται να τελειώνει στην εποχή μας. Το μέλλον θα δώσει πάλι πολλές ευκαιρίες. Το θέμα είναι, αν εν τω μεταξύ θα έχουμε αξιοποιήσει τα διδάγματα που μας έδωσε το παρελθόν, αν μελετούμε την ιστορία με νηφαλιότητα, ταπείνωση και ειλικρινή διάθεση, για να ακούσουμε μέσα από τα γεγονότα τη φωνή του Θεού για το παρόν.