Η Ρώμη δεν έπεσε ποτέ, απλώς μετακινήθηκε πεντακόσια μίλια ανατολικά, στο Βυζάντιο. Για πάνω από χίλια χρόνια οι Βυζαντινοί διοικούσαν μια από τις πιο σπλαχνικές και ζωηρές αυτοκρατορίες που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Η κάποτε διαδεδομένη ιδέα ότι τα φώτα έσβησαν στον κλασικό και Δυτικό πολιτισμό όταν έπεσε η Ρώμη το 476 μ.Χ. έχει προ πολλού καταρριφθεί, ενώ ο συγγραφέας Brownsworth προτείνει πως το κέντρο εξουσίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απλώς μετακινήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. 

Σε μια αφήγηση εναλλάξ μαγευτική και πεζή, ο Brownsworth μας οδοιπορεί μέσα στους αιώνες Ιστορίας, παρουσιάζοντας τους διαδοχικούς ηγεμόνες του Βυζαντίου με λεπτομέρειες για ένα πολιτισμό που τον περιγράφει τόσο οικείο όσο και εξωτικό. Ακολουθεί τις θρησκευτικές, πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές μέχρι την ισλαμική κατάκτηση του 1453. Οι χριστιανοί πρόσφυγες εγκατέλειψαν το Βυζάντιο και έφτασαν στην Ευρώπη, παίρνοντας μαζί τους την μακρόχρονη αγάπη τους για τον αρχαίο πολιτισμό και εισάγοντας την Δυτική Ευρώπη στον Πλάτωνα, τον Δημοσθένη, τον Ξενοφώντα, τον Αισχύλο και τον Όμηρο, αναζωπυρώνοντας τις φλόγες της αναγέννησης του ελληνιστικού πολιτισμού που είχε ήδη ξεκινήσει σε διάφορα μέρη της Ευρώπης.

Εισαγωγή

Γνώρισα το Βυζάντιο για πρώτη φορά σε ένα ευχάριστο μικρό αλμυρό έλος στην βόρεια ακτή του Long Island (στμ: Νέας Υόρκης των ΗΠΑ). Είχα σταματήσει εκεί για να διαβάσω ένα βιβλίο σχετικά με αυτό που ήταν αφελώς ονομασμένο «μεταγενέστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», προετοιμασμένος να παρακολουθήσω την γνώριμη κάθοδο του πολιτισμού στο χάος και την αγριότητα του Μεσαίωνα. Αντ' αυτού, φωλιασμένος κάτω από το αγαπημένο μου δέντρο, βρέθηκα αντιμέτωπος με μία πλούσια ταπετσαρία από ζωηρούς αυτοκράτορες και εξημμένες βαρβαρικές ορδές, από άνδρες και γυναίκες που δήλωναν πως ήταν αυτοκράτορες της Ρώμης πολύ μετά την περίοδο που υποτίθεται πως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν νεκρή και θαμμένη. Ήταν ταυτόχρονα οικεία και εξωτική - μια Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που κάπως επέζησε στους Σκοτεινούς Αιώνες και κράτησε ζωντανό το φως του κλασικού κόσμου. Κατά καιρούς, η Ιστορία της έμοιαζε να είχε σκισθεί με βία από τα πρωτοσέλιδα… Αυτή - η ιουδαιοχριστιανική κοινωνία με τις ελληνορωμαϊκές ρίζες της εναγκαλισμένες με την μετανάστευση, τον ρόλο Εκκλησίας και Κράτους, και τους κινδύνους ενός μαχητικού Ισλάμ. Οι φτωχοί που ήθελαν να φορολογούνται  περισσότερο οι πλούσιοι, οι δε πλούσιοι που άντεχαν οικονομικά ώστε να βρίσκουν τα κατάλληλα «παραθυράκια», και μια διογκωμένη γραφειοκρατία που προσπαθούσε σκληρά να βρει μια ισορροπία ώστε να φέρνει αρκετά χρήματα, χωρίς να συνθλίβει τους πάντες.

Παρά ταύτα, το Βυζάντιο ήταν ταυτόχρονα ένας τόπος παράξενος που ξάφνιαζε, σαγηνευτικός μεν, αλλά αρκετά ξένος προς τον σύγχρονο κόσμο: άγιοι άνδρες κουρνιασμένοι επάνω σε στύλους, αυτοκράτορες που ανέβαιναν πάνω σε άμβωνες για να κάνουν τσουχτερά κηρύγματα, καθώς και λεπτολογούμενα σημεία θεολογίας που μπορούσαν να πυροδοτήσουν ταραχές στους δρόμους. Οι έννοιες της δημοκρατίας που εμποτίζουν τον σύγχρονο κόσμο θα σοκάριζαν τους Βυζαντινούς. Η κοινωνία τους είχε ιδρυθεί μέσα στην αστάθεια και το χάος του τρίτου αιώνα - εποχή ενδημικών εξεγέρσεων με αυτοκράτορες που προσπαθούσαν απεγνωσμένα να εξυψώσουν την αξιοπρέπεια του θρόνου.

Η Δημοκρατία, με τις πεποιθήσεις της πως όλα είναι ίσα, θα χτυπούσε τα ίδια τα θεμέλια του ιεραρχικού, τακτοποιημένου εκείνου κόσμου τους, εγείροντας εφιάλτες με αδιάκοπους εμφυλίους πολέμους, από τους οποίους είχαν κοπιάσει τόσο σκληρά να ξεφύγουν. Οι Βυζαντινοί, ωστόσο, δεν ήσαν αιχμάλωτοι μιας καταπιεστικής αυταρχικής κοινωνίας. Ταπεινοί αγρότες και ορφανεμένες γυναίκες βρήκαν τον δρόμο τους προς τον θρόνο - και ένας ταπεινός αγρότης από αυτό που σήμερα είναι «Μακεδονία», ήταν ένας που ανεδείχθη ως ο μεγαλύτερος ηγεμόνας του Βυζαντίου, και που επέκτεινε τις τεράστιες εκτάσεις του, μέχρι να αγκαλιάσουν σχεδόν ολόκληρη την Μεσόγειο. Οι διάδοχοί του επέβλεπαν μια βαθύτατα θρησκευτική κοινωνία με ένα κοσμικό εκπαιδευτικό σύστημα που έβλεπε τον εαυτό του ως φρουρό του φωτός και του πολιτισμού, μέσα σε ένα ταχέως συσκοτιζώμενο κόσμο. Ήσαν, όπως το έθεσε τόσο περίφημα ο Ρόμπερτ Μπάιρον. μια «τριπλή συγχώνευση»: ένα ρωμαϊκό σώμα, ένα ελληνικό μυαλό και μια μυστικιστική ψυχή.

Αυτός είναι ίσως ο πιο κατάλληλος ορισμός από τους περισσότερους, εν μέρει επειδή ο όρος «Βυζάντιο» είναι μια εντελώς σύγχρονη εφεύρεση, καθιστώντας την αυτοκρατορία διαβόητα δύσκολη να περιγραφεί, ταυτιζόμενη με αυτόν. Αυτό που ονομάζουμε Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν στην πραγματικότητα το ανατολικό μισό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και οι πολίτες της αναφέρονταν στους εαυτούς τους ως Ρωμαίοι, από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μέχρι την πτώση της Πόλης ένδεκα αιώνες αργότερα. Για το μεγαλύτερο μέρος αυτού του διαστήματος, οι γείτονες, οι σύμμαχοι και οι εχθροί τους, τούς έβλεπαν υπό αυτό το πρίσμα. Όταν ο Μωάμεθ Β ́ κατέκτησε την Κωνσταντινούπολη, πήρε τον τίτλο «Καίσαρας της Ρώμης», κυβερνώντας την – όπως εκείνος το θεωρούσε - ως διάδοχος μιας γραμμής που πήγαινε πίσω στον Αύγουστο (Καίσαρα).

Μόνο οι λόγιοι του Διαφωτισμού, προτιμώντας να βρουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα και την κλασική Ρώμη, αρνήθηκαν στην Ανατολική Αυτοκρατορία το όνομα «Ρωμαϊκή», χαρακτηρίζοντάς την αντ' αυτού «Βυζάντιο» (το αρχαίο όνομα της Κωνσταντινούπολης). Η «πραγματική» αυτοκρατορία γι' αυτούς είχε τελειώσει το 476 με την παραίτηση του τελευταίου δυτικού αυτοκράτορα, και η ιστορία των «απατεώνων» στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια χιλιετή ολίσθηση στη βαρβαρότητα, την διαφθορά και την παρακμή.

Ο δυτικός πολιτισμός, ωστόσο, οφείλει ένα ανυπολόγιστο χρέος στην περιφρονημένη Πόλη πάνω στον Βόσπορο. Για περισσότερο από μια χιλιετία, παρέμεινε η πρωτεύουσά της ως το μεγάλο προπύργιο της Ανατολής που προστάτευε μια εκκολαπτόμενη, χαοτική Ευρώπη, καθώς ο ένας μετά τον άλλον, επίδοξοι παγκόσμιοι κατακτητές ναυαγούσαν στα τείχη της. Χωρίς το Βυζάντιο, τα ορμητικά κύματα των στρατών του Ισλάμ θα είχαν σίγουρα σαρώσει την Ευρώπη μέσα στον έβδομο αιώνα, και όπως συλλογιζόταν ο Gibbon, θα αντηχούσε το κάλεσμά τους για προσευχή πάνω από τα πανύψηλα κωδωνοστάσια της Οξφόρδης. Ωστόσο, υπήρχε κάτι περισσότερο από μόνο δύναμη όπλων στο Βυζαντινό «δώρο». Ενώ ο πολιτισμός τρεμόπαιζε αμυδρά στα απομακρυσμένα ιρλανδικά μοναστήρια της Δύσης, στην Κωνσταντινούπολη λαμποκοπούσε - άλλοτε δυνατά, άλλοτε φθίνων, αλλά πάντα ζωντανός.

Ο μεγαλύτερος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Ιουστινιανός, μας έδωσε το Ρωμαϊκό Δίκαιο - την βάση των περισσότερων ευρωπαϊκών νομικών συστημάτων ακόμη και σήμερα. Οι τεχνίτες του μας έδωσαν τα λαμπρά ψηφιδωτά της Ραβέννας και τον υπέρτατο θρίαμβο της Αγίας Σοφίας, και οι λόγιοί του μας έδωσαν τους εκθαμβωτικούς Έλληνες και Λατίνους κλασικούς που οι Σκοτεινοί Αιώνες σχεδόν τους εξολόθρευσαν στην Δύση.

Αν οφείλουμε ένα τέτοιο χρέος στο Βυζάντιο, τίθεται το ερώτημα για ποιόν λόγο ακριβώς έχει αγνοηθεί η Αυτοκρατορία τόσο πολύ. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατακερματίστηκε, πρώτα πολιτισμικά και στην συνέχεια θρησκευτικά, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, και, καθώς τα δύο μισά απομακρύνθηκαν μεταξύ τους, άρχισε η αποξένωση. Ο Χριστιανισμός ήταν πλέον ένα επιφανειακό λούστρο που τους κρατούσε ενωμένους… αλλά από το 1054, όταν η Εκκλησία διασπάσθηκε σε «Καθολικά» και Ορθόδοξα μισά, η Ανατολή και η Δύση διαπίστωσαν πως είχαν ελάχιστα που τους ενώνουν και πολλά που τους κρατούν χωριστά. Οι Σταυροφορίες ήταν η τελευταία «σφήνα» που μπήκε ανάμεσά τους, δημιουργώντας πικρία διαρκείας στην Ανατολή και χλευασμό στην Δύση.

Καθώς ό,τι είχε απομείνει από το Βυζάντιο είχε υποκύψει στην ισλαμική εισβολή, η Ευρώπη ένιψε τας χείρας της και του γύρισε την πλάτη, σίγουρη για την δική της αυξανόμενη δύναμη και το αναπτυσσόμενο πεπρωμένο της. Αυτή η αμοιβαία περιφρόνηση έχει αφήσει το Βυζάντιο παραδομένο σε μια διόλου δικαιολογημένη αφάνεια, ξεχασμένο για αιώνες από εκείνους που κάποτε κατέφυγαν πίσω από τα τείχη του.

Τα περισσότερα προγράμματα σπουδών Ιστορίας παραλείπουν να αναφέρουν τον πολιτισμό που παρήγαγε τον φωτισμό του Κυρίλλου και του Μεθοδίου, την λαμπρότητα του Ιωάννη Α ́ Τσιμισκή. ή τις κατακτήσεις του Νικηφόρου Β ́ Φωκά. Η αυλαία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πέφτει για τους περισσότερους με τον τελευταίο δυτικό αυτοκράτορα, και οι ιστορίες ηρωισμού στην Ελλάδα τελειώνουν με τον Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα. Και όμως, όχι λιγότερο ηρωικός ήταν και ο Κωνσταντίνος Δραγάσης, που στεκόταν στις αρχαίες επάλξεις του το 1453, ή ο Βελισσάριος μπροστά στα τείχη της Ρώμης. Σίγουρα χρωστάμε και σε αυτούς βαθιά ευγνωμοσύνη.

Το παρόν βιβλίο είναι η μικρή μου προσπάθεια να επανορθώσω εκείνη την κατάσταση, να δώσω φωνή σε ένα λαό που έχει παραμείνει άφωνος για πάρα πολύ καιρό.  Ο σκοπός του είναι να ανοίξει την όρεξη, να φανερώσει στον αναγνώστη την τεράστια σάρωση της Βυζαντινής Ιστορίας, και να δώσει σάρκα και οστά στην κατανόησή του για την Ανατολή και τη Δύση.  Ατυχώς, το πόνημα αυτό δεν δύναται να ισχυριστεί ότι είναι καθοριστικό ή εξαντλητικό. Το να ζητάμε από έναν μόνο τόμο να περιέχει πάνω από χίλια χρόνια Ιστορίας είναι αρκετά επιβαρυντικό και πολλά πρέπει να θυσιαστούν χάριν συντομίας – προς υπεράσπιση του υλικού που έχει αφεθεί στο πάτωμα του δωματίου βιβλιοδεσίας μετά από τις περικοπές. Μπορώ μόνο να υποστηρίξω ότι μέρος της απόλαυσης του Βυζαντίου βρίσκεται στην ανακάλυψη:

Σε όλο το βιβλίο έχω χρησιμοποιήσει εκλατινισμένα και όχι ελληνικά ονόματα - Constantino αντί για Konstandinos - με το σκεπτικό ότι θα είναι πιο οικεία και προσιτά στον γενικό (στμ: αγγλόφωνο) αναγνώστη. Χρησιμοποίησα επίσης μια προσέγγιση με γνώμονα την προσωπικότητα για να διατυπώσω την ιστορία, δεδομένου ότι ο αυτοκράτορας ήταν τόσο κεντρικός στη βυζαντινή ζωή, που ελάχιστες κοινωνίες υπήρξαν τόσο απολυταρχικές όσο η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το πρόσωπο πάνω στον αυτοκρατορικό θρόνο στεκόταν στα μισά του δρόμου προς τον ουρανό: ο θεϊκά διορισμένος ηγεμόνας του οποίου κάθε απόφαση επηρέαζε βαθιά ακόμη και τον πιο κακό πολίτη.

Ευελπιστούμε πως ο τόμος αυτός θα ξυπνήσει το ενδιαφέρον για ένα θέμα που απουσιάζει εδώ και καιρό από τον Δυτικό κανόνα. Μοιραζόμαστε μια κοινή πολιτιστική ιστορία με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μπορούμε να βρούμε σημαντικά μαθήματα που αντηχούν μέσα στους αιώνες.