Το γένος µας ελευθερώθηκε µετά από δουλεία αιώνων σε βαρβάρους όχι µόνο τής Ανατολής, αλλά και τής Δύσης, που εργάζονταν και αυτοί για τον πνευµατικό θάνατο τού Ελληνισµού µε την αποσύνδεσή του από την Ορθοδοξία.

Δυναµογόνος πηγή τού Εθνικού µας αγώνα υπήρξε η άσβεστη συνείδηση ότι «εύδαιµον το ελεύθερον»¹. Ο Ελληνισµός δεν έπαυσε, και στην µακρόσυρτη περίοδο τής δουλείας, να είναι φορέας και συνεχιστής ενός παγκόσµιας εµβέλειας πολιτισµού, που δεν έσβησε ούτε και στην πολυώνυµη δουλεία του: αραβοκρατία, φραγκοκρατία, ενετοκρατία, τουρκοκρατία και αγγλοκρατία.

Η πολιτιστική ταυτότητα τού Έθνους µας είναι προϊόν τής συζεύξεως Ελληνικότητας και Ορθοδοξίας, σε µία ένωση θεανθρώπινη, στην οποία θείο στοιχείο είναι η ένσαρκη Ορθοδοξία - Ιησούς Χριστός και ανθρώπινο ο Ελληνισµός, ως ιστορική σάρκα αυτής τής «ασύγχυτης και αδιαίρετης» ένωσης.

Η πραγµάτωσή της οδήγησε στην εκ θεµελίων αναδόµηση και µεταµόρφωση ενός πολιτισµού, που υπήρξε η κορύφωση τής ανθρωπίνης προόδου από την πτώση μέχρι την Σάρκωση.

Αναζητώντας την καθολική Αλήθεια η ελληνική θεοκεντρικότητα, ψηλαφούσε την θεία παρουσία στον κόσµο, προσανατολίζοντας Χριστοκεντρικά την πορεία του προς το Όσιο, το Αληθές, το Ωραίο και το Δίκαιο, και ανεπίγνωστα προς την πηγή κάθε τελειότητας τον Τρισυπόστατο Θεό.

Ο Χριστιανισµός ως Ορθοδοξία, θα καταξιώσει και εξαγιάσει την γνήσια «ζήτηση»² τού ελληνικού κόσµου.

Ο Ελληνισµός «ολοκληρώθηκε μεσα στην Ορθοδοξία» και με τη νέα ταυτότητά του δοξάσθηκε και µεγαλούργησε στην κατοπινή του πορεία, ως «αιώνια κατηγορία τής χριστιανικής υπάρξεως», κατά τον αείµνηστο π. Γεώργιο Φλωρόβσκυ³.

Την αυθεντική ένωση Ορθοδοξίας και Ελληνικότητας σώζουν στους αιώνες οι άγιοι Πατέρες, όπως οι Μεγάλοι Τρεις Ιεράρχες. Μέσω αυτών σφραγίσθηκε ευεργετικά η πορεία όχι µόνο τής ελληνικής, αλλά και τής παγκόσµιας ιστορίας, εφ’ όσον βέβαια η πίστη τών Αγίων Πατέρων λειτουργεί ως αυθεντική χριστιανικότητα και όχι ως παραχάραξή της.

Ο προσληφθείς από την Ορθοδοξία Ελληνισµός, με τα στοιχεία του εκείνα που ήταν συµβατά με την εν Χριστώ Αλήθεια αναγεννήθηκε, συνεχίζοντας την πορεία του στην ιστορία ως ένας νέος κόσµος, κινούµενος στο Φως τής άκτιστης θεϊκής Χάρης και ενδυναµούµενος από τη διαρκή ζήτησή της.

Χώρος τής ιστορικής πραγµάτωσης τής νέας ελληνικής ταυτότητας υπήρξε η (ελληνορθόδοξη) Ρωµανία, το «Βυζάντιο», στην Βυζαντινή και µεταβυζαντινή διάστασή της. Μέσα στην µητρική αγκάλη τής αυτοκρατορίας τής Νέας Ρώµης (Ρωµανίας) και τής φυσικής προέκτασής της στη δουλεία, τής Εθναρχίας, η ελληνική συνείδηση πραγµατώνει την οικουµενικότητά της σε µιά υπερφυλετική πανενότητα ή υπερεθνικότητα, το «έθνος άγιον» (Α΄ Πέτρ. 2, 9) και «γένος τών Ρωµαίων», τών ορθοδόξων πολιτών τής Νέας Ρώµης. Έτσι υπερβαίνεται ο παλαιός δυαλισµός «Έλληνες και βάρβαροι», για να ισχύσει το «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην» (Γαλ. 3, 28).

Η ιστορία τής Ελλαδικής Εκκλησίας έγινε σηµαντικότατο κεφάλαιο τής ιστορίας τού Ελληνισµού και η σπονδυλική στήλη τής επιβίωσης και διαχρονικής παρουσίας του. Αυτό οµολόγησε το 1852 η αρµόδια για τα εκκλησιαστικά Νοµοσχέδια Επιτροπή τής Ελληνικής Βουλής: «Αύτη (δηλαδή η Ορθόδοξη Εκκλησία) διετήρησεν εν ταις περιπετείαις τών χρόνων την πνευµατικήν και εθνικήν ενότητα τών Ελλήνων». Αυτή υπήρξε η εµπειρία τού Ελληνισµού μεχρι την ίδρυση τού ελληνικού κράτους (συµβατικά το 1830). Η υπεροχική παρουσία τής ελληνικότητας στη ζωή τού εκκλησιαστικού σώµατος τεκµηριώνεται με τη θέση τής ελληνικής γλώσσας, σ’ όλες τις ιστορικές µορφές της, στον εκκλησιαστικό λόγο, αποβαίνοντας η γλώσσα σύνολης τής Ορθοδοξίας μεχρι σήµερα. Η Ορθοδοξία καλείται διεθνώς «ελληνική»:

“Ecclesia greca”, “Greek Church”, “Griechische Kirche”, κ. λπ. Η Ορθοδοξία συνέζευξε τον Παρθενώνα με την Αγιά-Σοφιά, ως Ρωµηοσύνη από το 330 (ίδρυση τής Νέας Ρώµης), με παραµόνιµα ιδανικά τον «θεούµενον άνθρωπον», τον Άγιο, και τον αδελφικό-κοινοτικό τρόπο υπάρξεως, που σώζεται αυτούσιος στο ορθόδοξο κοινοβιακό µοναστήρι.

Μετά από αυτά κατανοείται, γιατί η βούληση τού Έθνους κατά την δουλεία ήταν η ανάσταση και συνέχεια αυτής τής πραγµατικότητας. Κατά τον π. Ι. Ρωµανίδη, «οι Ρωµηοί επαναστάτησαν το 1821, δια να ξαναγίνη η Ρωµηοσύνη κράτος με τον ρωµαίικο (=ελληνορθόδοξο) πολιτισµό της, που με υπερηφάνειαν και κάθε θυσίαν είχαν διαφυλάξει κατά τα σκληρά χρόνια τής Τουρκοκρατίας, τής Φραγκοκρατίας και τής Αραβοκρατίας»⁴. Αυτό το όραµα είχαν οι µεγάλοι πρωταγωνιστές τής Ελληνικής Επανάστασης. Δειγµατοληπτικά παρουσιάζουµε τους οραµατισµούς τού Ιωάννη Καποδίστρια, που ως Κυβερνήτης τής µικρής Ελλάδας θέλησε να πραγµατώσει τα όνειρα τών Αγωνιστών.

Ιωάννης Καποδίστριας (1766-1831)

Ο Νικόλαος Σπηλιάδης (1780-1867), που ως «Γραµµατεύς Επικρατείας» (δηλ. πρωθυπουργός) γνώριζε καλά τον Καποδίστρια, παραδίδει την πληροφορία, ότι ο πρώτος µας «Κυβερνήτης» ήθελε να δηµιουργήσει «Νεορωµαϊκήν αυτοκρατορίαν», επισηµαίνοντας έτσι τον οικουµενικό µεγαλοϊδεατισµό του.

Ο Καποδίστριας ήθελε να αναστηθεί το «ρωµαίικο», η Βυζαντινή αυτοκρατορία. Είναι, άλλωστε, γνωστή µια σχετική διπλωµατική ενέργειά του. Τον Απρίλιο τού 1828 προσπάθησε να πείσει τον τσάρο Νικόλαο να ιδρυθεί Οµοσπονδία από πέντε αυτόνοµα κράτη στην Βαλκανική: Ελλάδος, Ηπείρου, Μακεδονίας, Σερβίας και Δακίας με ελεύθερη πόλη την Κωνσταντινούπολη, προσβλέποντας στην µελλοντική ένωσή τους και έτσι την αποκατάσταση µεγάλου μέρους τής αυτοκρατορίας τής Νέας Ρώµης⁵. Εξ άλλου, ήδη το 1819 σε επώνυµο υπόµνηµά του από την Κέρκυρα, υπεστήριζε την αναβολή τής ετοιµαζόμενης επαναστάσεως, διότι προέβλεπε την χειραγώγησή της από τις Δυτικές Δυνάµεις, και την θεµελίωση τής «Φιλικής Εταιρείας» ουχί επί τής αρχής τής εθνότητος, αλλά επί τής ευρείας και ζώσης Ορθοδόξου Εκκλησίας»⁶.

Και ο Καποδίστριας ήθελε ανάσταση τού ρωµαίικου, που συνεχιζόταν στα όρια τής Εθναρχίας. Με την Ορθοδοξία και όχι την αποχριστιανοποιημένη Ευρώπη συνέδεε και αυτός το μέλλον τού Ελληνισµού.

Ακραιφνώς ελληνορθόδοξο ήταν το φρόνηµά του για το Έθνος. Όπως έγραφε στον υφυπουργό Πολέµου και Αποικιών Ουίλµοτ Χόρτον (15/27 Οκτωβρίου 1825):

«Το ελληνικόν Έθνος αποτελείται από άτοµα, τα οποία, µετά την κατάκτησιν (=άλωση) τής Κωνσταντινουπόλεως, δεν έπαυσαν να πρεσβεύουν την ορθόδοξον θρησκείαν, να οµιλούν την γλώσσαν τών πατέρων των και τα οποία τελούν υπό την πνευµατικήν ή κοσµικήν (γρ. εθναρχικήν) δικαιοδοσίαν τής Εκκλησίας των, ασχέτως τού τόπου που διαμένουν εν Τουρκία... Τα όρια τής Ελλάδος έχουν χαραχθή από τεσσάρων αιώνων δια τών δικαίων, τα οποία ούτε ο χρόνος, ούτε πάσης φύσεως δεινά, ούτε η κατάκτησις ηδυνήθησαν ποτέ να διαγράψουν»⁷. Μέσα σε λίγες γραµμές προσδιορίζεται η ελληνική ταυτότητα, με κύρια στοιχεία την Ορθόδοξη πίστη και τη γλώσσα.

«Η χριστιανική θρησκεία -σηµειώνει αλλού- εσυντήρησεν εις τους Έλληνας και γλώσσαν και πατρίδα και αρχαίας ενδόξους αναµνήσεις, και εξαναχάρισεν εις αυτούς την πολιτικήν ύπαρξιν, τής οποίας είναι «στύλος και εδραίωµα» (Α΄ Τιµ. 3, 15). Αληθινή κιβωτός τού αναγεννώµενου Έθνους ήταν, κατά τον Καποδίστρια η Ορθοδοξία. Η στυγερή δολοφονία του δεν ανέκοψε µόνο την οµαλή πορεία τού Έθνους προς την πλήρη αποκατάστασή του, αλλά και την πορεία όλης τής ορθόδοξης Ανατολής, τών λοιπών βαλκανικών επαρχιών τής Εθναρχίας.

Ο Καποδίστριας δεν ανήκε ποτέ, πνευµατικά και πολιτιστικά, στην Ευρώπη, παραμένοντας πάνω απ’ όλα Έλλην. Υποστήριξε την ευρωπαϊκή ενότητα, χωρίς όµως στο ελάχιστο να υποτιµήσει ή νοθεύσει τη δική του ταυτότητα. Σήµερα θα λέγαµε, ότι εργάσθηκε για µιάν Ευρώπη, «τών Λαών και τών πολιτισµών».

Αλλ’ αυτό ακριβώς δεν θέλει να είναι η σηµερινή Ευρώπη, επιμενοντας στον φραγκοτευτονικό ρατσιστικό φεουδαρχισµό της.

Ο Καποδίστριας οραµατιζόταν την συνέχεια τού Έθνους μέσα στην ελληνορθόδοξη παράδοσή του. Έτσι δεν άργησε να έλθει σε σύγκρουση με τις δυνάµεις εκείνες, ξένες και εγχώριες, που επεδίωκαν τον εξευρωπαϊσµό τής Χώρας με την αποσύνδεσή της από τον ελληνορθόδοξο πολιτισµό της. Ο Κυβερνήτης όµως πίστευε και διεκήρυττε, ότι «ο φιλήκοος τών ξένων είναι προδότης»!⁸.

Ελληνορθόδοξο ήταν και το όραµά του για την παιδεία τού Έθνους. Παιδεία και Εκκλησία ήταν στη συνείδησή του αλληλένδετα. Γι’ αυτό και συνέστησε Γραµµατεία (=Υπουργείο) «τών Εκκλησιαστικών και τής Δηµοσίου Παιδείας», διότι, όπως έλεγε, ήσαν «δύο υπηρεσίαι αχώριστοι, προς ένα συντρέχουσαι σκοπόν, την ηθικήν τών πολιτών µόρφωσιν, ήτις είναι η βάσις τής κοινωνικής και πολιτικής τού έθνους ανορθώσεως»⁹. Την σηµασία αυτής τής επιλογής φωτίζει η καλβινίζουσα σύζευξη από τον Κοραή τής Παιδείας με την Αστυνοµία, σε ένα κοινό υπουργείο...

Έτσι όµως εξηγείται η εφεκτική στάση τού Καποδίστρια έναντι τών Ξένων, όχι µόνο στη σφαίρα τής πολιτικής, αλλά περισσότερο στον χώρο που µπορούσαν να αλλοιώσουν την αυτοσυνειδησία τού Έθνους, την Εκπαίδευση. Μία από τις βασικότερες εναντίον του κατηγορίες τών δυτικών Μισσιοναρίων ήταν ότι τα σχολεία τού Καποδίστρια είχαν µοναστηριακή οργάνωση, συνδυάζοντας την σπουδή με τη λατρεία και την ανάγνωση στην τράπεζα βίων Αγίων. Ο δραστήριος Μισσιονάριος L. Korck, που θα ελέγχει την ελληνική εκπαίδευση επί Βαυαρών, λέγει για τον Καποδίστρια:

«Επέµενε έντονα στο να µη επιτραπή να διδάσκεται τίποτε στα σχολεία τών Μισσιοναρίων χωρίς να έχει λάβει προηγουμένως γνώση η Κυβέρνηση»¹⁰, προέβαλλε δε αντιρρήσεις στην κυκλοφορία προτεσταντικών φυλλαδίων, που προσέβαλλαν την θρησκευτική παράδοση τού ελληνικού Λαού¹¹.

Ο Καποδίστριας έγραφε και στον αµερικανό Μισσιονάριο Rufus Anderson, ότι οι Έλληνες θα δέχονταν ευαρέστως σχολεία και βιβλία, και εικόνες, και κάθε τι, που δεν θα τους αποσπούσε ή δεν θα υπονόµευε την πίστη τους στην Εκκλησία τού Έθνους τους¹².

Ο Κυβερνήτης ήταν ο µόνος πολιτικός µας, που απέκρουσε την διαρπαγή, δήµευση ή απαλλοτρίωση τής εκκλησιαστικής περιουσίας, επιδιώκοντας την αξιοποίησή της για την µισθοδοσία τού Κλήρου και την συντήρηση τού εκκλησιαστικού σχολείου. Είναι δε γνωστό, ότι ουδεµία αποζηµίωση δέχθηκε ποτέ από την Ελληνική Πατρίδα, προσφέροντάς της όλη την ατοµική του περιουσία.

Ο χαρακτηρισµός τού Καποδίστρια ως «τού πρώτου και τελευταίου Κυβερνήτου, που αγάπησε και ενδιεφέρθη ειλικρινώς δια την Εκκλησίαν τής Ελλάδος»¹³ δεν είναι, µετά τα παραπάνω, υπερβολή.

Θα διαψευσθή όµως από εκείνους, που θα αναλάβουν την περαιτέρω οργάνωση τής πορείας τού Έθνους.

Η τραγική διάψευση

Το Έθνος µας, στα πρόσωπα όλων εκείνων (Πολιτικών και Διανοουμένων), που διαχειρίσθησαν τις τύχες του, αδιαφόρησε για τις παραπάνω υποθήκες.

Όχι µόνο στον πολιτικό, αλλά και σ’ αυτόν τον εκκλησιαστικό χώρο. Η διακήρυξη «ανήκοµεν εις την Δύσιν» δεν περιορίσθηκε στις διεθνείς πολιτικές σχέσεις, αλλά επεξετάθη και στα πολιτιστικά και πνευµατικά, οδηγώντας σε πολιτική υποτέλειας και εξάρτησης από τις εισαγόµενες δυτικογενείς ιδεολογίες και τα οθνεία πολιτικοκοινωνικά συστήµατα, ή αναγνωρίζοντας στους διαχριστιανικούς Διαλόγους την εκκλησιαστικότητα τού Δυτικού Χριστιανισµού στο σύνολό του.

Οι ευρωπαΐζοντες Έλληνες ευθυγραµµίζονται µονίµως με την πολιτική τών Ευρωπαϊκών Δυνάµεων για το κράτος µας και όλη την «καθ’ ηµάς Ανατολή». Ας μη λησµονείται δε ποτέ, ότι και η Σοβιετική Ένωση ευρωπαϊκή «Δύναµις» ήταν.

Η συνάντηση και ο εκστασιασµός µας με τα «ευρωπαϊκά φώτα» ήδη από τον 18ο αιώνα, επέφεραν τη διάσπαση τής πολιτιστικής ενότητάς µας, εισάγοντας νέα παιδευτικά και κοινωνικά πρότυπα, την επιβολή τών οποίων ανέλαβε η Εκπαίδευση, σε ένα πολιτειακό πλαίσιο, που υποτιµά και περιθωριοποιεί την Ορθοδοξία ή την χρησιµοποιεί για την επίτευξη τών έξωθεν προσδιοριζόμενων κοµµατικών στόχων.

Έτσι αποδεχθήκαµε την αυτοθεοποίηση τού χειραφετημένου ήδη από την Αναγέννηση Ανθρώπου, ο οποίος θέλησε με τη λογική αυτάρκειά του να επιτύχει την τελείωσή του, υποκαθιστώντας με το λογικό την θεϊκή Χάρη. Τα Ιερά Γράµµατα τού Πατροκοσµά και τών Κολλυβάδων υποσκελίσθηκαν από τα ευρωπαϊκά «Φώτα». Το ιδεολογικό πλαίσιο, τού δυτικού κόσµου µετακενώθηκε βαθµιαία στην «καθ’ ηµάς Ανατολή», µαζί με όλα τα γεννήµατα τής δυτικής διαλεκτικής, πνευµατικά και κοινωνικά, όλα διαµετρικά αντίθετα προς τον κόσµο τής Ελληνορθοδοξίας, ως τοκετοί ξένων ωδίνων.

Στο πνεύµα τών Βαυαρών κυοφορήθηκε η σηµερινή Ελλάς.

Ο homo oeconomicus, capitalisticus και marxisticus, κινούµενος στην αλογία τής χρησιµοθηρίας και τής απόλυτης προτεραιότητας τού ωφελιµισµού, κατέστησε τελικά δυσδιάκριτο τον άνθρωπο τής Ορθοδοξίας.

Η ιδεολογική ταυτολογία τών πολιτικών µας κοµµάτων, θεµελιωμένη στην κοινή πηγή τών αρχών τους, φανερώνεται ιδιαίτερα στο χώρο τής Εκπαίδευσης, όπου η στάση απέναντι στην παράδοση παραμένει καθαρά ευρωπαϊκή. Η ουσία τής ορθόδοξης παράδοσης, δηλαδή η πατερικότητα, έχει γίνει πλέον δυσδιάκριτη, θεωρούµενη ως µουσειακή επιβίωση και έκθεµα λαογραφικού χαρακτήρα, και όχι ως ζωτικό και ουσιώδες συστατικό τής Ελληνικότητας.

Το νέο αυτό πλαίσιο, παιδευτικό και κοινωνικό, καθιέρωσε προοδευτικά µιά νέα συλλογική νοοτροπία και στάση ζωής, που απωθεί κάθε έννοια θεονοµίας και χριστοκεντρικότητας. Ο Ελληνισµός, τον οποίο δεχόµεθα και εκπροσωπούµε σήµερα, δεν έχει πια σχέση με τον Ελληνισµό, τον οποίο ζούσαν και για τον οποίο αγωνίζονταν ο Πατροκοσµάς, ο Κολοκοτρώνης και ο Καποδίστριας και όλη η πλατειά βάση τού ελληνικού Λαού.

Το πρόβληµα τού σηµερινού Ελληνισµού, σε όλα τα επίπεδά του, είναι ουσιαστικά η απουσία οραµάτων, εµπνεομένων από την ελληνορθόδοξη παράδοσή µας. Σε µια έκρηξη θλίψεως, και προπάντων αγανάκτησης, ο στρατηγός Μακρυγιάννης θα γράψει στα Αποµνηµονεύµατά του:

«Αν µάς έλεγε κανείς αυτήν την ελευθερίαν, οπού γευόµαστε, θα περικαλούσαµεν τον Θεόν, να µάς αφήσει εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπεί πατρίδα, τι θα ειπεί θρησκεία, τι θα ειπεί φιλοτιµία (=φιλότιµο), τι αρετή, τι τιµιότη».

Είθε να µάς λυπηθεί ο Θεός και στη σηµερινή αναβίωση τής Τουρκοκρατίας, μέσα στην Ενωμένη Ευρώπη, και να επανεύρουµε τον εθνικό βηµατισµό µας, στα ίχνη τών γνησίων και αληθινών Ηγετών µας, για την επανάκτηση τής ελληνορθόδοξης ταυτότητάς µας. Διαφορετικά η Ελλάς θα αντιµετωπίσει τον θάνατο.

Σημειώσεις

1. Ευδαιμονία είναι η Ελευθερία (Περικλέους Επιτάφιος).

2. Λέγει ο Αθηναίος (;) Κλήμης (+235), διευθυντής τής Κατηχητικής Σχολής Αλεξανδρείας: «Φαμέν τοίνυν ενθένδε (... ) την φιλοσοφίαν ζήτησιν έχειν περί αληθείας και τής τών όντων φύσεως, αλήθεια δε αύτη, περί ης ο Κύριος αυτός είπεν΄εγώ ειμί η Αλήθεια» (Στρωματείς α΄VI).

3. π. Γ. Φλωρόβσκυ, στον τόμο: Θεολογία, Αλήθεια και Ζωή, Αθήνα 1967, σ. 32.

4. π. Ιω. Σ. Ρωμανίδου, Η Ρωμηοσύνη τού 1821 και αι Μεγάλαι Δυνάμεις, στην εφημ. Ορθόδοξος Τύπος, αριθμ. 309/25. 3. 1978 (έκτακτη έκδοση).

5. Το σχέδιό του όμως απορρίφθηκε με την Συνθήκη τής Αδριανουπόλεως (14. 9. 1829). Βλ. M. S. Anderson, The Eastern Question, London 1966, σ. 71. Η προσπάθεια αυτή τού Ι. Καποδίστρια συνιστούσε οφθαλμοφανώς παραλλαγή τού βαλκανικού σχεδίου τού Ρήγα.

6. Χρυσ. Παπαδοπούλου, Η Εκκλησία τής Κωνσταντινουπόλεως και η Μεγάλη Επανάσταση τού 1821. Θεολογία, τ. ΚΑ(1950), σ. 316.

7. Σπ. Β. Μαρκεζίνη, Πολιτική Ιστορία τής Νεωτέρας Ελλάδος, σ. 1 (ΒΙΠΕΡ 77)1966, σ. 86.

8. Γ. Βαλέτα, Τερτσέτη Άπαντα-Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, τ. Γ΄, Απόλογα για τον Καποδίστρια, σ. 242.

9. Γενική Εφημερίς τής Ελλάδος, 1829, αρ. 73, 74.

10. 20. 11. 1829. Βλ. π. Γ. Δ. Μεταλληνού, Το Ζήτημα τής Μεταφράσεως τής Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ΄ αιώνα, Αθήναι 1977, σ. 397.

11. Στο ίδιο.

12. Βλ. James F. Clarke, Bible Societes American Missionaries and the National revival of Bulgaria, New York 1971, σ. 232.

13. Ε. Γ. Πρωτοψάλτη, Ο Καποδίστριας ως θρησκευτική προσωπικότης, Ανάπλασις, αρ. 248, Δεκ. 1976, σ. 3.