Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η μοναδική που ως αληθινή Εκκλησία τού Κυρίου δεν ανέπτυξε ποτέ Ιερά Εξέταση. Σε αντίθεση ο Προτεσταντισμός (όπως και ο Παπισμός) βαρύνονται από ιστορικά εγκλήματα τής Ιεράς Εξέτασης που ίδρυσαν, όπως δείχνουν τα ακόλουθα ιστορικά στοιχεία από την "Ιστορία τού Πολιτισμού":

Ο Καλβίνος συμπεριφέρθηκε κατά τα πρώτα έτη της ανακλήσεώς του με μία μετριοπάθεια και μετριοφροσύνη, οι οποίες κέρδισαν όλους σχεδόν, πλην μιας μικρής μειοψηφίας, υπέρ αυτού. Διορίσθηκαν οκτώ βοηθοί πάστορες, υπ' αυτόν, για να εξυπηρετήσουν την εκκλησία του Αγίου Πέτρου και τις άλλες εκκλησίας της πόλεως. Εργαζόταν από 12 έως 18 ώρας καθ’ εκάστη ως ιεροκήρυκας, διευθυντής, καθηγητής της θεολογίας, επιθεωρητής των εκκλησιών και των σχολείων, σύμβουλος των κοινοτικών συμβουλίων και ρυθμιστής της δημοσίας ηθικής και της εκκλησιαστικής λειτουργικής. Εν τω μεταξύ εξακολουθούσε να επεκτείνει τις «Εισηγήσεις».

Κοιμόταν λίγο, έτρωγε λίγο, νήστευε συχνά. Ο διάδοχος και βιογράφος του Θεόδωρος ντε Μπεζ θαύμαζε πώς ένας μικρός άνθρωπος μπορούσε να φέρει ένα τόσο βαρύ και ποικίλο φορτίο.

Το πρώτον του έργο υπήρξε η αναδιοργάνωση της μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας. Κατόπιν αιτήσεως του, το μικρό συμβούλιο, ολίγον μετά την επάνοδό του, διόρισε μίαν επιτροπή εκ πέντε κληρικών και έξι συμβούλων με τον Καλβίνο επί κεφαλής, για να συντάξει ένα νέο εκκλησιαστικό κώδικα.

Την 2 Ιανουαρίου 1542 το μέγα συμβούλιο επικύρωσε τις «Εκκλησιαστικές Διατάξεις» των οποίων τα κύρια χαρακτηριστικά εξακολουθούν να είναι παραδεκτά από τις Μεταρρυθμιστικές και Πρεσβυτεριανές εκκλησίας της Ευρώπης και της Αμερικής.

Το Ιερατείο διαιρέθηκε σε πάστορες, διδασκάλους, λαϊκούς πρεσβυτέρους και διακόνους.

Οι πάστορες της Γενεύης αποτελούσαν την «Σεβάσμια Εταιρεία» η οποία κυβερνούσε την Εκκλησία και εκπαίδευε τους υποψηφίους για το ιερατείο. Του λοιπού κανείς δεν μπορούσε να κηρύξει στην Γενεύη άνευ αδείας της Εταιρείας. Απαιτείτο επίσης η συγκατάθεση του συμβουλίου της πόλεως και των ενοριτών αλλά οι επισκοπικές διαταγές— και οι επίσκοποι — ήσαν ταμπού.

Ο νέος κλήρος, ενώ ουδέποτε διεκδίκησε τις θαυμαστές δυνάμεις των καθολικών Ιερέων και ενώ θέσπιζε την κατάστασή του ασυμβίβαστη για εκλογή εις πολιτικά αξιώματα, κατέστη υπό τον Καλβίνου πολύ ισχυρότερο από οποιοδήποτε άλλο ιερατείο μετά το αρχαίο Ισραήλ. Ο πραγματικός νόμος ενός χριστιανικού κράτους, έλεγε ο Καλβίνος, πρέπει να είναι η Βίβλος. Οι κληρικοί είναι οι αρμόδιοι ερμηνευτές αυτού του νόμου· οι πολιτικές κυβερνήσεις είναι υποκείμενες σε αυτόν τον νόμο και πρέπει να τον επιβάλλουν κατ' αυτόν τον τρόπο ερμηνευμένο. Οι πρακτικοί άνθρωποι στα συμβούλια πιθανόν να είχαν αμφιβολίες στα σημεία αυτά αλλά φαίνεται ότι αισθανόντουσαν ότι η κοινωνική τάξη ήταν τόσο επωφελής στην οικονομία ώστε μερικές εκκλησιαστικές προϋποθέσεις ήταν προς το παρόν δυνατόν να υφίστανται άνευ αντιδράσεως. Επί ένα εκπληκτικό τέταρτο αιώνος μία θεοκρατία κληρικών φαίνεται κυριαρχούσα επί μιας ολιγαρχίας εμπόρων και επιχειρηματιών.

Είχαν οι Προτεστάντες Ιερά Εξέταση;

Η εξουσία του κλήρου επί της ζωής στην Γενεύη, ασκούταν δι’ ενός κονσιστορίου ή πρεσβυτερίου συνισταμένου από πέντε πάστορες και δώδεκα λαϊκούς πρεσβυτέρους, όλους εκλεγμένους από το συμβούλιο. Επειδή οι πάστορες διατηρούσαν την θέση των καθ' όλη την διάρκεια της ιεροσύνης των ενώ οι πρεσβύτεροι μόνο επί ένα έτος, το κονσιστόριο, για τα ζητήματα τα οποία δεν αφορούσαν κυρίες υποθέσεις, κυβερνιόταν από τα εκκλησιαστικά του μέλη.

Απόκτησε το δικαίωμα να κανονίζει την θρησκευτική λατρεία και την ηθική συμπεριφορά παντός κατοίκου· απέστελλε ένα ιερέα και ένα λαϊκό πρεσβύτερο να επισκέπτονται κάθε οικία και οικογένεια μίαν φορά το έτος· μπορούσε να καλεί ενώπιόν του οιονδήποτε προς εξέταση.

Μπορούσε να επιπλήττει και να αφορίζει διάφορους παραβάτες και μπορούσε να υπολογίζει επί του συμβουλίου ότι θα εξόριζε από την πόλη εκείνους, τους οποίους το κονσιστόριο θα απέπεμπε από την Εκκλησία. Ο Καλβίνος είχε εξουσία ως πρόεδρος του κονσιστορίου, από του 1541 μέχρι του θανάτου του το 1564, η φωνή του είχε την μεγαλύτερη επιρροή στην Γενεύη. Η δικτατορία του δεν ήταν δικτατορία νόμου ή ισχύος αλλά θελήσεως και χαρακτήρος. Η ένταση της πίστεώς του στην αποστολή του και η πληρότητα της αφοσιώσεώς του στα καθήκοντά του, του έδιναν μία δύναμη στην οποία ουδείς μπορούσε να αντισταθεί επιτυχώς. Εάν ζούσε ο Ιλδεβράνδης θα μπορούσε να χάρη για τον προφανή θρίαμβο της Εκκλησίας επί του κράτους.

Ενισχυμένος με αυτές τις εξουσίες, ο κλήρος ρύθμισε πρώτα την θρησκευτική λατρεία.

«Ολόκληρο το προσωπικό του οίκου πρέπει να παρευρίσκεται την Κυριακή εις το κήρυγμα, εκτός αν αφεθεί κανείς εις την οικία να προσέχει τα παιδιά ή τα ζώα. Εάν υπάρχει κήρυγμα κατά τις ημέρας της εβδομάδος, όλοι όσοι δύνανται πρέπει να προσέρχονται». (Ο Καλβίνος κήρυττε τρις ή τετράκις της εβδομάδος).

«Εάν κανείς προσέλθει όταν το κήρυγμα θα έχει αρχίσει, ας του γίνει προειδοποίηση· εάν δεν συμμορφωθεί, να πληρώνει πρόστιμο τριών σολδίων».

Ουδείς απαλλασσόταν από τις προτεσταντικές ιερουργίες με την δικαιολογία, ότι είχε διαφορετική ή δική του θρησκευτική πίστη. Ο Καλβίνος ήταν τόσο απόλυτος στην απόρριψη της ατομικότητας της πίστεως, όσο θα ήταν οιοσδήποτε πάπας. Ο μεγαλύτερος νομοθέτης του προτεσταντισμού απέκρουε απολύτως την αρχήν εκείνη της ατομικής κρίσεως, με την οποίαν η νέα θρησκεία είχε αρχίσει.

Είχε δει τον κατατεμαχισμό της Μεταρρυθμίσεως σε πολλές αιρέσεις και προείδε περισσότερες· στην Γενεύη δεν ήθελε καμιά από αυτές. Εκεί ένα σώμα από μορφωμένους ιερείς θα διετύπωνε μίαν έγκυρη πίστη. Όσοι εκ των κατοίκων της Γενεύης δεν μπορούσαν να την αποδεχθούν, θα έπρεπε να αναζητήσουν αλλού κατοικία. Συνεχιζόμενη απουσία από τα προτεσταντικά κηρύγματα ή συνεχής άρνηση να λάβουν την Ευχαριστία, ήταν παραπτώματα τιμωρητέα. Η αίρεση έγινε πάλιν προσβολή κατά του Θεού και προδοσία κατά του κράτους και έπρεπε να τιμωρείται με θάνατον.

Ο καθολικισμός, ο οποίος είχε κηρύξει αυτή την άποψη περί των αιρέσεων, έγινε και αυτός αίρεση με την σειράν του. Μεταξύ του 1542 και του 1564, πενήντα οκτώ πρόσωπα θανατώθηκαν και 76 εξορίστηκαν, διότι παρέβησαν τον νέον κώδικα. Εδώ, όπως και παντού αλλού, η μαγεία ήταν κεφαλαιώδες έγκλημα· εντός ενός έτους και κατά συμβουλή του κονσιστορίου, δέκα τέσσαρες υποτιθέμενες μάγισσες εστάλησαν στην πυρά με την κατηγορία, ότι είχαν πείσει τον σατανά να προσβάλει την Γενεύη με την πανώλη.

Το κονσιστόριο δεν έκανε διάκριση μεταξύ θρησκείας και ηθικής. Η διαγωγή έπρεπε να κατευθύνεται με την ίδια επιμέλεια όπως και η πίστη διότι η καλή διαγωγή ήταν ο σκοπός της ορθής πίστεως. Ο ίδιος ο Καλβίνος, εγκρατής και αυστηρός, ονειρευόταν μίαν κοινότητα τόσο καλώς ρυθμισμένη ώστε η αρετή της να απεδείκνυε τη θεολογία της και να κατήσχυνε τον ρωμαιοκαθολικισμό ο οποίος είχε δημιουργήσει και ανεχθεί την πολυτέλεια και την έκλυση των ηθών της Ρώμης. Η πειθαρχία έπρεπε να είναι η σπονδυλική στήλη της προσωπικότητας, επιτρέπουσα σ’ αυτήν να ανυψωθεί από την ευτέλεια της ανθρώπινης φύσεως στο ανάστημα του ανθρώπου ο οποίος νίκησε τον εαυτό του.

Ο κλήρος πρέπει να οδηγεί με το παράδειγμα όπως και με την διδασκαλία. Οι κληρικοί δύνανται να νυμφεύονται και να αποκτούν τέκνα, αλλά πρέπει να απέχουν από τα κυνήγια, την χαρτοπαιξία, τα συμπόσια, το εμπόριο και τις κοσμικές διασκεδάσεις και να δέχονται κατ’ έτος την επίσκεψη και την έρευνα για την διαπίστωση της ηθικότητας από τους εκκλησιαστικούς προϊσταμένους των.

Για την ρύθμιση της διαγωγής των λαϊκών, είχε καθορισθεί ένα σύστημα επισκέψεων κατ' οίκον: ένας από τους πρεσβυτέρους επισκεπτόταν κατ' έτος όλες τις οικίας ενός διαμερίσματος της πόλεως, το οποίο του αναλογούσε και εξέταζε τους κατοίκους εφ' όλων των φάσεων της ζωής των. Το κονσιστόριο και το συμβούλιο απαγόρευσαν από κοινού τα τυχερά παιγνίδια, την χαρτοπαιξία, την βλασφημία, την μέθη, το να συχνάζουν σε καπηλειά, τον χορό (ο οποίος τότε ποίκιλλε με εναγκαλισμούς και με φιλήματα), τα άσεμνα ή αντιθρησκευτικά άσματα, τις υπερβολές στις διασκεδάσεις, την πολυτέλεια της διαβιώσεως και την άσεμνη ενδυμασία.

Το επιτρεπόμενο χρώμα, η ποσότητα των ενδυμάτων και ο αριθμός των φαγητών τα οποία επιτρεπόντουσαν σε κάθε γεύμα, καθορίζονταν δια νόμου. Τα κοσμήματα και οι δαντέλες επέσυραν δυσμενείς επικρίσεις. Μία γυναίκα φυλακίσθηκε διότι είχε κτενίσει την κόμη της εις ανήθικο ύψος. Οι θεατρικές παραστάσεις περιορίσθηκαν σε θρησκευτικά δράματα και έπειτα απαγορεύθηκαν και αυτά ακόμη. Τα παιδιά έπρεπε να βαπτίζονται όχι με ονόματα του καθολικού ημερολογίου, αλλά κατά προτίμηση να λαμβάνουν ονόματα προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης. Ένας ισχυρογνώμων πατέρας φυλακίσθηκε επί τετραήμερο διότι επέμενε να ονομασθεί ο υιός του Κλαύδιος αντί Αβραάμ.

Η λογοκρισία επί των δημοσιευμάτων παρελήφθη από τα ρωμαιοκαθολικά και κοσμικά προηγούμενα και επεκτάθηκε (1560):

Βιβλία πεπλανημένων θρησκευτικών δογμάτων ή ανήθικων τάσεων, απαγορεύονταν- αργότερα επρόκειτο να υπαχθούν εις αυτήν την απαγόρευση τα «Δοκίμια» του Μονταίν και Ο «Αιμίλιος» του Ρουσσώ.

Το να εκφρασθεί κανείς ανευλαβώς περί του Καλβίνου ή περί του κλήρου ήταν έγκλημα. Μία πρώτη παράβαση των διατάξεων αυτών τιμωρείτο με επίπληξη, περαιτέρω παράβαση με πρόστιμο, εμμονή στην παράβαση, με φυλάκιση ή εξορία.

Η εξώγαμος συνουσία τιμωρείτο με εξορία ή πνιγμό,

Η μοιχεία, η βλασφημία και η ειδωλολατρία, με θάνατον.

Σε μία εξαιρετική περίπτωση ένα παιδί αποκεφαλίσθηκε διότι κτύπησε τους γονείς του.

Κατά τα έτη 1558 — 59 υπήρξαν 414 υποθέσεις διώξεως αδικημάτων κατά της ηθικής. Μεταξύ των ετών 1542 και 1546 σημειώθηκαν 76 εξορίες και 58 εκτελέσεις. Ο συνολικός πληθυσμός της Γενεύης ήταν τότε περί τις 20.000. Όπως παντού κατά τον δέκατον έκτον αιώνα, τα βασανιστήρια χρησιμοποιούντο συχνά για την απόσπαση ομολογιών ή μαρτυρικών καταθέσεων.

Ο διακανονισμός επεκτεινόταν στην εκπαίδευση, την κοινωνία και την οικονομική ζωή. Ο Καλβίνος ίδρυσε σχολεία και μίαν ακαδημία, αναζήτησε σε ολόκληρη την Ευρώπη καλούς διδασκάλους της λατινικής, της ελληνικής, της εβραϊκής και της θεολογίας και εκπαίδευσε νέους ιερείς οι οποίοι μετέδωσαν το ευαγγέλιό του στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Σκωτία και την Αγγλία με όλη την ζέση και την αφοσίωση των Ιησουϊτών ιεραποστόλων εις την Ασία. Εντός ένδεκα ετών (1555—1566), η Γενεύη απέστειλε Ιεραποστόλους στην Γαλλία, πολλοί εκ των οποίων έψαλλαν ουγενοτικούς ύμνους καθ' ον χρόνο υφίσταντο μαρτύρια. Ο Καλβίνος θεωρούσε την διαίρεση των τάξεων φυσική και η νομοθεσία του προστάτευσε τους βαθμούς και τα αξιώματα, καθιερώνοντας το είδος του ενδύματος και τα όρια της δραστηριότητας για κάθε τάξη. Αναμενόταν από τον καθένα να δέχεται τη θέση του εντός της κοινωνίας και να εκτελεί τα καθήκοντα αυτής χωρίς να ζηλεύει τους καλυτέρους του ή να παραπονείται για τη μοίρα του. Η επαιτεία απαγορευόταν και η άνευ διακρίσεως ελεημοσύνη αντικατεστάθη με μίαν επιμελή κοινοτική διεύθυνση της ανακουφίσεως των φτωχών.

Ο καλβινισμός έδωσε στην σκληρή εργασία, την εγκράτεια, την εργατικότητα, την λιτότητα και την οικονομία, μία θρησκευτική επικύρωση και επιβράβευση, η οποία πρέπει να συνετέλεσε στην επαύξηση της φίλεργης διάθεσης των νεωτέρων προτεσταντών επαγγελματιών. Αλλ' αυτή η σχέση είχε τονιστεί σε υπερβολικό βαθμό. Ο κεφαλαιοκρατισμός είχε αναπτυχθεί πολύ περισσότερο στην καθολική Φλωρεντία και Φλάνδρα προ της Μεταρρυθμίσεως παρά στην Γενεύη του Καλβίνου. Ο Καλβίνος απέκρουε τον ατομισμό στην οικονομία όπως και στην θρησκεία και την ηθική. Η κοινωνική μονάδα, κατά την άποψή του, δεν ήταν το ελεύθερο άτομο (με το οποίο ο Λούθηρος είχε αρχίσει την επανάστασή του) άλλα η κοινότητα της πόλης - κράτους, της οποίας τα μέλη ήσαν συνδεδεμένα με αυτήν με αυστηρούς νόμους και πειθαρχία. «Κανένα μέλος της χριστιανικής κοινότητος», έγραφε, «δεν κρατεί τα χαρίσματά του για τον εαυτό του ή για την ατομική του χρήση, άλλα τα μοιράζει με τα αλλά μέλη-ούτε απολαμβάνει κέρδη εκτός μόνο από εκείνα τα πράγματα, τα οποία προκύπτουν από το κοινό κέρδος του σώματος ως συνόλου». Δεν συμπαθούσε την κερδοσκοπία και τον αδίστακτο πλουτισμό. Όπως μερικοί καθολικοί θεωρητικοί του τέλους του Μεσαίωνα, επέτρεπε τον τόκο στα δάνεια άλλα θεωρητικώς τον περιόριζε στο 5% και παρακινούσε να δίνονται άτοκα δάνεια σε ενδεή άτομα ή στο κράτος. Με την έγκρισή του, το κονσιστόριο τιμωρούσε τους ασκούντες μονοπώλιο και τους δανειστές οι οποίοι ζητούσαν υπερβολικό τόκο. Τούτο καθόριζε τις τιμές των τροφίμων και των ειδών ενδυμασίας και τις αμοιβές για χειρουργικές επεμβάσεις, έλεγχε ή επέβαλλε πρόστιμα σε εμπόρους οι οποίοι εξαπατούσαν τους πελάτες των, σε πωλητές χρησιμοποιούντες αλλοιωμένα σταθμά, υφασματοπώλες οι οποίοι έκοβαν τα υφάσματα πολύ κοντά. Μερικές φορές το καθεστώς κινείτο προς κρατικό σοσιαλισμό η «Σεβάσμια Εταιρεία» ίδρυσε μίαν τράπεζα και διηύθυνε μερικές βιομηχανίες.

Εάν λάβομε υπ’ όψη τους περιορισμένους αυτούς παράγοντες, μπορούμε να δεχθούμε μία ήρεμη και αύξουσα συνεννόηση μεταξύ του καλβινισμού και των επιχειρήσεων. Ο Καλβίνος δεν θα μπορούσε να διατηρήσει επί μακρό την ηγεσία του εάν θα είχε παρεμποδίσει την εμπορική ανάπτυξη μιας πόλης, της οποίας η ζωή ήταν το εμπόριο. Προσαρμόσθηκε προς την κατάσταση, επέτρεψε τόκο 10% και συνιστούσε κρατικά δάνεια προς χρηματοδότηση της εισαγωγής ή επεκτάσεως ιδιωτικής βιομηχανίας, όπως της κατασκευής υφασμάτων ή της παραγωγής μεταξιού. Εμπορικά κέντρα, όπως η Αμβέρσα, το Άμστερνταμ και το Λονδίνο, προσχώρησαν πρόθυμα στην πρώτη νέα Ομολογία η οποία παραδεχόταν την νέα οικονομία. Ο καλβινισμός παρέλαβε τις μεσαίας τάξεις στους κόλπους του και ανεπτύχθη μαζί με την δική των ανάπτυξη.

Ποια υπήρξαν τα αποτελέσματα της διακυβερνήσεως του Καλβίνου; Οι δυσκολίες της επιβολής πρέπει να ήταν εξαιρετικά μεγάλες διότι ουδέποτε στην ιστορία απαιτήθηκε τόσο αυστηρά ηθική από μίαν πόλη. Μία σημαντική μερίδα αντιτάχθηκε προς το καθεστώς μέχρι του σημείου φανερής ανταρσίας αλλά αρκετός αριθμός πολιτών με επιρροή πρέπει να το υποστήριξε, έστω και βάσει της γενικής θεωρίας της ηθικής, ότι οι άλλοι είχαν ανάγκη αυτής.

Η εισροή Γάλλων Ουγενότων και άλλων προτεσταντών πρέπει να ενίσχυσε τον Καλβίνο. Ο δε περιορισμός του πειράματος στην Γενεύη και την ενδοχώρα της, αύξησε τις πιθανότητες της επιτυχίας του. Ο υφιστάμενος φόβος εισβολής και απορροφήσεως από εχθρικά κράτη (Σαβοΐα, Ιταλία, Γαλλία, Αυτοκρατορία) επέβαλε πολιτική σταθερότητα και πολιτική υπακοή. Ο εξωτερικός κίνδυνος προήγαγε την εσωτερική πειθαρχία. Εν πάση περιπτώσει, έχουμε μία ενθουσιώδη περιγραφή από τον κάλαμο ενός αυτόπτη, του Μπερναρντίνο Οκίνο, ενός Ιταλού προτεστάντη, ο οποίος είχε βρει καταφύγιο στην Γενεύη:

Οι βλασφημίες και οι κατάρες, η ασέλγεια, η μοιχεία και ο άσεμνος βίος, πράγματα τα οποία επικρατούν σε άλλες πόλεις όπου είχα ζήσει, εδώ είναι άγνωστα. Δεν υπάρχουν προαγωγοί και πόρνες. Ο λαός δεν γνωρίζει τι είναι τα κοσμήματα και όλοι ενδύονται κατά ευπρεπή τρόπο. Τα τυχερά παιγνίδια δεν συνηθίζονται. Η φιλανθρωπία είναι τόσο μεγάλη ώστε οι πτωχοί δεν έχουν ανάγκη να επαιτήσουν. Οι άνθρωποι νουθετούν αλλήλους κατά τρόπο αδελφικό, όπως καθορίζει ο Χριστός. Οι δίκες έχουν εκλείψει από την πόλη, ούτε υπάρχει σιμωνία, φόνοι ή φατριαστικό πνεύμα αλλά μόνο ειρήνη και φιλανθρωπία. Εξ άλλου δεν υπάρχουν εδώ όργανα ούτε ήχοι κωδώνων ούτε επιδεικτικές ψαλμωδίες ούτε καύσεις λαμπάδων ή κανδηλιών (στις εκκλησίες) ούτε λείψανα ούτε εικόνες, αγάλματα, λαμπρά άμφια, ούτε φάρσες ή ψυχρές τελετές. Οι εκκλησίες είναι εντελώς απαλλαγμένες από ειδωλολατρία.

Τα υπάρχοντα πρακτικά του Συμβουλίου για την περίοδο αυτή δεν συμφωνούν πλήρως με αυτήν την έκθεση: αποκαλύπτουν μέγα ποσοστό νόθων τέκνων, εγκαταλελειμμένων βρεφών, αναγκαστικών γάμων και καταδικών εις θάνατο. Ο γαμβρός του Καλβίνου και η κόρη της συζύγου του ήταν μεταξύ των καταδικασθέντων για μοιχεία.

Αλλά και πάλιν αργότερα, περί το 1610, βρίσκουμε τον Βαλεντίνο Ανδρέου, ένα λουθηρανό ιερέα από την Βυρτεμβέργη, ο οποίος επαινεί την Γενεύη ζηλοφθόνως:

Όταν ήμουν στην Γενεύη παρατήρησα κάτι το μέγα, το οποίο θα θυμάμαι και θα ποθώ εφ’ όσο ζω. Υπάρχει σ’ αυτή την πόλη όχι μονό ο τέλειος θεσμός μιας τελείας δημοκρατίας αλλά, ως ειδικότερο στόλισμα, μία ηθική πειθαρχία, η οποία προβαίνει κάθε εβδομάδα σε έρευνα της διαγωγής, ακόμη και των ελαχίστων παρεκτροπών των πολιτών... Οι ύβρεις, η βλασφημία, η χαρτοπαιξία, η πολυτέλεια, η διαμάχη, το μίσος, η απάτη κ.λ.π. απαγορεύονται· ενώ σπανίως αναφέρονται μεγαλύτερα αμαρτήματα. Οποίον ένδοξο κόσμημα της χριστιανικής θρησκείας είναι μία τοιαύτη αγνότητα ηθών! θα πρέπει να θρηνούμε με δάκρυα διότι λείπει από ημάς (τους Γερμανούς) και έχει σχεδόν παντελώς παραμεληθεί. Εάν δεν υπήρχε η θρησκευτική διαφορά, θα παρέμενα προσκολλημένος στην Γενεύη αιωνίως.