• 1. Εισαγωγικά

• 2. Η Θεολογία και η Οικονομία

• 3. Τα άρρητα και τα ρητά, τα άγνωστα και τα γνωστά

• 4. Η σύγχυση στην δυτική θεολογία

• 5. Η βίωση τού μυστηρίου

Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Πατρών και αγαπητέ εν Χριστώ αδελφέ, πολυφίλητε, κ. Χρυσόστομε, θα ήθελα να σάς ευχαριστήσω θερμώς για την πρόσκληση την οποία μού απευθύνατε για να προστώ σήμερα τής ακολουθίας τού Εσπερινού και βεβαίως και τής ακολουθίας τών Χαιρετισμών προς την Υπεραγία Θεοτόκο, στον εορτάζοντα Μητροπολιτικό Ναό Πατρών. Η αγάπη είναι δεδομένη. Γνωρίζω την αγάπη σας. Μού λέτε, βέβαια, κάθε χρόνο που με προσκαλείτε ότι εδώ αυτός ο Ιερός Ναός ανεγέρθηκε από τους Ηπειρώτες και τους Γιαννιώτες και έχω δικαιώματα· δεν έχω δικαιώματα στον Ιερό Ναό, αλλά έχω δικαιώματα μέσα στην καρδιά σας, διότι με αγαπάτε ιδιαιτέρως και έχουμε αδελφική φιλία και αγάπη και σάς ευχαριστώ εκ καρδίας.

1. Εισαγωγικά

Ασφαλώς γνωρίζετε, αγαπητοί μου αδελφοί, ότι ο σεπτός ποιμενάρχης σας είναι ένας Επίσκοπος, ο οποίος έχει πολύ μεγάλη καρδιά και ιδιαίτερη θέση μέσα στην Εκκλησία. Εγώ τουλάχιστον τον γνώριζα πριν τον γνωρίσετε εσείς και ξέρω όλα αυτά τα καρδιακά αισθήματα τα οποία έχει και γνωρίζω όλα τα χαρίσματα τα οποία διαθέτει, και ένα από τα μεγάλα χαρίσματα είναι το χάρισμα που λέγεται ανεπίφθονο, είναι ανεπίφθονος.

Αν υπολογίση κανείς ότι οι Πατέρες τής Εκκλησίας λένε ότι «ο φθόνος άπτεται και τών τελείων», εδώ δεν ισχύει στον Σεβασμιώτατο ποιμενάρχη σας. Και το λέω αυτό, όχι γιατί σήμερα είπε τόσα καλά λόγια για μένα, αλλά, όπως και εσείς έχετε παρατηρήσει, και εγώ το παρατηρώ, κάθε φορά που γίνονται συνάξεις λατρευτικές και έρχονται στην Πάτρα Αρχιερείς από όλη την Ελλάδα, ότι δεν φείδεται λόγων, επαίνων για τον κάθε έναν ιδιαίτερα. Αυτό είναι πολύ σπάνιο, μπορώ να σάς το διαβεβαιώσω, το ότι βρίσκει για κάποιον Αρχιερέα που είναι παρών κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα τα οποία έχει για να τον επαινέση με πληθωρικούς λόγους. Είναι πραγματικά μεγάλη αυτή η δωρεά, να επαινή κανείς κάποιον για κάποιο χάρισμα που έχει, χωρίς ο ίδιος να αισθάνεται κάποια δυσκολία γι’ αυτό.

Και, βεβαίως, όπως και ο ίδιος ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης σας είπε ότι πολλές φορές, σχεδόν όλα τα χρόνια που είναι Μητροπολίτης εδώ, εκτός από μερικές σπάνιες περιπτώσεις, κάθε χρόνο με προσκαλεί κατά την ακολουθία τού Εσπερινού τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου που πανηγυρίζει αυτός ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός, αυτής τής μεγαλοπόλεως τών Πατρών. Και πολλές φορές ομίλησα για την Υπεραγία Θεοτόκο εδώ στον συγκεκριμένο αυτόν χώρο, γι’ αυτό λέω ότι κάθε φορά πρέπει να μιλώ και να λέω κάτι διαφορετικό από εκείνα τα οποία είπα τις προηγούμενες φορές.

Η σημερινή εορτή είναι διπλή γιορτή, δεν αναφέρεται μόνο στην Υπεραγία Θεοτόκο, αλλά αναφέρεται και προς τον Δεσπότη Χριστό που κενώθηκε και συνελήφθη από τα αγνά αίματα τής Υπεραγίας Θεοτόκου.

Σκεπτόμουν τι ακριβώς θα μπορούσα να πω σήμερα στην αγάπη σας. Βεβαίως, γνώριζα και γνωρίζω ότι είναι μια γιορτή κατά πάντα θεολογική και δεν μπορεί κανείς, όταν έρχεται στην Εκκλησία και ακούη τα υπέροχα τροπάρια τα οποία συνέθεσαν άγιοι Πατέρες, και ο άγιος Γερμανός, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, δεν μπορεί να ακούη αυτά τα θεολογικά τροπάρια και να μην θεολογή ο ίδιος και να μην φεύγη ο λαός από την Εκκλησία χωρίς να παίρνη ένα θεολογικό λόγο από την μεγάλη αυτή εορτή.

Οπότε, θυμήθηκα δύο θεολογικά σημεία τού μεγάλου Πατρός τής Εκκλησίας μας, τού αγίου Ιωάννου τού Δαμασκηνού, ο οποίος είναι ο κορυφαίος Πατέρας τού 8ου αιώνος και έγραψε στα κείμενά του και για την Υπεραγία Θεοτόκο, αλλά συνόψισε όλη την θεολογική διδασκαλία τών οκτώ πρώτων αιώνων, όπως ακριβώς διατυπώθηκε και από μεγάλους Πατέρες, ιδιαιτέρως από τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, τον οποίο αποκαλεί πνευματικό του πατέρα, αλλά συνέλεξε και από τα Πρακτικά τών Οικουμενικών Συνόδων.

Δύο μόνο σημεία θα παρουσιάσω από το υπέροχο έργο του που λέγεται «Έκδοσις ακριβής τής ορθοδόξου πίστεως», που αναφέρονται στην σύλληψη τού Υιού και Λόγου τού Θεού, στο μυστήριο τής θείας Οικονομίας, στο μυστήριο τής κενώσεως τού Υιού και Λόγου, τής ενανθρωπήσεως, όπως συνήθως το έχουμε γνωρίσει.

2. Η Θεολογία και η Οικονομία

Το πρώτο το οποίο λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός είναι ότι υπάρχει διάκριση και διαφορά μεταξύ τής Θεολογίας και τής Οικονομίας. Όταν μιλάμε για Θεολογία, εννοούμε τον λόγο περί τού Τριαδικού Θεού, ότι ο Θεός μας δεν είναι μόνον μονάς, αλλά είναι και τριάς, είναι Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα. Αυτό είναι η Θεολογία. Ενώ η Οικονομία είναι το μυστήριο τής ενανθρωπήσεως τού Υιού και Λόγου τού Θεού, που ο είς τής Τριάδος, ο Υιός και Λόγος τού Θεού προσέλαβε την ανθρώπινη φύση και έγινε Θεάνθρωπος Χριστός. Αυτό λέγεται μυστήριο τής Οικονομίας, όπως λέει και ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός, αλλά το βλέπουμε και σε άλλους Πατέρες τής Εκκλησίας μας.

Πρόσφατα διάβαζα μια καταπληκτική ομιλία την οποία έχει γράψει ο άγιος Σωφρόνιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, στον Ευαγγελισμό τής Θεοτόκου. Λέει ότι δεν υπάρχει σύγχυση μεταξύ τού μυστηρίου τής Θεολογίας και τού μυστηρίου τής Οικονομίας. Γιατί η Οικονομία, όπως είπα προηγουμένως, είναι η ενανθρώπηση τού Υιού και Λόγου τού Θεού, όχι ενανθρώπηση όλου τού Τριαδικού Θεού. Μόνο ο Υιός και Λόγος τού Θεού ενηνθρώπησε ευδοκία τού Πατρός, βεβαίως, και συνεργεία τού Αγίου Πνεύματος.

Και το γράφει αυτό ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, γιατί πολλοί αιρετικοί την αρχαία εποχή, τον 3ο και 4ο αιώνα, έκαναν σύγχυση μεταξύ τού μυστηρίου τής Θεολογίας και τού μυστηρίου τής Οικονομίας, με αποτέλεσμα να καταλήξουν σε πολλά λάθη. Και αυτοί λέγονται Μοναρχιανοί, που πίστευαν ότι ένας είναι ο Θεός που έχει τρεις δυνάμεις ή έχει τρεις τρόπους εκφράσεως και έφταναν στο σημείο να μιλούν για το ότι επάνω στον Σταυρό έπαθε και ο Πατέρας, γιατί δεν έκαναν την διάκριση ότι άλλο είναι το μυστήριο τής Θεολογίας τού Τριαδικού Θεού και άλλο το μυστήριο τής θείας Οικονομίας· είναι οι λεγόμενοι Πατροπασχίτες, τους οποίους κατεδίκασε η Εκκλησία τού Χριστού.

Και δεν είναι ένα γεγονός το οποίο συνέβη τότε, αλλά, όπως θα πω στην συνέχεια, σε αυτό το θέμα έχει εμπλακή και η δυτική Θεολογία. Γιατί, όταν διαβάζη κανείς τους δυτικούς θεολόγους, και μάλιστα τους σύγχρονους θεολόγους τού 20ού αιώνος, θα δη ακριβώς αυτό το γεγονός, ότι συγχέουν τα τού μυστηρίου τού Τριαδικού Θεού με το μυστήριο τής θείας Οικονομίας. Γιατί εδώ έχουμε κάτι διαφορετικό, δηλαδή, ο Υιός και Λόγος τού Θεού προσέλαβε την ανθρώπινη φύση και επομένως είναι ο Θεάνθρωπος Χριστός. Αυτό έγινε με τον Υιό και Λόγο τού Θεού και όχι με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα.

Το ένα αυτό σημαντικό γεγονός για να δούμε την μεγάλη αξία τής σημερινής εορτής από θεολογικής πλευράς.

3. Τα άρρητα και τα ρητά, τα άγνωστα και τα γνωστά

Το δεύτερο το οποίο μάς λέει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός είναι ότι υπάρχουν τα άρρητα και τα ρητά στην Θεολογία, υπάρχουν τα γνωστά και τα άγνωστα. Άλλα είναι τα άρρητα που δεν μπορεί κανείς να τα κατανοήση και να τα εκφράση και άλλα είναι τα ρητά τα οποία εκφράζει· άλλα είναι τα άγνωστα στο μυστήριο τού Τριαδικού Θεού, ακόμη και στο μυστήριο τής κενώσεως, και άλλα είναι τα γνωστά. Δηλαδή, από τα δύο αυτά μυστήρια υπάρχουν αλήθειες που δεν γνωρίζουμε και υπάρχουν αλήθειες που γνωρίζουμε.

Συγκεκριμένα, λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ότι, όταν ομιλούμε για τον Τριαδικό Θεό, ποιο είναι το γνωστό; Το γνωστό είναι ότι ξέρουμε ότι υπάρχει Θεός, ξέρουμε ότι είναι τρία πρόσωπα, διότι μάς απεκαλύφθη από τον Υιό και Λόγο τού Θεού, έτσι τα ξέρουμε, ότι υπάρχει Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Ξέρουμε, επίσης, όπως το απεκάλυψε ο Χριστός, ότι ο Πατήρ είναι αγέννητος, ο Υιός είναι γεννητός, γεννάται από τον Πατέρα προ πάντων των αιώνων, όπως το ομολογούμε και στο Σύμβολο τής Πίστεως, και το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και πέμπεται από τον Υιό. Άρα, γνωρίζουμε αυτά από τον Θεό, επειδή μάς τα απεκάλυψε ο Χριστός.

Τι δεν γνωρίζουμε; Δεν γνωρίζουμε τι είναι η ουσία τού Θεού. Ξέρουμε ότι υπάρχει ουσία και όλα τα πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος έχουν μία ουσία, αλλά τι είναι ουσία δεν γνωρίζουμε, επειδή δεν μετέχουμε τής ουσίας τού Θεού, αλλά μετέχουμε τών ενεργειών τού Θεού. Ένα απλό παράδειγμα από την κτίση είναι ότι μετέχουμε τών ενεργειών τού ηλίου, που κάθε μέρα στέλνει τις ακτίνες, το φως, αλλά δεν μετέχουμε τής ουσίας του, δεν μπορεί κανείς να πάη στον ήλιο, θα λέγαμε μέσα σε αυτήν την ουσία. Εδώ ισχύουν πολύ περισσότερο οι διαφορές στο μυστήριο τής Αγίας Τριάδος.

Ξέρουμε, λοιπόν, ότι υπάρχει μία ουσία, αλλά δεν ξέρουμε τι είναι η ουσία. Δεν ξέρουμε πώς υπάρχει η ουσία και στα τρία πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος. Δεν γνωρίζουμε πώς εγεννήθη ο Υιός προ χρόνων αιωνίων από τον Πατέρα, ούτε γνωρίζουμε πώς εκπορεύεται το Άγιο Πνεύμα από τον Πατέρα. Δεν γνωρίζουμε τι είναι αγεννησία τού Πατρός, τι είναι γέννηση τού Υιού και τι είναι εκπόρευση τού Παναγίου Πνεύματος. Γνωρίζουμε ότι αυτά υπάρχουν, αλλά δεν γνωρίζουμε πώς γίνεται αυτό.

Και αυτό, βέβαια, ισχύει και για το μυστήριο τής θείας Οικονομίας, όπως λέει κι ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Γνωρίζουμε από ό,τι μάς απεκάλυψε ο Χριστός, ότι ο Υιός και Λόγος τού Θεού έγινε άνθρωπος, προσέλαβε την ανθρώπινη φύση ο Κύριος τής Δόξης και ο μεγάλης Βουλής Άγγελος τής Παλαιάς Διαθήκης, που εμφανιζόταν στους Πατριάρχες και τους Προφήτες, Αυτός προσέλαβε σάρκα. Στην Παλαιά Διαθήκη ήταν ο άσαρκος Λόγος, στην Καινή Διαθήκη είναι ο σεσαρκωμένος Λόγος.

Μάς το λέει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης: «Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ην προς τον Θεόν και Θεός ην ο Λόγος και ο Λόγος σαρξ εγένετο». (Ιωάν. α΄, 1-14). Και, επίσης, από τις αποφάσεις τών Οικουμενικών Συνόδων γνωρίζουμε ότι στην υπόσταση τού Λόγου ενώθηκε η θεία με την ανθρώπινη φύση, προσέλαβε η θεία φύση την ανθρώπινη φύση, ατρέπτως, ασυγχύτως, αδιαιρέτως και αχωρίστως, όπως εθέσπισε η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος, αλλά τι είναι αυτή η ένωση και πώς έγινε αυτή η ένωση το αγνοούμε.

Και δεν θέλω να επικαλεστώ παραδείγματα και χωρία τών αγίων Πατέρων, αλλά αυτό ακριβώς το τροπάριο το οποίο ακούσαμε πριν από λίγο, το τροπάριο που είναι το Δοξαστικό τών αποστίχων, το «Δοξαστικό και το Και νυν», που είναι τού αγίου Γερμανού, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Αφού γράφει για την ενανθρώπηση τού Υιού και Λόγου τού Θεού που γιορτάζουμε σήμερα, γράφει: «Ω μυστήριον, ο τρόπος τής κενώσεως άγνωστος, ο τρόπος τής συλλήψεως άφραστος». Αυτό σημαίνει το α το στερητικό, ότι δεν το γνωρίζουμε. Ξέρουμε ότι εκενώθη ο Υιός και Λόγος τού Θεού, ξέρουμε ότι ενώθηκε η θεία με την ανθρώπινη φύση στην Υπόσταση τού Λόγου, συνελήφθη ο Λόγος στην Παναγία μας, αλλά δεν γνωρίζουμε τον τρόπο, γιατί είναι άπαξ γενόμενο μέσα στον κόσμο. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι η κένωση και πώς έγινε ο τρόπος τής κενώσεως και δεν ξέρουμε και τον τρόπο ακόμη τής συλλήψεως.

4. Η σύγχυση στην δυτική θεολογία

Και αυτά είναι πάρα πολύ σημαντικά. Είναι, θα λέγαμε, το αλφαβητάρι τής ορθοδόξου πίστεως και το αλφαβητάρι τής ορθοδόξου θεολογίας. Γιατί, όσοι έχουμε την δυνατότητα να μελετάμε τα κείμενα τών δυτικών θεολόγων, τών σχολαστικών Ρωμαιοκαθολικών και τών Προτεσταντών και έχουμε την δυνατότητα να μελετάμε όλη την σύγχρονη θεολογία, θα δούμε ότι γίνεται μια σύγχυση μεταξύ τών ρητών και τών αρρήτων, μεταξύ τών αγνώστων και τών γνωστών. Και θεολογούν κατά τέτοιον τρόπο χρησιμοποιώντας την φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας τον ορθολογισμό, για να εισέλθουν στο μυστήριο τού Τριαδικού Θεού και να ερευνήσουν λογικά και να μελετήσουν λογικά αυτό το «πώς», αυτό το άγνωστο μυστήριο τής ορθοδόξου Θεολογίας.

Και όταν διαβάζη κανείς αυτά τα κείμενά τους, αισθάνεται σαν να κάνουν έναν περίπατο, σαν να κάνουν μια περιήγηση, σαν να κάνουν βόλτες μέσα στο μυστήριο τού Τριαδικού Θεού. Και χρησιμοποιούν και αναλογίες και λένε, ότι, όπως στον Τριαδικό Θεό γίνεται αυτό, έτσι γίνεται και στον άνθρωπο, όπως στον Τριαδικό Θεό, τον Πατέρα και τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα, όπως λειτουργούν οι σχέσεις τών προσώπων τής Αγίας Τριάδος, έτσι ακριβώς γίνεται και στα ανθρώπινα. Είναι μέγα λάθος αυτό, είναι μεγάλη αίρεση!

Και ακούσατε σήμερα στο ανάγνωσμα από το βιβλίο τής Εξόδου ότι ο Μωϋσής είδε την βάτο να καίγεται και ο Κύριος τού μίλησε μέσα από την βάτο. Βάτος είναι η Παναγία και ο Κύριος είναι ο Κύριος τής Δόξης, ο άσαρκος Λόγος. Εκεί ακριβώς είναι ένα μυστήριο. Τού είπε, βγάλε τα υποδήματά σου, μην εγγίσης ώδε. Δηλαδή, είναι ένα μυστήριο το οποίο δεν μπορείς να το κατανοήσης, το βλέπεις, το βιώνεις, αλλά δεν μπορείς να το κατανοήσης. Βγάλε τα υποδήματα τών δερματίνων χιτώνων, βγάλε την λογική σου σκέψη.

Και όμως οι δυτικοί θεολόγοι προσπαθούν να τα ερμηνεύσουν και μάλιστα φτάνουν σε ένα σημείο για να πουν ότι αυτό που έγινε με την βάτο ήταν ένα θαύμα. Μα δεν ήταν θαύμα, ήταν το μυστήριο τής προτυπώσεως τής ενανθρωπήσεως τού Υιού και Λόγου τού Θεού. Δεν ήταν θαύμα το ότι δεν καιγόταν η βάτος. Γιατί; Διότι αυτό το φως ήταν άκτιστο, ήταν ο Κύριος τής Δόξης. Δεν ήταν κτιστό φως, γιατί η βάτος καίγεται από ένα κτιστό πυρ, όμως αυτή ήταν η άκτιστη Θεότητα που δεν καίει. Επομένως, δεν είναι ένα θαύμα, αλλά είναι μεγάλο μυστήριο.

5. Η βίωση τού μυστηρίου

Και ύστερα από αυτά, βεβαίως, θα μού πήτε: «Εμείς πώς μπορούμε να τα πιστεύσουμε αυτά, αφού δεν τα καταλαβαίνουμε; Δηλαδή, δεν υπάρχει Θεός»; Φυσικά υπάρχει Θεός. Μέχρις ενός σημείου, αδελφοί μου, το καταλαβαίνουμε. Και θέλω να πω ότι δεν μπορεί κανείς με αλαζονικό τρόπο, δεν μπορεί κανείς με τον ορθολογισμό του και με την φιλοσοφία, η οποία είναι για τα πράγματα τα ενταύθα, να διερευνήση το μυστήριο τού Αγίου Τριαδικού Θεού και το μυστήριο τής κενώσεως και τής συλλήψεως τού Υιού και Λόγου τού Θεού εκ Πνεύματος Αγίου και από την Υπεραγία Θεοτόκο.

Όμως, μπορεί κανείς να το βιώση εμπειρικά. Αυτή είναι η ζωή στην Εκκλησία μας με τα άγια Μυστήριά μας και την αγία ασκητική ζωή. Τηρώντας τις εντολές τού Χριστού, ζώντας με την μετάνοια, με την ταπείνωση, με την εξομολόγηση, με την κένωση, με την θυσία, με την προσφορά, με την αγάπη, συλλαμβάνεται ο Θεός μέσα στην καρδιά μας, δεν κατανοείται στην λογική, δεν είναι ένα θέμα ανακαλύψεως τής ανθρώπινης διάνοιας, αλλά είναι ένα θέμα αποκαλύψεως τού ιδίου τού Θεού μέσα στην καρδιά τού ανθρώπου. Γι’ αυτό και είπε ο Χριστός: «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» (Ματθ. ε΄, 8).

Μέγα μυστήριο, λοιπόν, το μυστήριο τής κενώσεως τού Υιού και Λόγου τού Θεού, μέγα μυστήριο το μυστήριο τής θεώσεως τού ανθρώπου. Οπότε, όταν ζη κανείς πραγματικά μέσα στον χώρο τής Εκκλησίας, που είναι το Σώμα τού Χριστού, τότε χωρίς να κάνη διαλογισμούς και χωρίς να χρησιμοποιή την φιλοσοφία, αισθάνεται μέσα στην καρδιά του την παρουσία τού Χριστού και βιώνει αυτόν τον Ευαγγελισμό με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Αυτό το Ευαγγέλιο, ότι έρχεται ο Χριστός, βιώνεται μέσα στην καρδιά· είναι αυτό που λέει ο Απόστολος Παύλος, «τεκνία μου, ους πάλιν ωδίνω, άχρις ού Χριστός μορφωθή εν υμίν» (Γαλάτ. δ΄, 19).

Αυτός είναι ο αγώνας, τα δάκρυα και η μετάνοια η δική μας και τών πνευματικών μας πατέρων, έως ότου μορφωθή ο Χριστός μέσα στην καρδιά μας και βιώσουμε τότε τον Ευαγγελισμό. Και τότε θα αισθανθούμε βιωματικά την παρουσία τού Χριστού μέσα στην ύπαρξή μας, ότι υπάρχει Θεός, χωρίς να θέλουμε να κάνουμε περιηγήσεις λογικές μέσα στο μυστήριο τού Τριαδικού Θεού.

Ευχηθείτε, Σεβασμιώτατε πατέρα αυτής τής Ιεράς Μητροπόλεως, τόσο αγαπητέ και στοργικέ, που θυσιάζεστε καθημερινά για να ευαγγελίζεσθε συνεχώς αυτόν τον λαό τού Θεού· ευχηθείτε η Χάρη τού Θεού που είναι διάχυτη μέσα στην Εκκλησία να μάς φωτίζη όλους για να είμαστε ταπεινά μέλη τής Εκκλησίας και να ευαγγελιζόμαστε αυτό το μυστήριο τού Θεού και το μυστήριο τής θείας κενώσεώς Του. Αμήν.