Gay ημών πρόγονοι

Βιβλιοπαρουσίαση

Της Τασούλας Επτακοίλη

Για το νέο, πολύκροτο βιβλίο για την ομοφυλοφυλία στην Αρχαία Ελλάδα, και συνέντευξη με τον συγγραφέα του, Βρετανό πανεπιστημιακό Τζέιμς Ντέιβιντσον:

THE GREEKS & GREEK LOVE

Info. James Davidson: The Greeks and Greek Love, εκδόσεις Weidenfeld & Nicolson, σελ. 656, τιμή: 30 στερλίνες.

Πηγή: Περιοδικό "Κ" της Καθημερινής της Κυριακής, 9 Μαρτίου 2008.

Όταν το βιβλίο «The Greeks and Greek Love» έφτασε στα χέρια μου, μέσω του διαδικτυακού βιβλιοπωλείου Amazon, με έπιασε τρόμος. Από τη μια, το μέγεθος του: 656 πυκνογραμμένες σελίδες. Από την άλλη, το θέμα του: η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα. «Μια καυτή πατάτα», που λένε και στην Εσπερία... Είχα διαβάσει τις εκτενείς και διθυραμβικές, στην πλειονότητα τους, κριτικές των Βρετανών δημοσιογράφων για τον συμπατριώτη τους Τζέιμς Ντέιβιντσον, λέκτορα Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόργουικ, που μετά δέκα χρόνια μελέτης επιχείρησε «μια ριζοσπαστική εκ νέου αποτίμηση της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα», όπως εξηγεί στον υπότιτλο της έκδοσης. Για ένα «υπέροχο βιβλίο» μιλούσε το Literary Review, για ένα «μεγάλο κατόρθωμα» ο Independent, για μια «εξαιρετική έρευνα, βαθιά ενημερωμένη και ενημερωτική» το περιοδικό Spectator, για μια «εκπληκτική, εμβριθή μελέτη της κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας» ο Guardian.

Αλλά και στα γκέι fora του ελληνικού Ιντερνετ είχε φτάσει -σχεδόν αστραπιαία- η είδηση της κυκλοφορίας του βιβλίου. Κάποιοι εύχονταν να μεταφραστεί σύντομα στα Ελληνικά «για να μάθουν όλοι». Κάποιοι άλλοι διατύπωναν τις αμφιβολίες και τον σκεπτικισμό τους, όπως ο χρήστης που σχολίαζε σε ένα μπλογκ: «Αν η Ιστορία γράφεται από τους νικητές, η Ιστορία της ομοφυλοφιλίας γράφεται, δυστυχώς, από τους ομοφυλοφοβικούς»...

Πού τελείωναν ο μύθος, η προκατάληψη και οι υπερβολές και πού άρχιζε η ιστορική αλήθεια; Δεν έμενε παρά να το διαπιστώσω η ίδια, ξεχνώντας όσα διδάχθηκα στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο - και εστιάζοντας κυρίως σε όσα δεν διδάχθηκα• τα οποία, όπως αποδείχθηκε, ήταν περισσότερα απ' όσα φανταζόμουν. .. Εχοντας πάντα στο μυαλό μου αυτό που τόσο εύστοχα διατύπωσε ο αδικοχαμένος φιλόλογος του Μεσοπολέμου Ιωάννης Συκουτρής στα προλεγόμενα του πλατωνικού «Συμποσίου»: «Αποστολή της επιστήμης δεν είναι να εγκρίνει ή να κατακρίνει αλλά να κρίνει, να κατανοήσει».

Ο συγγραφέας ομολογεί ήδη από την εισαγωγή του τις δυσκολίες που αντιμετώπισε. «Εδώ και αιώνες», γράφει, «η ομοφυλοφιλία των αρχαίων Ελλήνων (αυτό που οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν "ελληνικό έθιμο" - mos Graecorum) αποτελεί έναν γόρδιο δεσμό για τους μελετητές της δυτικής Ιστορίας. Για τους Χριστιανούς, παραμένει ένα άλυτο ηθικό πρόβλημα: πώς ήταν δυνατόν οι αρχαίοι Ελληνες, που τόσο πολλά και καλά είχαν πει για την αρετή, να μην μπορούσαν να ξεφύγουν από μια τέτοια εξάρτηση, από μια διαστροφή; Αλλά και οι ίδιοι οι Ελληνες -από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας- δεν αντιμετωπίζουν το θέμα με τον ίδιο τρόπο. Μάλλον είναι κάτι που τους θορυβεί και εγείρει διαφορετικές, αντικρουόμενες απόψεις...»

Ο ίδιος διάβασε πολλά για να ολοκληρώσει τη μελέτη του: λυρικά ποιήματα, τραγωδίες και κωμωδίες, φιλοσοφικά συγγράμματα, αφηγήσεις ιστοριογράφων, σπαράγματα χαμένων έργων, προγενέστερες ιστορικές μελέτες. Περισσότερο φαίνεται, πάντως, να τον έχει επηρεάσει το «Συμπόσιο» του Πλάτωνα και δύο βιβλία αναφοράς για τη σύγχρονη ιστοριογραφία: το «A Problem in Greek Ethics» του Τζον Αντιγκτον Σάιμοντς (Λονδίνο, 1901) και το «Greek Homosexuality» του σερ Κένεθ Ντόβερ (Λονδίνο, 1978). Επιπλέον, παραθέτει 58 προσεκτικά επιλεγμένες εικόνες από αρχαία αγγεία και αγάλματα, που πιστοποιούν, κατά τη γνώμη του, αυτό που θέλει να αποδείξει: «Δεν λέω πως η σεξουαλική πράξη μεταξύ ανδρών ήταν αυτοσκοπός. Ομως, οφείλω να το ξεκαθαρίσω: δεν έχω συναντήσει κανέναν, εκτός Ελλάδος, που να πιστεύει ότι οι αρχαίοι Ελληνες απλώς κρατούσαν ο ένας το χέρι του άλλου...»

Ηταν μέσο διαπαιδαγώγησης

Το βιβλίο του Τζέιμς Ντέιβιντσον διαπνέεται -από την αρχή μέχρι το τέλος του- από την πεποίθηση του ότι η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα ήταν κάτι παραπάνω από την αμοιβαία έλξη μεταξύ ανδρών (ή γυναικών), κάτι περισσότερο από μια έντονη συναισθηματική κατάσταση. Το φαινόμενο είχε βαθιές θρησκευτικές και κοινωνικές ρίζες, υποστηρίζει, και σοβαρές πολιτικές προεκτάσεις. Αναφέρει ενδεικτικά, ήδη από την 6η σελίδα, προϊδεάζοντας τον ενδεχομένως ανυποψίαστο για το τι θα ακολουθήσει αναγνώστη: «Ελάχιστοι λόγιοι αμφιβάλλουν για το γεγονός ότι στον Μέγα Αλέξανδρο άρεσαν τα αγόρια και ότι τα πάθη μεταξύ ανδρών αναπτύσσονταν συχνά στην αυλή των Μακεδόνων βασιλέων. Ουδείς έχει ασχοληθεί όμως με τις πολιτικές συνέπειες αυτών των παθών. Το ίδιο ισχύει και για την ομοφυλοφιλία στην Κρήτη, μια σαφή εικόνα της οποίας μάς δίνει ο ιστορικός του 4ου αιώνα Εφορος. Και στην περίπτωση αυτή, όλοι αγνοούν τις πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της. Ακόμη και στην περίπτωση της Αθήνας, για την οποία αρκετές πηγές υπονοούν ότι κουμάντο στη δημοκρατία της έκανε μια ιδιοτελής μαφία ανδρών που έκαναν σεξ με άλλους άνδρες, οι ιστορικοί μιλούσαν για την ομοφυλοφιλία περιγράφοντας την ως μεταβατικό στάδιο στη ζωή ενός άνδρα, ως κάτι επιφανειακό, ως ένα νεανικό ατόπημα»...

Κάποιες πόλεις-κράτη ανέχονταντις σχέσεις μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, γράφει ο Βρετανός ιστορικός. Κάποιες άλλες σχεδόν την επέβαλλαν, ως μέσο κοινωνικοποίησης και δημιουργίας ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών μιας κοινότητας. Οι πεποιθήσεις και οι πρακτικές στις πόλεις-κράτη διέφεραν. Ομως η ομοφυλοφιλία ήταν πανταχού παρούσα: «Είναι το λεπτό νήμα που ενώνει την αυλή του Σάμιου τυράννου Πολυκράτη με τις αυλές των Μακεδόνων βασιλέων, τον Υάκινθο (που προς τιμήν του οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Υακίνθεια στις όχθες του Ευρώτα) με τον Πέλοπα (ήρωα της Ολυμπίας), τους "Ιππής" του Αριστοφάνη με τον "Υμνο στην Αφροδίτη" της Σαπφούς, τον αγγειογράφο Ευφρόνιο με τον φημισμένο ποιητή Πίνδαρο, τις απαγωγές νέων στην Κρήτη με τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο».

Η αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία, (εικόνα) 480-470 π.Χ. «Είναι ένας βασικός γκέι μύθος», λέει ο Ντέιβιντσον και του αφιερώνει 31 σελίδες.

«Κατ' εικόνα» των θεών τους

Γέννημα της ζωής του στρατοπέδου, κληροδότημα της εποχής των μεταναστεύσεων και των νομαδικών πολεμικών περιπετειών, κατά τις οποίες οι γυναίκες άπουσίαζαν ή ήταν αριθμητικά ανεπαρκείς, ο... « Greek Love», λέει ο Ντέιβιντσον (βαδίζοντας στα χνάρια του Ιωάννη Συκουτρή), ήταν ένας θεσμός κοινωνικά αναγνωρισμένος, με τις συνήθειες και τους κανόνες του, με την παράδοση και την τεχνική του. Είχε τους θεούς, τους ημίθεους και τα πρότυπα του μεταξύ των ανθρώπων.

Πολλά ζεύγη απαριθμεί ο συγγραφέας: τον Ηρακλή και τον Ιόλαο, τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο, τον Ορέστη και τον Πυλάδη, τον Χρύσιππο και τον Λάιο, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, τον Φαίδρο και τον Ερυξίμαχο, τον Παυσανία και τον Αγάθωνα, τον Σωκράτη και τον Αλκιβιάδη, τον Αλέξανδρο και τον Ηφαιστίωνα. Το τελευταίο δίδυμο δείχνει να τον ιντριγκάρει περισσότερο. «Αν ψάχνετε ομοφυλόφιλους στην αρχαιότητα, στοιχηματίστε τα λεφτά σας στον Αλέξανδρο», γράφει στο κεφάλαιο που τιτλοφορεί «Gay Alexander»!

Αλλά και στον Γανυμήδη αφιερώνει 31 σελίδες. «Είναι ένας από τους παλαιότερους αρχαίους ελληνικούς μύθους -και βασικός γκέι μύθος, φυσικά- με κεντρική θρησκευτική σημασία. Ο πρίγκιπας της Τροίας, "το ωραιότερο αγόρι του κόσμου" σύμφωνα με τον Ομηρο, απήχθη από τον Δία και έφτασε στον Ολυμπο, πάνω στα φτερά ενός αετού. Ο Ξενοφών προσπαθεί να δώσει μιαν άλλη εξήγηση για την απαγωγή του, ετυμολογώντας το όνομα του νέου ως "γάνυται μήδεα". (Γάνυμαι= ευχαριστιέμαι + μή-δεα= σκέψεις) Για το μυαλό του, δηλαδή, και την ψυχή του τον αγάπησε ο Δίας και όχι για τα κάλλη του...» Μόνο που η λέξη μήδεα έχει διττή σημασία. Σημαίνει και τα ανδρικά γεννητικά όργανα (βλ. Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης του Ιωάννου Σταματάκου και Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής του J. B. Hofmann)...

Γιατί γράψατε αυτό το βιβλίο, κύριε Ντέιβιντσον;

Ο συγγραφέας απαντά και δηλώνει έτοιμος να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις...

Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την ομοφυλοφυλία στην Αρχαία Ελλάδα;

Είχα ακροθιγώς ασχοληθεί με το θέμα στο πρώτο μου βιβλίο «Courtesans and Fishcakes». Του είχα αφιερώσει λίγες σελίδες. Το θέμα με ενδιέφερε όμως ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '90, όταν ετοίμαζα το διδακτορικό μου στην Οξφόρδη. Ξεκίνησα να συγκεντρώνω υλικό για το συγκεκριμένο βιβλίο το 1997. Δεν ήξερα ήδη τις απαντήσεις στα ερωτήματα που είχα. Μου πήρε τελικά δέκα χρόνια, όχι μόνο για τη συγγραφή αλλά κυρίως για την ενδελεχή έρευνα των πηγών. Ομολογώ πως βρέθηκα μπροστά σε πολλές εκπλήξεις. Ενιωθα υποχρεωμένος, όμως, να τελειώσω το «Greeks and Greek Love». Οχι όπως ένας ομοφυλόφιλος που ήθελε να εκπληρώσει το χρέος του απέναντι στην γκέι κοινότητα, αλλά ως ένας μελετητής των αρχαίων Ελλήνων που ήθελε να βάλει ένα λιθαράκι σε όσα σπουδαίοι ερευνητές έχουν έως τώρα προσφέρει. Αν οι συνάδελφοι' μου θα εκτιμήσουν την προσπάθεια μου ή όχι, αυτό είναι άλλο θέμα.

Γιατί πιστεύετε ότι πολλοί Ελληνες αρνούνται να αποδεχθούν αυτή την πλευρά των προγόνων τους;

Διότι σκέφτονται ως εξής: πώς μπορεί οι ένδοξοι Αρχαίοι Ελληνες, οι γενναίοι, οι σοφοί και φημισμένοι για τόσα επιτεύγματα τους, να ήταν «παραδομένοι» σε μια τόσο απωθητική διαστροφή; Ομως, ένα τέτοιο δίλημμα δεν υπάρχει. Ενα τέτοιο επιχείρημα βασίζεται στη χριστιανική (ορθόδοξη, καθολική και προτεσταντική) αλλά και την μουσουλμανική ηθική και καμιά σχέση δεν έχει με την ιστορική αλήθεια.

Υπάρχουν, πάντως, κάποιοι που θα θιγούν ή και θα εξαγριωθούν από το βιβλίο σας; Τι τους απαντάτε;

Δεν νομίζω ότι οι Αρχαίοι Ελληνες ήταν περισσότερο ομοφυλόφιλοι από τους σημερινούς Αμερικανούς, Γερμανούς ή Ρώσους. Ομως δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς την σαφή γκέι χροιά που βρίσκουμε σε διάφορες εκφάνσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: στους μύθους και στους φιλοσοφικούς διάλογους, στα έργα τέχνης και στα τραγούδια. Τους παραπέμπω, λοιπόν, στα υπέροχα ποιήματα της Σαπφούς, στα έργα του Πλάτωνα, στο μύθο του Πέλοπα και του Υάκινθου. Οσοι, τώρα, Ακροδεξιοί μιλούν σαν να εκπροσωπούν όλους τους νεοέλληνες και εκφράζουν ακραίες, ομοφυλοφοβικές απόψεις, το μόνο που πετυχαίνουν είναι να κάνουν πολλούς Ευρωπαίους να αντιμετωπίζουν τους Ελληνες ως έναν «τυπικά ανώριμο» βαλκανικό λαό, κρυπτο-φασιστικό, παράλογο και τυφλά εθνικιστικό - που δεν μπορεί να διαχειριστεί με σοβαρότητα την ιστορία του. Εγώ δεν απευθύνομαι σ' αυτούς τους λίγους, όπως πιστεύω Ελληνες, αλλά στην πλειονότητα τους• εκείνους που αισθάνονται υπερήφανοι για τους προγόνους τους αλλά δεν παύουν να είναι και ρεαλιστές. Που αγαπούν τον Καβάφη και τη Σαπφώ όχι ως γκέι ποιητές αλλά ως σπουδαίους ποιητές. Τελεία.

Ποιο αρχαίο κείμενο αγαπάτε περισσότερο;

Δεν είναι, φυσικά, ένα... Στα 11 μου χρόνια διάβασα για πρώτη φορά την «Iλιάδα» από μετάφραση. Στα 13 άρχισα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά. Γνώρισα την ποίηση του Καβάφη ως φοιτητής στην Οξφόρδη. Παραμένει ο αγαπημένος μου ποιητής. Αγαπώ επίσης τους ρητορικούς λόγους του Δημοσθένη και του Λυσία. Και, φυσικά, θεωρώ θεσπέσια τα ποιήματα της Σαπφούς και μεγαλοφυείς τις κωμωδίες του Αριστοφάνη.

Αν υπήρχε μια μηχανή του χρόνου, θα θέλατε να ζήσετε στην αρχαία Ελλάδα. Κι αν ναι, σε ποια πόλη;

Να ζήσω χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και τρεχούμενο νερό; Θα αστειεύεστε! (Γελάει) Για να είμαι ειλικρινής, αν κάτι τέτοιο γινόταν ποτέ εφικτό, θα ήθελα να βρεθώ στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα. Αν δεν είχα την ατυχία να βρεθώ εκεί ως σκλάβος, πού ξέρετε; Ισως ήμουν αρκετά τυχερός να γνωρίσω τον Πλάτωνα, τον Αισχίνη και τον Ξενοφώντα...

Μέντορες, φιλήτορες και νεανίσκοι

Μερικά «νευραλγικά» αποσπάσματα από το βιβλίο που ο συγγραφέας αφιερώνει «Στον Αλμπέρτο, με όλη μου την αγάπη»...

Με τίτλο «Εμείς οι δυο για πάντα» ο Ντέιβιντσον αναφέρεται εκτενώς στη σχέση του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο. «Η αγάπη τους είναι κεντρικό στοιχείο στην πλοκή της Ιλιάδας. Και η σχέση τους η πιο έντονη συναισθηματικά σε όλο το έπος.»

«Army of lovers» (στρατό εραστών) χαρακτηρίζει τον Ιερό Λόχο της Θήβας. «Επρόκειτο για 150 ζευγάρια ανδρών, που η σχέση τους ήταν εκείνη που τροφοδοτούσε την ανδρεία τους στον πόλεμο. Πριν από κάθε μάχη, οι Ιερολοχίτες έδιναν όρκο στον τύμβο του Ιόλαου, του "ιδρυτή" της αρχαίας ελληνικής ομοφυλοφιλίας.»

Ο Αλέξανδρος ήταν «φιλόπαις», κατά τον Αθηναίο. Ο Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος, μαθητής του Αριστοτέλη, μάλιστα, περιγράφει πώς ο Μακεδόνας στρατηλάτης φίλησε κάποτε δημοσίως έναν όμορφο Πέρση ευνούχο, τον Βαγόα.

Διαφορετικές πρακτικές: Στην Αθήνα της αρχαϊκής εποχής ανδρική ομοφυλοφιλία σήμαινε «σεξ ανάμεσα στους μηρούς» (intercrural= διαμήριος συνουσία). Οι Σπαρτιάτες, από την άλλη, το έκαναν φορώντας τους χιτώνες τους και ο νόμος όριζε ότι είναι ντροπή να αγγίζονται δύο αγόρια σε κοινή θέα.

Στην Κρήτη, όποιος επέλεγε έναν νέο έπρεπε να προαναγγείλει την απαγωγή του στους οικείους του, οι οποίοι όφειλαν εντός τριών ημερών να αποφασίσουν αν ο «απαγωγέας» είναι αντάξιος του γιου τους. Αν προτιμούσαν κάποιον άλλο, φρόντιζαν να ματαιώσουν την αρπαγή. Αν όλα έβαιναν καλώς, το ζεύγος κατέφευγε στα βουνά. Για δύο μήνες ο νέος διδασκόταν κυνήγι και χρήση όπλων από τον «μέντορα» του. Μετά την επιστροφή τους, απολάμβανε τιμές. Η μεγαλύτερη ντροπή για έναν νέο ήταν να μη βρεθεί και για εκείνον ένας φιλήτωρ.

Στην Ηλεία, στη Θεσσαλία και στη Βοιωτία η σχέση εραστού -ερωμένου ήταν δημοσίως γνωστή.

«Αρσενικές πόρνες ακολουθούσαν τα μακεδονικά στρατεύματα», υποστηρίζει το βιβλίο. «Τα αγόρια αυτά ήταν σύμβολα του πλούτου, τρόπαια, "διακοσμητικά αντικείμενα", όπως οι πολυτελείς χιτώνες και τα χρυσά κύπελλα, αλλά και αντανακλάσεις του άκρατου ομοσεξουαλικού πόθου τους.»

Στη Σπάρτη, η σχέση του εραστού προς τον ερωμένο ήταν σχέση αναγνωρισμένης κηδεμονίας. Ο πρώτος είχε την ευθύνη για τις παρεκτροπές του δεύτερου. Ο Ντέιβιντσον αναφέρεται και σε θεσμοθετημένους γάμους γυναικών.

Τα αθηναϊκά γυμναστήρια ήταν φυτώρια του ομοφυλοφιλικού έρωτα. Αυτό επιβεβαιώνεται σύμφωνα με τον Ντέιβιντσον από ένα νόμο του Σόλωνα, που ανάγεται στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. (Τον αναφέρει και ο Αισχίνης.) Η διάταξη απαγόρευε στους δούλους να ασκούνται στο γυμνάσιον και να συνάπτουν εκεί ερωτικές σχέσεις (παιδεραστείν ή εράν) με ελεύθερους πολίτες.

Εικόνα: Ο Αχιλλέας δένει τραύμα του Πατρόκλου, σε ερυθρόμορφο αγγείο του 510-500 π.Χ. που αποδίδεται στον Σωσία. «Η σχέση τους είναι η πιο έντονη συναισθηματικά σε όλη την Ιλιάδα», υποστηρίζει ο συγγραφέας.

Ο φιλόλογος που σκανδάλισε τα μεσοπολεμικά ήθη

Πώς ο Ιωάννης Συκουτρής οδηγήθηκε στην αυτοκτονία με αφορμή τα σχόλιά του στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα...

Ηταν το 1934 όταν κυκλοφόρησε από την Ακαδημία Αθηνών μια έκδοση του «Συμποσίου» του Πλάτωνα με τη μετάφραση και τα σχόλια του φιλολόγου Ιωάννη Συκουτρή, ο οποίος, αν και σε νεαρή ηλικία -είχε γεννηθεί στη Σμύρνη το 1901 από πάμφτωχη οικογένεια- είχε ήδη κερδίσει την εκτίμηση της ευρωπαϊκής διανόησης• κυρίως της γερμανικής, αφού είχε σπουδάσει, μεταξύ άλλων, στο Βερολίνο και στη Λειψία, κοντά σε δύο από τους μεγαλύτερους φιλολόγους του 20ού αιώνα, τον Ulrich von Wilamowitz και τον Werner Jaeger. Οι εργασίες του για τον Δημοσθένη, τον Σπεύσιππο, τους Σωκρατικούς και την αρχαία ελληνική και βυζαντινή επιστολογραφία είχαν εντυπωσιάσει τους επιστημονικούς κύκλους. Τα πιο έγκριτα περιοδικά δημοσίευαν άρθρα και κριτικές του. Επιπλέον, ο εκδοτικός οίκος Teubner τού είχε από το 1928 αναθέσει τη νέα έκδοση του Δημοσθένη, γεγονός που αποτελούσε τεράστια τιμή και αναγνώριση. Ο Συκουτρής είχε απορρίψει, παρά ταύτα, μια δελεαστική πρόταση από το πανεπιστήμιο της Πράγας, να αναλάβει την έδρα Κλασικής Φιλολογίας, και είχε προτιμήσει να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Στα προλεγόμενα του «Συμποσίου» (το οποίο αφιέρωνε στη σύζυγο του Χαρά), ο φιλόλογος που πολλοί έχουν χαρακτηρίσει αντάξιο του Αδαμάντιου Κοραή τόλμησε να μιλήσει και για ένα ζήτημα που και μια απλή αναφορά του μπορούσε τότε -μήπως όχι και σήμερα;- να σκανδαλίσει τα πλήθη: τον παιδικό και ομοφυλοφιλικό έρωτα στην αρχαία Ελλάδα. Ο ίδιος το ήξερε ότι έπαιζε με τη φωτιά: «Το θέμα είναι βέβαια πολύ λεπτό», έγραφε στην εισαγωγή του. «Αναφέρεται σε κάτι απολύτως ξένο προς τις συνήθειες και τις ηθικές αντιλήψεις της σημερινής κοινωνίας. Αλλά αυτό δεν μας απαλλάσσει από την υποχρέωση να το αντικρίσουμε με ψυχραιμία και αγνότητα' την καθιστά ακόμη μεγαλύτερη.» Ο ασκός του Αιόλου, όμως, είχε ήδη ανοίξει παρά τα θετικά σχόλια που είχε εξασφαλίσει η έκδοση από τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Αχιλλέα Τζάρτζανο, τον Αχιλλέα Κύρου της «Εστίας», τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Οι επιθέσεις που δέχτηκε τα επόμενα χρόνια ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Τα λιβελογραφήματα του κίτρινου Τύπου ήταν σχεδόν καθημερινά. Το περιοδικό «Επιστημονική Ηχώ» με εκτενή, απανωτά δημοσιεύματα, τον σφυροκοπούσε λυσσαλέα. Η Αρχιεπισκοπή επίσης. Και απέναντι' του, εκτός από τον μεσοπολεμικό ηθικισμό, είχε έναν ακόμη ορκισμένο εχθρό: το ακαδημαϊκό κατεστημένο. Η υποψηφιότητα του, το 1936, για την έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε ενοχλήσει τους υπόλοιπους ισχυρούς «μνηστήρες» της.

Ο Συκουτρής δεν άντεξε. Δεν κατάφερε να βρει μια διέξοδο. Αυτοκτόνησε στις 21 Σεπτεμβρίου του 1937.

Εικονα: Ανάγλυφο με σκηνές παλαίστρας, π. 510 π.Χ., Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Σύμφωνα με το βιβλίο, τα αθηναϊκά γυμναστήρια ήταν φυτώρια του ομοφυλοφιλικού έρωτα.

«Η ομοφυλοφιλία είναι μια πλευρά της αρχαίας ζωής σκοτεινή αλλά υπαρκτή»

Γιώργης Γιατρομανωλάκης

Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας 

Τα τελευταία χρόνια οι έρευνες για την ομοφυλοφιλία (ανδρική ή γυναικεία) στην αρχαία Ελλάδα έχουν πολλαπλασιασθεί και, όπως φαίνεται και από το πρόσφατο βιβλίο του Αγγλου πανεπιστημιακού Τζέιμς Ντέιβιντσον «The Greeks and Greek Love», το θέμα παραμένει ανοιχτό, καθώς μοιραία συνδέεται με ανάλογα σημερινά ηθικο-κοινωνικο-πολιτικά ζητήματα. Οι υπεύθυνοι των λεγόμενων «Lesbian and Gay Studies» ή τα όποια ξένα ή εγχώρια «Κέντρα Σπουδών Φύλου και Ισότητας» θεωρούν πρωταρχικό μέλημα τους να συνδέσουν την ύπαρξη τους με διάσημες γυναίκες και διάσημους άνδρες (κυρίως) της ελληνικής αρχαιότητας ή της χριστιανοσύνης, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θεωρήθηκαν πως εκπροσωπούν το (θετικά ή αρνητικά) εννοούμενο «τρίτο φύλο» . Διαπιστώνουμε, ωστόσο, πως οι Ελληνες μελετητές απουσιάζουν από τη σχετική βιβλιογραφία. Ο φροϋδικός όρος «απώθηση » μάς ταιριάζει και ως προς αυτό. Αν όμως οι ξένοι φιλόλογοι μπορούσαν να διαβάσουν νεοελληνικά, αναγκαστικά θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνουν στη βιβλιογραφία τους τη μοιραία, όπως αποδείχθηκε, πρωτοποριακή και ιδιαιτέρως τολμηρή (ακόμη και για τα σημερινά ήθη) Εισαγωγή του Ιωάννη Συκουτρή στο πλατωνικό «Συμπόσιο», που συντάχθηκε πριν από 74 χρόνια για να συνοδεύσει τη σχετική έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών.

Εκείνο πάντως που γίνεται φανερό από εργασίες αυτού του είδους (κλασική θεωρώ τη μελέτη του Κ. J. Dover « Η ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα», που κυκλοφορεί στα Ελληνικά) είναι πως ένα τέτοιο θέμα είναι από τη φύση του περισσότερο πολύπλοκο από όσο μπορεί να φαντασθεί κάποιος είτε εκφράζεται μεγαλόψυχα υπέρ αυτού είτε αναφέρεται σε «κουσούρι». Η ελληνική ομοφυλοφιλία (κατ' άλλους παιδεραστία) ούτε ενιαία προβάλλεται από τα λογοτεχνικά ή νομικά κείμενα ή τις αναρίθμητες αγγειογραφίες ούτε αντιμετωπίζεται σταθερά ενιαία στη διαχρονία της. Η θρυλούμενη σχέση Αχιλλέα - Πάτροκλου (την οποία είδαμε σε «θεατρική» εκδοχή πριν από μερικά χρόνια) καθόλου δεν εμφανίζεται στον Ομηρο. Πρόκειται για μια άλλη μορφή «επικής λογοκρισίας» που απλώς «συγκαλύπτει» αυτό που θα βλέπαμε καθαρότερα στη χαμένη αισχυλική «Αχιλληίδα». Στον «Φαιδρό» η «ερωτική μανία» εικονίζεται στις σχέσεις «εραστή και ερωμένου» και κατά τον Σωκράτη αποτελεί τον δρόμο για τη φιλοσοφική τελείωση. Ο ίδιος όμως, πριν από την παλινωδία του, δηλώνει πως αν εξακολουθήσει να αναφέρεται στις οικονομικές δοσοληψίες, τις έχθρες και τις ζήλιες ανάμεσα στους εραστές, θα είναι σαν εκείνους που έχουν ανατραφεί με ναυτικούς που δεν έχουν δει ποτέ τους «ελεύθερον έρωτα»!

Προφανώς, η ερευνητική σιωπή μας έχει να κάνει με την τιμιότητα της παιδείας μας. Αφού ως μελετητές έχουμε «απωθήσει» το θέμα, είναι δυνατόν να διδάξουμε, έστω στο Πανεπιστήμιο, τα πάμπολλα, θεσπέσια κείμενα που αναφέρονται στην παιδεραστία ή την ομοφυλοφιλία; Πόσοι από εμάς διαθέτουμε τη γνώση και τη διδακτική αρετή να μιλήσουμε γι' αυτά τα θέματα; Δεν είμαι βέβαιος πόσοι καθηγητές των Φιλοσοφικών Σχολών θα είχαν όρεξη να εμπλακούν σε τέτοια ζητήματα. Ή να το θέσουμε αλλιώς: η ελληνοχριστιανική αγωγή μας θα δεχόταν ένα σχετικό κεφάλαιο στην ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας που διδάσκεται στο Λύκειο; Φαντάζεστε πόσοι ιερωμένοι, πολιτικοί, τηλεπαρουσιαστές κ.λπ. θα το καταδίκαζαν; Ομως, πρόκειται για ένα κεφάλαιο που θα εξηγούσε καθαρά και τίμια μια τόσο σημαντική πλευρά της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και ζωής. Η πλευρά αυτή εξακολουθεί να παραμένει σκοτεινή και απωθητική, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει. Την ίδια ώρα παρακολουθούμε θλιβερά τηλεοπτικά υποπροϊόντα όπου το «διαφορετικό» μάς κάνει να αισθανόμαστε ανεπίληπτα ορθόδοξοι, ενώ η ίδια η ζωή άλλα δείχνει...

Εικόνα: Aττικός ερυθρόμορφος κρατήρας, που υπογράφεται από τον αγγειογράφο Ευφρόνιο. Παρίσι, Λούβρο.