Η μελέτη αυτή για τον Ιουλιανό τον Παραβάτη είναι μέρος μιας σειράς μελετών με αντικείμενο την κορυφαία στιγμή στην ιστορία του πολιτισμού, τη συνάντηση χριστιανισμού και ελληνισμού. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο πολιτισμός μας οφείλει την ύπαρξη του σε αυτήν ακριβώς τη συνάντηση του Ελληνικού πνεύματος με τη χριστιανική πίστη. Οι αξίες του Ελληνικού πολιτισμού και οι αξίες της χριστιανικής πίστεως υπήρξαν το στέρεο θεμέλιο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκαν τα υψηλότερα και ευγενέστερα επιτεύγματα του ανθρώπινου γένους.

Η προσπάθειά μας όμως να μελετήσουμε εις βάθος τη συνάντηση χριστιανισμού και ελληνισμού υπήρξε κυρίως καρπός της συνειδητοποίησης του γεγονότος ότι αυτό που κατεξοχήν χρειάζεται σήμερα δεν είναι απλώς να εξυμνήσουμε τον ελληνοχριστιανικό μας πολιτισμό, αλλά πρώτ' απ’ όλα και πάνω απ’ όλα να τον αποδείξουμε. Διότι, ενώ μέχρι πριν από μερικά μόλις χρόνια εμείς οι Έλληνες, τουλάχιστον, είχαμε συνηθίσει να θεωρούμε ως αυτονόητο ότι οι αξίες του Ελληνικού πολιτισμού και οι αξίες της χριστιανικής πίστεως είναι παράλληλες μεταξύ τους και η ορθοδοξία είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ελληνικής μας ταυτότητας, διαπιστώνουμε ότι τελευταία ο Ελληνο-χριστιανικός πολιτισμός βρίσκεται αντιμέτωπος με μία διαρκώς διογκούμενη αμφισβήτηση και πολεμική, καθώς πολλοί επιστρατεύουν κάθε λογής επιχειρήματα, για να πείσουν ότι στην πραγματικότητα μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα.

Η μορφή του Ιουλιανού και η προσπάθεια του για την αποκατάσταση του αρχαίου θρησκεύματος εγείρει πολλά προβλήματα σε σχέση με το θέμα μας, το θέμα της συνάντησης και γόνιμης σύνθεσης ελληνισμού και χριστιανισμού. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να καταλάβουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Ο Ιουλιανός, τουλάχιστον έτσι όπως προβάλλεται, υπήρξε ένας λάτρης του αρχαίου Ελληνικού πνεύματος, ο οποίος θεωρούσε τον ελληνισμό του ως εντελώς ασυμβίβαστο με τον χριστιανισμό· στα μάτια του, ο χριστιανισμός είχε γκρεμίσει τον ελληνισμό· και όταν πήρε στα χέρια του το τιμόνι της αυτοκρατορίας, ο Ιουλιανός δεν έκρυψε πως θεωρούσε ως απαραίτητη προϋπόθεση, για να αναστηθεί η αυτοκρατορία και να επανέλθει στις παλαιές της δόξες, την επιστροφή στον λαμπρό ελληνικό πολιτισμό και την αποκήρυξη του βδελύγματος του χριστιανισμού.

Για τους παραπάνω λόγους, είναι φυσικό και επόμενο όσοι επείγονται σήμερα να αμφισβητήσουν τη συνοχή του Ελληνο-χριστιανικού πολιτισμού να βλέπουν στο πρόσωπο του Ιουλιανού έναν κήρυκα των δικών τους απόψεων και μία απτή απόδειξη του αγεφύρωτου χάσματος μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού. Ο Ιουλιανός εξυμνείται ως μία ευγενής μορφή, ως ένας εστεμμένος φιλόσοφος και γνήσιος εραστής της ελληνικής παιδείας, ο οποίος κατασυκοφαντήθηκε από τους χριστιανούς και στιγματίσθηκε ως «Παραβάτης», ενώ θα άρμοζε μάλλον να έχει μείνει στην ιστορία ως «Ιουλιανός ο Μέγας». Και σαν να μην έφθανε η κατασυκοφάντηση, υπάρχει και η υποψία ότι ο Ιουλιανός έπεσε δολοφονημένος από χέρι χριστιανού.

Σε αυτή τη μελέτη θα συζητήσουμε δια μακρών όλα τα παραπάνω. Η βασική θέση μας είναι ότι στην πραγματικότητα ο Ιουλιανός δεν υπήρξε ο ελληνολάτρης που θέλουν να εμφανίσουν οι κατά καιρούς υμνητές του, αλλά ο κήρυκας ενός συνονθυλεύματος δεισιδαιμονίας, σκοταδισμού και αποκρυφισμού, το οποίο ο μεν ίδιος έβλεπε ως «ελληνισμό», αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον ελληνικό μας πολιτισμό. Η προσπάθεια του Ιουλιανού να δώσει ζωή σε αυτό το συνονθύλευμα δεισιδαιμονίας, σκοταδισμού και αποκρυφισμού, όπως θα δούμε, δεν ήταν ξένη μόνο προς τον χριστιανισμό, αλλά εξίσου και προς τον ελληνισμό. Και η τελική ήττα του Ιουλιανού δεν υπήρξε νίκη μόνο του χριστιανισμού, αλλά επίσης και του ελληνισμού, τον οποίο ο Παραβάτης αυτοκράτορας είχε κακοποιήσει και διαστρέψει στο έπακρο.

Η μελέτη αυτή φιλοδοξεί να μην είναι απλώς μία ιστορική μελέτη. Οπωσδήποτε, βέβαια, η ιστορία είναι η πρώτη επιστήμη που συναντά στον δρόμο της μία μελέτη για τον Ιουλιανό. Ο Ιουλιανός υπήρξε μία σημαντική ιστορική προσωπικότητα, που ανέλαβε τα ηνία μιας κραταιάς αυτοκρατορίας σε μία κρίσιμη ιστορική συγκυρία, σε ένα αληθινό σημείο καμπής, τόσο για την ίδια την αυτοκρατορία, όσο και για τον κόσμο ολόκληρο- μέσα σε αυτή την κρίσιμη ιστορική συγκυρία, ο Ιουλιανός εκλήθη να κάνει καθοριστικές επιλογές και να λάβει δύσκολες αποφάσεις. Ο Ιουλιανός λοιπόν είναι μία προσωπικότητα που ανήκει στην ιστορία. Όμως η μελέτη αυτή φιλοδοξεί να μην είναι απλώς μία ιστορική μελέτη· η μελέτη αυτή φιλοδοξεί να είναι πρωτίστως μία μελέτη πολιτισμού. Το ενδιαφέρον μας δεν είναι να συμπληρώσουμε κάποια κενά στην ιστορική βιογραφία του Ιουλιανού, αλλά να σχηματίσουμε μία διαυγή εικόνα για τις ιδέες του, τη φιλοσοφία του, τον πολιτισμό του οποίου θέλησε να είναι κήρυκας και το μετέωρο εγχείρημα στο οποίο αφιέρωσε τη ζωή του και όλες του τις δυνάμεις.

Η μελέτη αυτή εκτείνεται σε επτά συνολικά κεφάλαια, στα οποία προσπαθούμε να φωτίσουμε κάθε πτυχή της προσωπικότητας και του εγχειρήματος του Ιουλιανού.

Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρούμε μία πρώτη προσέγγιση του προσώπου και του μύθου του Ιουλιανού, δίδοντας μία σύντομη βιογραφία του, παρακολουθώντας τη γένεση και εξέλιξη του μύθου του, και αναζητώντας τους λόγους για τους οποίους το πρόσωπο του Παραβάτη αυτοκράτορα εξακολουθεί μέχρι σήμερα να ασκεί μεγάλη γοητεία.

Στο δεύτερο κεφάλαιο εστιάζουμε την προσοχή μας στη μόρφωση και τις φιλοσοφικές επιλογές του Ιουλιανού, την αρρωστημένη θρησκευτικότητα και τη δεισιδαιμονία του, που ενώ πολλοί θεωρούν επιπόλαια ότι μαρτυρούν την αγάπη του για την Ελλάδα, στην πραγματικότητα καταδεικνύουν περιφανώς και περισσότερο από οτιδήποτε άλλο την απόσταση που χώριζε τον Παραβάτη αυτοκράτορα από τον ελληνισμό.

Στο τρίτο κεφάλαιο βλέπουμε τις προσπάθειες του Ιουλιανού για την αποκατάσταση της «πάτριας θρησκείας» και την απήχηση τους. Το θέμα αυτό μας δίδει την ευκαιρία να θέσουμε και το πραγματικά κρίσιμο ερώτημα περί του edν και κατά πόσον η ειδωλολατρία είχε πράγματι πεθάνει την εποχή του Ιουλιανού.

Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζουμε τη μεθοδική προσπάθεια Ιουλιανού να ξεριζώσει τον χριστιανισμό, και γενικά παρακολουθούμε την κλιμάκωση του πολέμου του Παραβάτη αυτοκράτορα ενάντια στη χριστιανική πίστη, από τη δική του Αποστασία και την περιφρόνηση, στον ύπουλο διωγμό, και τέλος στην ανοικτή βία.

Στο πέμπτο κεφάλαιο στεκόμαστε σε μία πραγματικά απίστευτη κίνηση του Ιουλιανού, στο πλαίσιο του πολέμου του ενάντια στον χριστιανισμό: την εκ μέρους του αυτοκράτορα απαγόρευση της ελληνικής παιδείας για τους χριστιανούς. Παρακολουθούμε τη μεθόδευση του Παραβάτη αυτοκράτορα και αναζητούμε τα κίνητρα που κρύβονταν πίσω από αυτήν, και κυρίως βλέπουμε την αντίδραση των χριστιανών, η οποία αποτελεί απτή απόδειξη της γόνιμης σύνθεσης της χριστιανικής πίστεως με την ελληνική παιδεία.

Στο έκτο κεφάλαιο στρέφουμε την προσοχή μας στη μετάβαση και παραμονή του Ιουλιανού στην Αντιόχεια, την πόλη της αυτοκρατορίας με τον μεγαλύτερο ελληνικό πληθυσμό, στην οποία ο Παραβάτης αυτοκράτορας πήγε, πιστεύοντας ότι θα τον υποδέχονταν ως σωτήρα του ελληνισμού και φιλοδοξώντας ίσως να την κάνει πρωτεύουσα του, για να δοκιμάσει τελικά μόνο την αποδοκιμασία και την ειρωνεία των Αντιοχέων. Είναι ίσως η στιγμή κατά την οποία ο Ιουλιανός οδηγήθηκε στη συνειδητοποίηση της οδυνηρής γι’ αυτόν πραγματικότητας: ότι δηλαδή στην προσπάθεια του για αποκατάσταση του αρχαίου θρησκεύματος δεν είχε απέναντι του μόνο τους χριστιανούς, αλλά και τους Έλληνες, οι οποίοι είχαν ασπασθεί μαζικά τον χριστιανισμό, βρίσκοντας προφανώς ότι ο χριστιανισμός ταίριαζε στον ελληνισμό τους πολύ περισσότερο απ’ ότι τα οράματα του Παραβάτη αυτοκράτορα.

Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο πραγματεύεται τη μοιραία εκστρατεία του Ιουλιανού κατά των Περσών, από την οποία ο Παραβάτης αυτοκράτορας δεν γύρισε ζωντανός, και θέτει και εξετάζει διεξοδικά το κρίσιμο ερώτημα περί του ποιος έπληξε τον αυτοκράτορα και περί του edν μπορούν να έχουν βάση οι εικασίες ότι ο Ιουλιανός επλήγη από χέρι χριστιανού.

Τέλος, στο επίμετρο βρίσκουμε μία σύνοψη των συμπερασμάτων αυτής της μελέτης. Μία πλήρης βιβλιογραφία για τον Ιουλιανό τον Παραβάτη βρίσκεται ενσωματωμένη στην ευρύτερη βιβλιογραφία για τη συνάντηση ελληνισμού και χριστιανισμού στην υπό έκδοση μελέτη μας χριστιανισμός και ελληνική παιδεία. Από την πρώτη συνάντηση στη γόνιμη σύνθεση.

---