Μέσα στην Εκκλησία υπάρχει πλούσια η Χάρη του Αγίου Πνεύματος, που φωτίζει και αγιάζει τον άνθρωπο εκείνον που προσφέρεται ελεύθερα για τον αγιασμό. Προκειμένου να απόκτηση ο άνθρωπος την εμπειρία του φωτισμού και της Θεώσεως, πρέπει με την βοήθεια του Πνευματικού του Πατέρα να καθαρισθή ο νους του από λογισμούς, εικόνες και φαντασίες και να αναπτυχθή η νοερά προσευχή, η οποία λέγεται και μονολόγιστος, γιατί στην καρδιά πρέπει να υπάρχη ένας λόγος, η ευχή με το όνομα του Χριστού.

«Αυτή είναι η προσευχή του Αγίου Πνεύματος μέσα στην καρδιά. Αυτή η εμπειρία δεν μπορεί να έλθη στον άνθρωπο, εάν ο νους δεν αδειάση. Πρέπει ο νους να αδειάση πλήρως από όλους τους λογισμούς».

Οι Πνευματικοί Πατέρες, που έχουν εμπειρία της πνευματικής ζωής, βοηθούν τα πνευματικά τους παιδιά να αποκτήσουν και εκείνα πνευματική εμπειρία.

«Όσον αφορά στην απόκτηση της εμπειρίας αυτής, αυτό είναι θέμα του καθενός με τον Πνευματικό του Πατέρα. Και από την έδρα μπορεί κανείς να φθάση, ως ένα ορισμένο σημείο, να υποδείξη τον τρόπον της εκμαθήσεως της Ορθοδόξου θεολογίας εξ απόψεως πνευματικής και μετά να τον στείλη σε έναν Πνευματικό να ασχοληθή.

Αυτό δεν μπορεί να είναι θέμα έδρας, αυτό είναι θέμα του Πνευματικού Πατρός με το πνευματικό του τέκνο, κατ' ιδίαν μάλιστα, διότι ο καθένας έχει μια διαφορετική κατάσταση από τους άλλους και ο Πνευματικός Πατέρας γνωρίζει σε ποια κατάσταση βρίσκεται ο καθένας και ποια πνευματική λύση χρειάζεται.

Πάντως, στην ασκητική της Ορθοδόξου θεολογίας έχουμε αυτό το πρόβλημα που πρέπει κανείς να αποβάλλη από τον νου του όλους τους λογισμούς, εκτός από έναν. Αυτούς τους λογισμούς που αποβάλλει από τον νου του, δεν είναι μόνον οι κακοί λογισμοί βγάζει και τους καλούς λογισμούς, δηλαδή, όλων των ειδών οι λογισμοί φεύγουν».

Προκειμένου να φθάση κανείς στην θεοπτία, πρέπει να καθαρισθή τελείως ο νους του. Γι’ αυτό προηγείται η κάθαρση και ακολουθεί ο φωτισμός και η θέωση.

Βασικά πρέπει να χωρισθή η νοερά ενέργεια από την λογική ενέργεια. Οι Άγιοι Πατέρες κατ' αρχήν απενεργοποιούσαν την λογική ενέργεια με την υπακοή στην εντολή του Θεού και στον Πνευματικό τους Πατέρα ή, τουλάχιστον, σταματούσαν να την καλλιεργούν πολύ. Συγχρόνως ανέπτυσσαν την νοερά ενέργεια με την προσευχή και την άσκηση, οπότε η νοερά ενέργεια αποκτούσε εμπειρία του Θεού. Στην συνέχεια, στον πόλεμο εναντίον των αιρετικών, χρησιμοποιούσαν και την λογική που κατευθυνόταν από τον φωτισμένο νου.

«Εκείνο που ήθελα να τονίσω είναι ότι στα πατερικά κείμενα υπάρχει μια καταπληκτική αρχή. Τονίζουν οι ασκητικοί Πατέρες ότι για να απόκτηση κανείς κάθαρση του νοός, νοερά προσευχή, δεν βοηθούν τα γράμματα. Καταλάβατε; ένα αυτό. Δεύτερον, τονίζουν ότι πρέπει ο νους του ανθρώπου να γίνη ασχημάτιστος, ανείδεος κ.ο.κ., να αποβάλη τα πάντα και να είναι κενός ο νους, με τίποτε μέσα δηλαδή.

Λοιπόν, μερικοί δικοί μας, που νομίζουν ότι ο νους είναι η λογική στους Πατέρες, νομίζουν ότι οι Πατέρες αυτοί διδάσκουν ότι, για να γίνη ο άνθρωπος ευσεβής, πρέπει να γίνη αγράμματος, δηλαδή να αδειάση τον νουν από όλα τα νοήματα. Για να φθάση στην νοερά προσευχή πρέπει η λογική να είναι tabula rasa.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μιλάει, σαφώς, για το ότι τα γράμματα είναι πάρα πολύ καλά για την εκγύμναση της λογικής. Αλλά όσον αφορά στον νου όμως, εκείνος που θέλει να απόκτηση την νοερά προσευχή, δεν μπορεί να συνέχιση να απασχολή την λογική με τα γράμματα, αλλά πρέπει να σταματήση τα γράμματα, εάν δεν τα έχη αποκτήσει. Αλλά όμως στην απόκτηση της ευχής δεν βοηθούν τα γράμματα. Διότι το πρόβλημα είναι ότι έχει συγχυσθή η ενέργεια του νοός με την ενέργεια της λογικής και, επομένως, πρέπει να χωρισθούν οι ενέργειες.

Στον αγώνα χωρισμού των ενεργειών πρέπει ο νους να παύση να ασχολήται με τα νοήματα της λογικής, αλλά για να γίνη αυτό στα πρώτα στάδια της ασκητικής, πρέπει η ίδια η λογική να σταματήση να ασχολήται κλπ. Όταν, όμως, ο νους απόκτηση την νοερά προσευχή, τότε ελευθερώνεται πάλι η λογική και ασχολείται με τα κανονικά θέματα.

Γι’ αυτόν τον λόγο και οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, έχοντες νοερά προσευχή, βγαίνοντας από το Μοναστήρι, γενόμενοι Επίσκοποι, δεν έπαυαν να είναι καλόγεροι, διότι είχαν μαζί τους -και ως Πατριάρχαι, Επίσκοποι- είχαν μέσα τους την νοερά προσευχή. Αλλά, πολεμώντας τους αιρετικούς, εξασκούσαν την λογική. Φωτιζόμενοι από τον φωτισμένο νου έκαναν σωστές ερμηνείες της Αγίας Γραφής και έκαναν αγώνα εναντίον των αιρετικών. Αλλά ο αγώνας εναντίον των αιρετικών κατευθυνόταν μεν από τον φωτισμένο νου, αλλά γινόταν με την λογική.

Γι’ αυτό και ένας ολόκληρος Αντώνιος, ας πούμε, ο οποίος ήταν και αγράμματος ακόμα, συναντούσε τους Έλληνας φιλοσόφους και τους κατετρόπωνε. Γιατί; Διότι είχε τα επιχειρήματα από την εμπειρία του και ήξευρε καλά. Τι αρχέτυπα του Πλάτωνα κλπ. ; Όταν κανείς έχη όραση του Θεού, δεν βλέπει κανένα είδος, είναι ανείδεος. Όποτε πάει ο Πλάτων αμέσως, και ο Πλωτίνος και όλοι περίπατο πηγαίνανε από τους αγράμματους καλογήρους. Αλλά πώς; από την εμπειρία της Θεώσεως. Και ξέρανε σαφώς να ξεχωρίσουν τις γνώσεις της λογικής από τις γνώσεις της θεολογίας. Διότι ήξεραν καλά τα θέματα τα δικά τους».

Η γνήσια εμπειρία του Θεού έχει ορθά αποτελέσματα - συνέπειες. Εφ’ όσον η εμπειρία είναι ψυχοσωματική, είναι επόμενο να αλλοιώνη - μεταταμορφώνη όλο τον άνθρωπο, που αποτελείται από ψυχή και σώμα. Αυτά δε είναι τα «εμπειρικά θέλγητρα» που ελκύουν τους ετεροδόξους στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

«Η επιτυχία της Ορθοδοξίας στο εξωτερικό οφείλεται, κυρίως, στην παράδοση της νοεράς προσευχής. Υπάρχουν χιλιάδες ετερόδοξοι, που γίνονται Ορθόδοξοι. Και γίνονται Ορθόδοξοι με την πατερική θεολογία, την ασκητική, τον μοναχισμό, την αγιογραφία, την μουσική κ.ο.κ. Όλα αυτά είναι εμπειρικά θέλγητρα, που τους τραβούν στην Ορθοδοξία.

Δεν υπάρχει καμιά οργανωμένη Ιεραποστολή της Ορθοδοξίας γι’ αυτούς. Επειδή είναι ερευνηταί, κάθονται μόνοι τους και μελετούν. Μόνοι τους γίνονται Ορθόδοξοι. Παράδοξο φαινόμενο. Όχι μόνο Χριστιανοί της Δύσεως γίνονται Ορθόδοξοι, αλλά και άθεοι και Εβραίοι ακόμη. Βλέπει κανείς τώρα Προτεστάντες και να έχουν π. χ. μεγάλο σεβασμό στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά».

Μια σημαντική συνέπεια της εμπειρίας είναι ότι στην κατάσταση αυτή η πίστη του ανθρώπου γίνεται εσωτερική και αποκτά δύναμη. Δεν είναι πίστη διανοητική, αλλά πνευματική, καρδιακή· είναι μια εσωτερική δύναμη, είναι μια εμπειρική μαρτυρία, «που κάνει έναν άνθρωπο να πιστεύη».

Ο θεούμενος μπορεί να ερμηνεύη την Αγία Γραφή θεόπνευστα, γιατί έχει μέσα του το ίδιο το άγιον Πνεύμα που φώτισε τους συγγραφείς της Αγίας Γραφής. Αντιλαμβάνεται όμως ότι τα ρήματα αυτά δεν ταυτίζονται απόλυτα με την πραγματικότητα της θεοπτίας.

Έπειτα, διακρίνει μεταξύ ακτίστων και κτιστών ενεργειών, κυρίως τις ενέργειες που προέρχονται από τον διάβολο. Βέβαια αυτό γίνεται με την καθοδήγηση του Πνευματικού Πατρός.

Ακόμη, δεν φοβάται τον θάνατο, αλλά τον υπερβαίνει.

«Ένας άνθρωπος που σε αυτή την ζωή, τώρα, φθάνει στην θέωση, δεν τον κυριεύει πλέον ο θάνατος και η εμπειρία της Θεώσεως συνεχίζεται και μετά τον θάνατο».

Επί πλέον, ο θεούμενος όσο ζη σε αυτόν τον κόσμο, ευωδιάζει και θαυματουργεί και μετά την κοίμηση του γίνεται ιερό λείψανο.

«Από πατερικής απόψεως, το ιερό λείψανο βγαίνει από την εμπειρία που έχει ο άνθρωπος στην ζωή του, αν φθάση στον φωτισμό και την νοερά προσευχή. Άμα φθάσης σε αυτήν την κατάσταση και μείνης πιστός μέχρι τέλους της ζωής σου, τότε αφήνεις ιερά λείψανα».

Όπως ο καλός επιστήμονας μπορεί να εξακρίβωση τα θετικά επιτεύγματα των άλλων επιστημόνων, το ίδιο ισχύει και με την Ορθόδοξη θεολογία. Όποιος μετέχει της εμπειρίας του φωτισμού και της Θεώσεως, αντιλαμβάνεται σε ποια πνευματική κατάσταση βρίσκεται ο άλλος. Συνήθως αυτή η εξακρίβωση γίνεται από Πνευματικούς Πατέρες, που έχουν εμπειρική γνώση του Θεού.

«Στην πατερική θεολογία υπάρχει εμπειρική εξακρίβωση, ποιος είναι ναός (του Αγίου Πνεύματος) και ποιος δεν είναι, το οποίο μπορεί να κάνη ο κάθε Πνευματικός Πατέρας που ξέρει τα θέματα αυτά».

Όσοι βρίσκονται σε ένα επίπεδο πνευματικής ζωής, γνωρίζουν και εκείνους που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο.

«Όλοι οι άλλοι που βρίσκονται σε κατάσταση φωτισμού, διέκριναν την κατάσταση της Θεώσεως του άλλου. Διότι εκείνοι που είναι σε κατάσταση φωτισμού, όταν ένας φθάση σε θέωση, το ξέρουν ότι φθάνει στην θέωση, διότι έχουν κι αυτοί αντανάκλαση από αυτήν την εμπειρία».

Αυτό γίνεται και με την μελέτη των κειμένων των φωτιζόμενων και θεουμένων. Όσοι βρίσκονται σε πνευματική κατάσταση Χάριτος, αντιλαμβάνονται την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι Πατέρες όταν έγραφαν διάφορα κείμενα τους. Αν ένας θεούμενος διάβαση τα κείμενα του Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου και του Νικήτα του Στηθάτου, αντιλαμβάνεται την πνευματική εμπειρία που είχαν.

«Είναι τόσο φανερό δηλαδή, από την ζωή του Συμεών του Νέου Θεολόγου, του Νικήτα του Στηθάτου, από τα ποιήματα του και τα γραψίματα του, πως μιλάει εξ επόψεως της εμπειρίας της Θεώσεως. Άμα γνωρίζη κανείς στοιχεία περί της Θεώσεως δηλαδή, και διάβαση τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο, θα καταλάβη ότι έχει τις ίδιες εμπειρίες που είχαν όλοι οι άλλοι».

Το λυπηρό είναι ότι σύγχρονοι Επίσκοποι και καθηγητές Πανεπιστημίου δεν μπορούν να αξιολογήσουν τις πνευματικές εμπειρίες των μοναχών.

«Κάτι που υπάρχει, δεν είναι κατανοητό από όλους δηλαδή, π. χ. όπως σε εμάς σήμερα υπάρχουν πνευματικές εμπειρίες μεταξύ των μοναχών, που ο σημερινός Επίσκοπος δεν καταλαβαίνει. Δεν είναι έτσι; Ο σημερινός Ορθόδοξος Επίσκοπος δεν καταλαβαίνει. Ούτε ο καθηγητής Πανεπιστημίου καταλαβαίνει. Ακόμα χειρότερα, συνήθως, ο καθηγητής. Λοιπόν, αυτές οι εμπειρίες υπάρχουν, αλλά δεν γίνεται σωστά η αξιολόγηση εξ απόψεως πανεπιστημιακής επιστήμης».