B) Η οριοθέτηση της φιλοσοφίας και η σωστή χρήση της διάνοιας

Ο π. Σωφρόνιος, όπως είδαμε³¹¹, παρότι δεν απορρίπτει τη φιλοσοφία³¹², είναι πολύ σαφής περί της διαφοράς μεταξύ της φιλοσοφικής και της χαρισματικής αλήθειας, και επιπλέον ότι πρέπει να υπάρχουν σαφή όρια για τη φιλοσοφική έρευνα. Ο καθορισμός αυτών των ορίων είναι ακόμη μία βασική διάσταση στο έργο της ακαδημαϊκής θεολογίας. Σχετικά μ' αυτό ο π. Σωφρόνιος γράφει:

Δεν απορρίπτουμε τη φιλοσοφία, αλλά γνωρίζουμε ότι στα όριά της δεν χωρεί όλο το σύνολο του Είναι… Εμείς όμως γνωρίζοντας τη σχετική αλήθεια της φιλοσοφίας… Ο Χριστός λοιπόν μας αποκάλυψε τον χώρο της πνευματικής γνώσεως, που κείται πέρα από τα όρια εφαρμογής της επιστημονικής μεθόδου.³¹³

Στην παραπάνω περιγραφή παρατηρούμε δύο λειτουργίες της ακαδημαϊκής θεολογίας σχετικά με τον καθορισμό των ορίων στη φιλοσοφική έρευνα, δηλαδή το ραφινάρισμα και την αποδεκτή χρήση της φιλοσοφικής ορολογίας. Η πρώτη λειτουργία αφορά στην κατανόηση των περιορισμών της ανθρώπινης γλώσσας και της χρήσης της όταν μιλάμε για Θεογνωσία, ενώ η δεύτερη στην κατανόηση της μεγάλης διαφοράς από τη χρήση της επιστήμης και της φιλοσοφίας για την απόκτηση της γνώσης από την ίδια την απόκτηση της γνώσης, που εκπορεύεται από τη χαρισματική αποκάλυψη. Όπως αναφέρθηκε ήδη πολλές φορές, αυτή είναι η κύρια διαφορά μεταξύ της "Άνωθεν" θεολογίας και της επίγειας φιλοσοφίας που αποτελεί προϊόν της κτιστής διάνοια του ανθρώπου.

Απαραίτητες προφυλάξεις πρέπει να λαμβάνονται ώστε η ακαδημαϊκή θεολογία και οι υπηρέτες της να παραμένουν οξυδερκείς και απομακρυσμένοι από τη διάπραξη λαθών. Με απλά λόγια ένας ακαδημαϊκός θεολόγος θα πρέπει συνεχώς να αξιολογεί εκ νέου τον εαυτό του και τη δουλειά του για να διασφαλίσει ότι δεν έχει πέσει στον πειρασμό, του να υπερβεί τα πεπερασμένα όρια της φιλοσοφίας και της ανθρώπινης διάνοιας.³¹⁴ Ο π. Σωφρόνιος αναφέρεται στην προοπτική αυτή ως ένα μεγάλο πρόβλημα για πολλούς εκπροσώπους της σύγχρονης ακαδημαϊκής θεολογίας:

"Μπορούμε να πούμε ότι όλες οι απόπειρες που έγιναν μέχρι σήμερα περιείχαν θεολογικο-φιλοσοφικά στοιχεία συνενωμένα με τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής. Με άλλα λόγια, όλες αυτές φέρουν μέσα τους τη σφραγίδα εκείνη της αντιλήψεως του κόσμου, που χαρακτηρίζει τον πεπτωκότα άνθρωπο, ενώ η Χριστιανική κοσμολογία πρέπει να οικοδομηθεί επάνω στη της καταστάσεως της χάριτος, που παρέχει την όραση της πρωταρχικής ιδέας του Θεού-Πατρός για τον άνθρωπο..."³¹⁵

Αντίθετα, ο σκοπός της ακαδημαϊκής θεολογίας πρέπει να είναι η ενθάρρυνση και η συμβολή στη διαφύλαξη των συγκεκριμένων ορίων. Ο π. Σωφρόνιος γράφει:

"Η Εκκλησία, ως φύλακας της πληρότητος της Αποκαλύψεως, με τα δόγματα, της απαγορεύει να υπερβαίνουμε ορισμένα όρια. Περιορίζει τον νου του ανθρώπου σαν σε μια μέγγενη, από την οποία δεν είναι εύκολο να αποδεσμευθεί κανείς.

Για να το κάνει αυτό, πρέπει να σταματήσει να κινείται στο επίπεδο της σκέψεως και να ανέλθει κατακόρυφα σε άλλη σφαίρα". ³¹⁶

Είναι πολύ φυσικό για την ακαδημαϊκή θεολογία και την Ορθόδοξη θεολογία γενικότερα, να δώσει έμφαση στην αποφατική μορφή της θεολογικής διατυπώσεως. Επιπλέον η αναγνώριση των περιορισμών της ανθρώπινης γλώσσας ξεπερνά εν μέρει την αδυναμία της και δικαιολογεί τη χρήση των αποφατικών όρων όταν μιλάμε για τον Θεό, κατά τον π. Σωφρόνιο. ³¹⁷

Ο π. Νικόλαος (Σαχάρωφ) προχωρεί ακόμη παραπέρα, όταν γράφει ότι ο π. Σωφρόνιος βλέπει την αποφατική θεολογία ως το «χώρο» μέσα στο οποίο η ανθρώπινη διάνοια μπορεί να συμμετέχει με ασφάλεια και να αναλύει τον Θεό. ³¹⁸ Είναι η διατύπωση για το τι συνιστά αυτός ο «χώρος», η οποία αποτελεί ένα από τα κύρια καθήκοντα της ακαδημαϊκής θεολογίας. Ενώ αυτός ο «χώρος» νοείται γενικά ως τα δόγματα της Εκκλησίας και η ιερά παράδοση της, εντούτοις και αυτός ο ορισμός είναι πολύ ευρύς και ασαφής. Ο π. Νικόλαος (Σαχάρωφ) διευκρινίζει περαιτέρω το καθήκον αυτό της ακαδημαϊκής θεολογίας όταν γράφει:

Επιπλέον, ο γέροντας Σωφρόνιος δεν θέτει κάθε διανοητικό θεολογικό στοχασμό εκτός της εμβέλειας που καθορίζεται από το δόγμα: "Ανθρώπινες εικασίες είναι επιτρεπτές υπό την προϋπόθεση ότι ο νους μας έχει αποδεχτεί τα όρια που έχουν τεθεί στη θεολογική σκέψη". Ένα παράδειγμα τέτοιας μορφής θεολογικού διανοητικού στοχασμού είναι οι κατά το πρότυπο της Αγίας Τριάδας αναλογίες που εντοπίζουν οι Πατέρες στην κτιστή τάξη των όντων, επισημαίνοντας, σε διάφορα επίπεδά της, αντανακλάσεις της τριαδικής ενότητας. ³¹⁹

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι έχει δοθεί στην ακαδημαϊκή θεολογία ένα αποδεκτό έδαφος επί του οποίου μπορεί να αναπτύξει, να περιγράψει, να υπερασπιστεί τη χαρισματική θεολογία καθώς και να εκπληρώσει το ρόλο της στη δημιουργία και τη διαφύλαξη των συγκεκριμένων ορίων της φιλοσοφικής έρευνας και της χρήσης της ανθρώπινης διάνοιας. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η σαφή κατανόηση και διατύπωση των κριτηρίων για την Αλήθεια. Μέσα από αυτά οι ακαδημαϊκοί θεολόγοι είναι σε θέση να αξιολογήσουν σαφώς αν ένα έργο ή ένα σύστημα σκέψης παραμένει σύμφωνο με την Ορθόδοξη πίστη ή εάν απομακρύνεται από τη σωστή βάση της φιλοσοφικής έρευνας και ως εκ τούτου οδηγεί αναπόφευκτα σε λανθασμένα συμπεράσματα.

Η ακαδημαϊκή θεολογία, θα πρέπει πάντα να διερωτάται, όπως ο π. Σωφρόνιος ο ίδιος: «Πού ευρίσκεται όμως το κριτήριον δια την βεβαίωσιν των δοθεισών εις ημάς εμπειριών του Θεού-Αληθείας;»³²⁰. Με τον τρόπο αυτό ο ακαδημαϊκός θεολόγος θα διασφαλίσει αυτόματα αυτό που παραμένει σταθερό στις σωστές βάσεις, καθώς επίσης θα είναι έτοιμος να παρουσιάσει αυτές τις βάσεις σε όλους όσους ασχολούνται με τη θεολογία και προσπαθούν να αφομοιώσουν την αλήθεια της Εκκλησίας. Θα απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα μέσα από τα γραπτά του π. Σωφρόνιου: «Η συνένωσις βιώματος και γνώσεως εισάγει εις την ζωήν ημών την αξιοπιστίαν και την σταθερότητα»³²¹. Αυτή την τοποθέτηση την αναλύσαμε σε μεγάλο βαθμό στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο.

Ένα άλλο θεμελιώδες κριτήριο, που συνδέεται στενά με τα προηγούμενα, είναι η πορεία που ακολουθεί «την οδό που χάραξε η Εκκλησία, την οδό της πίστεως και της τηρήσεως των εντολών του Χριστού»³²². Αυτό το εξετάσαμε στο δεύτερο κεφαλαίο, όπως και την αναγκαιότητά του ως προϋπόθεση της Θεογνωσίας. Θα αναφέρουμε ωστόσο ένα τελευταίο παράδειγμα προς περαιτέρω διασάφηση των λεγομένων μας στην παρούσα συνάφεια.

"Το θαυμαστόν τούτο σκήνωμα του Αγίου Πνεύματος είναι η Εκκλησία, ήτις δια μέσου πολυτάραχων αιωνίων διέσωσε τον πολύτιμον θησαυρόν της υπό του Θεού αποκαλυφθείσης Αληθείας… Η Αποστολή της Εκκλησίας συνίσταται εις την χειραγώγησιν των τέκνων αυτής προς την σφαίραν του Θείου Είναι. Η Εκκλησία αποτελεί το πνευματικόν κέντρον του κόσμου, το συγκεφαλαιούν άπασαν την ιστορίαν της ανθρωπότητος από της κτίσεως του πρώτου ανθρώπου έως του εσχάτου, όστις μέλλει να γεννηθεί εκ γυναικός". ³²³

Η παραμονή εντός των ορίων που καθορίζονται από τα δόγματα και τα άλλα κριτήρια Αληθείας καθώς επίσης και την ορθή χρήση της διάνοιας, είναι από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της ακαδημαϊκής θεολογίας.