2. Η ανάδειξη  του «προεστώτος» της Ευχαριστίας σε «Επίσκοπο» της Εκκλησίας

Αλλά ποιες συγκεκριμένες διακρίσεις «τάξεως» βρίσκουμε στις ευχαριστιακές συνάξεις τών Αποστολικών χρόνων; Και πώς αυτές οδήγησαν από τη διάρθρωση της Ευχαριστίας, στη μόνιμη διάρθρωση της ενότητας της Εκκλησίας;

Οι πληροφορίες μας και πάλι είναι πολύ περιορισμένες, λόγω της φύσεως των πηγών. Η πραγματικότητα της Εκκλησίας της εποχής εκείνης, μας είναι γνωστή μόνο μέσω των Αποστόλων. Και αυτό μας εμποδίζει να δούμε τι ακριβώς συμβαίνει εκεί που απουσιάζουν οι Απόστολοι. Γι’ αυτό ό,τι ανακαλύπτουμε, είναι μόνο το minimum της ιστορικής πραγματικότητας. Και αυτό το γεγονός, πρέπει να μας προφυλάσσει από «εκ της σιωπής» επιχειρήματα[1].

Από την περιγραφή της ευχαριστιακής συνάξεως στην Κόρινθο από τον Παύλο, πληροφορούμαστε το εξής: Ότι η Ευχαριστία ήταν υπόθεση όλων των μελών της Εκκλησίας[2]. Αλλά υπήρχαν στην Εκκλησία και αυτοί που αποδέχονταν και επιβεβαίωναν, λέγοντας «Αμήν» [3]. Από τη μία μεριά λοιπόν, υπήρχε στην Ευχαριστία η τάξη των προσφερόντων, ή ηγουμένων, και από την άλλη η τάξη αυτών που απαντούσαν μέσω του «Αμήν». Ποιοι ακριβώς ήταν οι ηγούμενοι αυτοί, και ποιοι οι αποκρινόμενοι, δεν μας το λέει η Α΄ προς Κορινθίους.

Μία γενιά περίπου αργότερα, στην Εκκλησία της Κορίνθου, μαθαίνουμε κάτι γι’ αυτό. Μαθαίνουμε ότι υπάρχουν δύο τάξεις που σαφώς διακρίνονται η μία από την άλλη: Ο κλήρος και ο λαός. Και μαθαίνουμε και το εξής βαρυσήμαντο: Ότι ακριβώς αυτή η υπόσταση των δύο αυτών τάξεων, στηριζόταν στη θέση που είχε η κάθε μία απ’ αυτές στην Ευχαριστία[4]. Η επιστολή Α΄ Κλήμεντος συνδέει Κόρινθο και Ρώμη. Και δεν πρέπει η ευχαριστιακή σύναξη της Ρώμης, να διέφερε από την ευχαριστιακή σύναξη της Κορίνθου, όπως φαίνεται από την επιστολή αυτή. Έτσι λοιπόν περί τα μέσα του 2^ου αιώνος, περιγράφεται από τον Ιουστίνο το «Αμήν», για το οποίο μαρτυρεί η Α΄ Κορινθίους. Και το «Αμήν» τοποθετείται από τον Ιουστίνο στο στόμα του λαού[5]. Η κατάσταση της Κορίνθου κατά το 55 μ.Χ. λοιπόν, διαφωτίζεται από μεταγενέστερα κείμενα[6]. Και στο βαθμό αυτό που γνωρίζουμε από τα κείμενα αυτά, η διάκριση μεταξύ των ηγουμένων της Ευχαριστίας και αυτών που απαντούσαν το «Αμήν», ξεπήδησε από τη διάρθρωση της Ευχαριστίας. Και έτσι, εμφανίζεται σαφώς, λίγο μετά, (στην Α΄ Κλήμεντος), ως η θεμελιώδης κανονική διάκριση της ίδιας της Εκκλησίας, σε κλήρο και λαό.

Ειδικότερα τώρα, ως προς τους ηγουμένους της ευχαριστιακής συνάξεως. Και εδώ η αποστολική εποχή είναι και πάλι σκοτεινή, λόγω της σκιάς των αποστόλων[7]. Απ’ όσα μας πληροφορεί το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, υποχρεούμαστε να δεχθούμε το εξής: Ότι οι Απόστολοι όσες φορές παρευρίσκοντο σε μία Ευχαριστιακή συγκέντρωση, ηγούνταν στην Ευχαριστία[8].

Το ίδιο φαίνεται ότι έκαναν και οι περιοδεύοντες προφήτες», αν κρίνουμε απ’ όσα μας πληροφορεί η Διδαχή[9]. Όποτε όμως οι Απόστολοι απουσίαζαν, (κάτι που ήταν και το συνηθέστερο), η ηγεσία της Ευχαριστίας, ανήκε φυσικά στους μόνιμους λειτουργούς. Εδώ πάλι εμφανίζεται σκοτεινό ιστορικό πρόβλημα, επειδή οι πληροφορίες που έχουμε είναι σποραδικές. Κάποια στιγμή οι Δώδεκα εξαφανίσθηκαν από τη σκηνή της ιστορίας με τρόπο πολύ σκοτεινό. Και τότε βρίσκουμε την ηγεσία της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων να είναι στα χέρια του Ιακώβου μαζί με τους πρεσβυτέρους[10]. Οι πρεσβύτεροι αυτοί ίσως υπήρχαν στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων πριν από την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ιάκωβο[11]. Παράλληλα εμφανίζονται εκεί οι «διάκονοι»[12]. Ο θεσμός των διακόνων δεν ήταν άσχετος με τα κοινά τραπέζια, με τα οποία συνδεόταν τότε και η Ευχαριστία[13]. Έτσι, επί κεφαλής της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, υπήρχε η εξής τριάδα: «Ο Ιάκωβος – οι πρεσβύτεροι, οι διακονούντες[14]». Το σχήμα αυτό, αποτέλεσε πιθανόν τη διαδοχή του σχήματος: «Οι Δώδεκα (ή Απόστολοι) - οι πρεσβύτεροι, οι διακονούντες». Αυτό ίσως αποτέλεσε το πρότυπο της διοργάνωσης και των άλλων Εκκλησιών. Γιατί αυτές πήραν τον Χριστιανισμό από τη μητέρα Εκκλησία των Ιεροσολύμων[15].

Αυτή η τριάδα, υπήρξε η πρώτη λογική μορφή υπό την οποία εμφανίσθηκε στην ιστορία ο Επίσκοπος ως βαθμός ιδιαίτερος και πλήρης. Ο επίσκοπος ήταν γνωστός στην αρχή μόνο από το προσωπικό όνομα αυτού που κατείχε το λειτούργημα αυτό. Και όσες φορές δεν υπήρχε λόγος να ξεχωρισθεί απ’ αυτούς, υπονοείτο μέσα στον συλλογικό όρο: «οι πρεσβύτεροι». Αυτά μπορούμε σήμερα να τα γνωρίζουμε χάρη στην έρευνα του καθηγητή Γ. Κονιδάρη[16]. Συνεπώς, και στην Αποστολική Εποχή υπήρχε το λειτούργημα του Επισκόπου, αλλά επισκιαζόταν από τον θεσμό των Αποστόλων[17]. Και ήταν συνδεδεμένο με τους πρεσβυτέρους και διακόνους. Αυτό γινόταν με δύο τρόπους: Είτε μέσω του καθημερινού, συνηθέστερου όρου «οι πρεσβύτεροι», είτε μέσω του σπανιότερου αγιογραφικού όρου: «επίσκοποι και διάκονοι» [18].

Τα υπάρχοντα κείμενα δεν μας παρέχουν σαφείς μαρτυρίες, για το ποιος ακριβώς προσέφερε την Θεία Ευχαριστία. Παρ’ όλα αυτά, τα ίδια αυτά κείμενα δείχνουν ότι ο Επίσκοπος ήταν ο ηγούμενος της Ευχαριστίας, περιστοιχιζόμενος από τους πρεσβυτέρους και τους διακόνους. Προσεκτική εξέταση των πηγών, οδηγεί στο εξής συμπέρασμα: Ότι η Θ. Ευχαριστία είναι δυνατόν να προσφερόταν κυρίως και κατ’ εξοχήν α) από τους Αποστόλους ή και από άλλους Χαρισματούχους, όπως οι Προφήτες, και β) Από τον Επίσκοπο, περιστοιχιζόμενο από τους πρεσβυτέρους και τους διακόνους.

Κείμενα όπως οι Πράξεις των Αποστόλων, η Α΄ Κλήμεντος και η Διδαχή των Αποστόλων, δείχνουν προς την πρώτη κατεύθυνση. Στις Πράξεις (20/κ: 11), διαβάζουμε ότι ο Παύλος τέλεσε τη Θ. Ευχαριστία στην Τρωάδα, όταν συνέβη το ατύχημα της πτώσης του νεανία Ευτύχου από το «τρίστεγο». Εκεί οι Χριστιανοί είχαν συναχθεί «κλάσαι άρτον». Εξάλλου και η Α΄ Κλήμεντος μιλάει για «λειτουργία των αποστόλων» [19]. Ποια ήταν η φύση της λειτουργίας αυτής, στην οποία διαδέχθηκαν τους Αποστόλους οι αποβληθέντες πρεσβύτεροι της Κορίνθου; Ο όρος «λειτουργοί» χρησιμοποιείται με διαφόρους τρόπους από τον Κλήμεντα [20]. Εν τούτοις, χρησιμοποιούμενος εδώ για τους Αποστόλους, έχει την ειδική σημασία της προσφοράς των δώρων της Ευχαριστίας. Η λειτουργία των Αποστόλων, που είχε δοθεί στους αποβληθέντες «πρεσβυτέρους», ήταν η προσφορά των Δώρων. Γι’ αυτό και αποβολή τους απ’ αυτήν, θεωρήθηκε «αμαρτία ου μικρά» [21]. Οι Απόστολοι συνεπώς, είχαν μεταξύ άλλων και το δικαίωμα της προσφοράς της Θείας Ευχαριστίας, όσες φορές παρευρίσκονταν σε κάποια Εκκλησία. Είναι δυνατόν μάλιστα να υπήρχε σε κάθε Εκκλησία, ειδική θέση στην Τράπεζα της Θείας Ευχαριστίας. Αυτή θα χρησιμοποιείτο από τον Απόστολο, όσες φορές αυτός επισκεπτόταν την Εκκλησία. Και η θέση αυτή, κατόπιν, μετά την εξαφάνιση της αποστολικής γενιάς, θα γινόταν πλέον θέση αποκλειστικά του Επισκόπου. Όμως δεν θα γινόταν απλώς locus του Επισκόπου, αλλά θα ήταν και το πιο ζωντανό σύμβολο της διαδοχής του από τους Αποστόλους[22]. Και αυτή είναι μία πιθανότητα που δεν αναιρείται. Επ’ αυτού, ο C. Η. Turner[23], θεμελίωσε την εξής θεωρία: Ότι η Αποστολική Διαδοχή δεν εννοείτο στην αρχαία Εκκλησία, ως αναγωγή του Επισκόπου μιας τοπικής Εκκλησίας στους Αποστόλους γενικά. Αλλά ως αναγωγή ειδικά στον Απόστολο και στις αποστολικές καταβολές της τοπικής Εκκλησίας, στην οποία αυτός προϊστατο. Την αντίθετη άποψη υποστήριξαν ο Α. Ehrhardt και άλλοι ιστορικοί[24]. Κατ’ αυτούς, η διαδοχή θεωρείτο ως διαδοχή όλων των αποστόλων. Είτε όμως δεχθούμε την πρώτη άποψη, είτε τη δεύτερη, δεν αναιρείται το γεγονός που μας ενδιαφέρει εδώ, και που αναφέραμε προηγουμένως. Και στις δύο περιπτώσεις, η αποστολική διαδοχή πήγασε ως ιστορικό γεγονός της Θείας Ευχαριστίας. Και οι Επίσκοποι διαδέχθηκαν τους Αποστόλους στην προσφορά αυτής της Θείας Ευχαριστίας. Αυτό γίνεται εμφανές από τη μελέτη της Α΄ Κλήμεντος, όπου η έννοια της διαδοχής των Αποστόλων στρέφεται αποκλειστικά γύρω από τη λειτουργία της «προσφοράς των Δώρων». Παρόμοιο συμπέρασμα εξάγεται και από τη μελέτη της «Διδαχής». Σε αυτό το έργο, η Θ. Ευχαριστία εμφανίζεται ως λειτουργία και των προφητών[25]. Και αυτό επιτρέπει το συμπέρασμα, ότι και οι χαρισματούχοι γενικότερα, όσες φορές επισκέπτονταν κάποια τοπική Εκκλησία, μπορούσαν να προσφέρουν τη Θ. Ευχαριστία.

Παρ’ όλα αυτά όμως, δύο ιστορικές πραγματικότητες πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν, πριν εξαχθούν γενικότερα συμπεράσματα. Κατ’ αρχήν πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν το γεγονός, ότι πολλές τοπικές Εκκλησίες δεν είχαν ιδρυθεί απ’ ευθείας από τους Αποστόλους. Πολλές είχαν ιδρυθεί από ιεραποστόλους, που προέρχονταν από άλλες Εκκλησίες. Το  γεγονός αυτό όμως, δεν μεταβάλλει τα πράγματα, όσον αφορά την έννοια της Αποστολικής Διαδοχής. Επειδή δια της αναγωγής του Επισκόπου στις αποστολικές καταβολές της Εκκλησίας του, αυτός τελικά αναγόταν στον Απόστολο της Μητρικής Εκκλησίας, από την οποία η Εκκλησία του είχε λάβει τον Χριστιανισμό. Όσον αφορά όμως την ενότητα της τοπικής Εκκλησίας, και τη σχέση της με τον προσφέροντα την Ευχαριστία, όπως θα δούμε το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία.

Το δεύτερο ιστορικό  γεγονός, που πρέπει να ληφθεί εδώ υπ’ όψιν, είναι το εξής: Ότι και σ’ εκείνες ακόμα τις Εκκλησίες, που είχαν ιδρυθεί από κάποιον Απόστολο, δεν συνδέονταν με την τοπική Εκκλησία μόνιμα, όλοι οι χαρισματούχοι. Και ακόμα μάλιστα, (που είναι και σημαντικότερο), συνέβη το εξής: Οι Απόστολοι και οι χαρισματούχοι άρχισαν ενωρίς να εκλείπουν και ν’ αντικαθίστανται από μόνιμους Ποιμένες της τοπικής Εκκλησίας, σε όλες τις λειτουργίες τους[26]. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν αυτά τα δεδομένα, οι Απόστολοι και λοιποί χαρισματούχοι δεν μπορούν να θεωρηθούν ως παράγοντες συνδεδεμένοι μόνιμα με την προσφορά της Θ. Ευχαριστίας στην τοπική Εκκλησία. Και συνεπώς, δεν μπορούν να θεωρηθούν ικανοί παράγοντες έκφρασης τής ενότητάς της. Τέτοιο έργο και χαρακτήρα είχαν οι μόνιμοι λειτουργοί της τοπικής Εκκλησίας. Και μάλιστα ο Επίσκοπος. 

Το έργο του Επισκόπου ήταν εξ αρχής κυρίως λειτουργικό, και συνίστατο στην προσφορά της Θ. Ευχαριστίας. Γι’ αυτό μαρτυρούν αρχαιότατα κείμενα. Η Αποκάλυψη (τέλη α΄ μ.Χ. αιώνος), λαμβάνει μια εικόνα από την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας στην Εκκλησία[27]. Έτσι, περιγράφει τον «θρόνον του Θεού και του Αρνίου» στην επουράνια σύναξη. Εάν λοιπόν συνδυάσουμε τις περί Επισκόπου πληροφορίες του Ιγνατίου με αυτή την εικόνα της Εκκλησιαστικής συνάξεως, που είχε υπ’ όψιν ο συγγραφέας της Αποκάλυψης, βλέπουμε το εξής: Ότι ο Επίσκοπος περιγράφεται ως «προκαθήμενος εις τόπον Θεού» [28]. Και αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή κατείχε στην ευχαριστιακή σύναξη, που η Αποκάλυψη περιγράφει ως «θρόνο του Θεού και του Αρνίου». Ο ίδιος ο τίτλος «επίσκοπος», χρησιμοποιήθηκε από τον Ιγνάτιο, πιθανότατα για τον ίδιο λόγο. Επειδή σύμφωνα με την όλη θεολογία του, ο κατ’ εξοχήν Επίσκοπος ήταν ο Θεός. Και ο προεστώς της Ευχαριστιακής συνάξεως επίσκοπος, κατείχε αυτή τη θέση στην Ευχαριστιακή Σύναξη[29]. Τα πάντα στο όραμα της Αποκάλυψης στρέφονται γύρω από το θυσιαστήριο. Το δε θυσιαστήριο, βρίσκεται ενώπιον του θρόνου του Θεού. Μπροστά στο θυσιαστήριο στέκεται το πλήθος των σεσωσμένων, και γύρω του θρόνου κυκλικά οι 24 Πρεσβύτεροι. Η μεταφορά είναι προφανώς παρμένη από την ευχαριστιακή σύναξη. Σε αυτή ο Επίσκοπος καθόταν στο θρόνο του πριν από το θυσιαστήριο, έχοντας γύρω του κυκλικά τους Πρεσβυτέρους[30] και μπροστά του τον λαό[31]. Αυτή ήταν απ’ την αρχή η θέση που είχε ο Επίσκοπος, ως ο προσφέρων τη Θεία Ευχαριστία. Και γι’ αυτό η Εκκλησία τον έβλεπε ως εικόνα και τύπο του Θεού ή του Χριστού[32]. Ως βάση της έντονης αυτής συνείδησης της Εκκλησίας, βρισκόταν η αντίληψη περί της Θείας Ευχαριστίας ως Σώματος Χριστού. Και αυτό ίσχυε τόσο Χριστολογικά, όσο και Εκκλησιολογικά[33].  Στη Θεία Ευχαριστία η Εκκλησία εμφανιζόταν σε τόπο και χρόνο ως το σώμα του Χριστού, αλλά και ως κανονική ενότητα. Η ενότητα «εν τη Θεία Ευχαριστία», καθίστατο κατ’ αυτόν τον τρόπο η πηγή της ενότητας της Εκκλησίας «εν τω σώματι του Χριστού», αλλά και της ενότητας «εν τω Επισκόπω»[34]. Το πώς θεμελιώθηκε και διαμορφώθηκε η ενότητα της Καθολικής Εκκλησίας, πάνω στη βάση αυτού του γεγονότος, θα αποτελέσει το αντικείμενο της έρευνάς μας στα επόμενα κεφάλαια.

* * *

Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα του πρώτου μέρους αυτής της εργασίας, κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις: Ότι απ’ αρχής η Θ. Ευχαριστία ταυτίστηκε με την Εκκλησία του Θεού. Μέσω αυτής της σύνδεσης, με τη συνείδηση ότι «εν τω Χριστώ» ενώνονται «οι πολλοί» σε Ένα, η Ευχαριστία εμφανίσθηκε ως η ύψιστη έκφραση της Εκκλησίας ως Σώματος του Χριστού. Γι’ αυτό και στα αρχαιότερα ιστορικά μνημεία, τις επιστολές του Παύλου, η Ευχαριστιακή Σύναξη ταυτίζεται απερίφραστα με την Εκκλησία του Θεού, που ήταν σε ορισμένη πόλη. Από την ταύτιση της Ευχαριστιακής Σύναξης με την «Εκκλησία του Θεού», προήλθε αυτόματα και η σύμπτωση της ευχαριστιακής ενότητας με τη βασική κανονική ενότητα της Εκκλησίας. Η διάκριση αυτών που μετείχαν στην Ευχαριστία, σε ηγουμένους και σε αυτούς που αποκρίνονταν με το «αμήν», εκδηλώθηκε ήδη κατά τον πρώτο αιώνα (Α΄ Κορινθίους και Α΄ Κλήμεντος). Και αυτή ήταν μια σαφής και μόνιμη πλέον κανονική διάκριση των μελών της Εκκλησίας σε κλήρο και λαό. Κατά τον ίδιο χρόνο και ο «προεστώς» της Ευχαριστιακής Συνάξεως, ως κατέχων «τον θρόνον του Θεού» στο Θυσιαστήριο, αναδείχθηκε στη συνείδηση της Εκκλησίας σε καθήμενο εις «τόπον Θεού». Μέσω αυτού του τρόπου, η ενότητα της Εκκλησίας «εν τη Ευχαριστία», καθίστατο αυτομάτως και ενότητα «εν τω Επισκόπω».

Πάνω στις γενικές αυτές προϋποθέσεις των τριών περίπου πρώτων γενεών του Χριστιανισμού, στηρίχθηκε η περαιτέρω διαμόρφωση της ενότητας της Εκκλησίας «εν τη Θ. Ευχαριστία και τω Επισκόπω».