Όλα τ' αρχαία κείμενα της ανθρωπότητος, τ' αρχαιότερα από την εμφάνισι της τυπογραφίας, παραδίδονται φυσικά σε χειρόγραφα, που φυλάγονται σήμερα σε αρχαιολογικά μουσεία ή κυρίως σε ειδικές βιβλιοθήκες αρχαίων χειρογράφων, οι οποίες είναι είδος μουσείων. Διότι στα μουσεία υπάρχουν συνήθως όλων των ειδών τ' αρχαιολογικά ευρήματα, ενώ μόνο για τα χειρόγραφα βιβλία υπάρχουν αυτά τα ειδικά μουσεία, οι βιβλιοθήκες αρχαίων χειρογράφων, οι οποίες άλλοτε είναι έτσι αμιγείς, άλλοτε πάλι έχουν τόσο τμήματα αρχαίων χειρογράφων όσο και τμήματα συγχρόνων μας έντυπων βιβλίων.

Κάθε αρχαίο κείμενο παραδίδεται σε ένα η περισσότερα αρχαία χειρόγραφα, από τα οποία τυπώνονται στην αρχή η πρώτη έκδοσι κι έπειτα οι αυθεντικώτερες έντυπες εκδόσεις, οι λεγόμενες κριτικές εκδόσεις, έπειτα δε απ’ αυτές ανατυπώνονται όλες γενικά οι έντυπες εκδόσεις. Για παράδειγμα, όλες οι έντυπες εκδόσεις της Κ. Διαθήκης που έγιναν στην Ελλάδα είναι ανατυπώσεις από άλλες έντυπες τέτοιες που έγιναν στην Ευρώπη, μόνο δε η έκδοσι του Β. Αντωνιάδου, που έγινε το 1904 στην Κωνσταντινούπολι από την εκεί ιερά σύνοδο και ανατυπώνεται σήμερα από την ιερά σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, έγινε κατ' ευθείαν από 125 αρχαία χειρόγραφα. Ή οι εκδόσεις των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων που γίνονται στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης της Αγγλίας και της Λειψίας της Γερμανίας γίνονται από αρχαία χειρόγραφα, ενώ σχεδόν όλες οι εκδόσεις των που γίνονται στην Ελλάδα είναι ανατυπώσεις των αγγλικών και γερμανικών εκείνων εκδόσεων. Επίσης τα περισσότερα συγγράμματα των εκκλησιαστικών συγγραφέων των 15 πρώτων αιώνων, της προτυπογραφικής δηλαδή εποχής, τα εξέδωκαν από χειρόγραφα διάφοροι ευρωπαίοι, συνήθως Γάλλοι και Γερμανοί ρωμαιοκαθολικοί, ενώ οι περισσότερες ελληνικές εκδόσεις ανατυπώνονται από τις ξένες εκείνες, αν και στην Ελλάδα τα τελευταία 100 χρόνια έγιναν εκδόσεις μερικών πατερικών κειμένων κι από χειρόγραφα.

Τ' αρχαία χειρόγραφα ενός κειμένου, τα παραθέματα του (citata, τσιτάτα) σε άλλα κείμενα επίσης αρχαία αλλά νεώτερα του, και οι τυχόν σωζόμενες αρχαίες μεταφράσεις του που παραδίδονται επίσης σε αρχαία χειρόγραφα, αποτελούν τη χειρόγραφη παράδοσι αυτού του κειμένου. Κάθε έντυπη έκδοσι ενός αρχαίου κειμένου προέρχεται άμεσα η έμμεσα από τη χειρόγραφη παράδοσί του.

***

Η Αγία Γραφή στη χειρόγραφη παράδοσί της είναι ο αδιαφιλονείκητος γίγαντας και βασιλεύς των βιβλίων όλου του κόσμου. Για παράδειγμα, σ' ολόκληρη την παράδοσι των ελληνικών κειμένων η αγία Γραφή κατέχει μόνη της το 12 η 13% των αρχαίων χειρογράφων, ενώ το υπόλοιπο 87 ή 88% το μοιράζονται πάνω από 2.100 αρχαίοι συγγραφείς, ήτοι 600 ειδωλολάτρες και 1.500 Χριστιανοί. Ίδια είναι η αναλογία και στην παράδοσι των λατινικών κειμένων μεταξύ της Βίβλου και των άλλων.

Για να γίνεται αντιληπτό κάθε γνώρισμα και πλεονέκτημα των βιβλικών χειρογράφων (πλήθος, αρχαιότης, ποιότης, κλπ.), θα τα συγκρίνω πολλές φορές με τ' αντίστοιχα γνωρίσματα των χειρογράφων παραδόσεων άλλων συγγραφέων ή γραμματειών, λ. χ. Του Ομήρου, του Ιπποκράτους, της αρχαίας ελληνικής γραμματείας γενικώς, της Ελληνορρωμαϊκής γενικώτερα, της ινδικής, της κινεζικής, της παλαιοαμερικανικής, κλπ.

Ένα πρώτο ερώτημα που γεννιέται στη σκέψι κάθε ανθρώπου, που θέλει να μάθη γι’ αυτά τα πράγματα, είναι αν σώζονται αυτόγραφα αρχαίων συγγραφέων, των Προφητών, των Ευαγγελιστών, των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων, των πατέρων της Εκκλησίας, και άλλων. Αυτόγραφα γενικώς σ' όλο τον κόσμο υπάρχουν μόνο από το ΙΒ' μ. Χ. αιώνα κι έπειτα, και μόνο Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Σώζονται λ. χ. αυτόγραφα τα πρακτικά της συνόδου που έγινε στην Κωνσταντινούπολι το 1.166, τα σχόλια του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης στα Έπη του Ομήρου τα επιγραφόμενα Παρεκβολαί εις την Ιλιάδα και την Οδύσσειαν (από το 1180 περίπου), και ελάχιστα άλλα κείμενα, τα κείμενα των αρχαιοτέρων συγγραφέων σώζονται μόνο σε αντίγραφα. Αλλά και αν παρ' ελπίδα βρίσκαμε σήμερα ένα πολύ αρχαίο αυτόγραφο, λ. χ. την Προς Γαλατάς επιστολή του Αποστόλου Παύλου γραμμένη από το χέρι του, δεν θα καταλαβαίναμε ούτε θα μπορούσαμε ν' αποδείξουμε ότι είναι το αυτόγραφο του Αποστόλου.

Από τα κείμενα του Ελληνορρωμαϊκού κόσμού σώζονται αποσπάσματα εκτάσεως μισής ή μιας σελίδος ή ελαχίστων σελίδων από τον Δ΄ π. Χ. αιώνα (320 π. Χ.) · σπάνια ακέραια συγγράμματα από το Β΄ μ. Χ. αιώνα· και ολόκληρα βιβλία (δηλαδή τόμοι σαν τα σημερινά βιβλία με πολλά συγγράμματα σε κάθε τόμο) από τον Δ΄ μ. Χ. αιώνα (340 μ. Χ.)· και πρόκειται πάντοτε για Ελληνικά ή ελληνόγλωσσα κείμενα. Κυρίως όμως τα Ελληνικά Λατινικά κι Εβραϊκά κείμενα σώζονται και παραδίδονται σε χειρόγραφα του Θ' αιώνος και μεταγενέστερα. Τ' αρχαιότερα χειρόγραφα της Κοντινής Ανατολής (συριακά, κοπτικά, αραβικά, και λοιπά ανατολίτικα) Χριστιανικά μεν είναι σπανίως του Δ΄ αιώνος και μεταγενέστερα, κυρίως δε του ΙΒ' αιώνος και μεταγενέστερα, ισλαμικά δε του ΙΒ' αιώνος και μεταγενέστερα. Τ' αρχαιότερα χειρόγραφα της Μακρινής Ανατολής (Ινδικά, κινεζικά, ινδοκινεζικά) είναι του ΙΓ' αιώνος και μεταγενέστερα, τα δε αρχαιότερα παλαιοαμερικανικά είναι του ΙΣΤ' αιώνος μόνο.

Το αρχαιότερο χειρόγραφο του κόσμου που περιέχει ακέραιο βιβλίο είναι ο ελληνικός πάπυρος του Bodmer 2, του Β΄ αιώνος, που περιέχει το Κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, και βρίσκεται στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας. Το αρχαιότερο βιβλίο του κόσμου, δηλαδή τόμος με τη σημερινή έννοια, είναι το περγαμηνό χειρόγραφο 03 της Βίβλου· περιέχει την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, είναι βιβλιοδετημένο σε 5 τόμους, γράφτηκε το 340 μ. Χ. και βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού με αριθμό 1.209· γι’ αυτό είναι γνωστό σα Βατικανό χειρόγραφο της Βίβλου, παρ' όλο που προέρχεται από την Αλεξάνδρεια. Υπάρχει του ίδιου αιώνος κι άλλο ένα ολόκληρο βιβλίο, περγαμηνό και πολύτομο, το Σιναϊτικό χειρόγραφο της Βίβλου (το 01), που προέρχεται πάλι από την Αλεξάνδρεια και βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου.

Πέντε είναι τα κυριώτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα με τα οποία τα χειρόγραφα της Βίβλου ξεχωρίζουν απ’ όλα τ' άλλα χειρόγραφα της προ-Χριστιανικής και Χριστιανικής γραμματείας.

1. Είναι τα περισσότερα απ’ όλα. Από 60.000 Ελληνικά χειρόγραφα που υπάρχουν σ' όλο τον κόσμο, τα 7.300 είναι της Βίβλου. Κανένα άλλο σύγγραμμα προ-Χριστιανικό ή Χριστιανικό δεν πλησιάζει σ' αυτό το ύψος. Τα 5.300 είναι της Κ. Διαθήκης και τα 2.000 της Π. Διαθήκης. Σχεδόν δεν υπάρχει στη γη βιβλιοθήκη ελληνικών χειρογράφων που να μην έχη χειρόγραφα της Βίβλου και είναι αδύνατο ένας ερευνητής να εξετάση όλα τα χειρόγραφά της με αυτοψία. Τα χειρόγραφα της Βίβλου βρίσκονται σε 380 βιβλιοθήκες όλων των ηπείρων απ’ αυτές οι εφτά κυριώτερες είναι οι εξής κατά σειρά πλήθους βιβλικών χειρογράφων: Άγιον Όρος (αν θεωρηθή σα μία βιβλιοθήκη), Μονή του Σινά, Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισίων, Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών, Βιβλιοθήκη του Βατικανού, Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου, κι Εθνική Βιβλιοθήκη της Πετρουπόλεως.

Ίδια είναι, όπως λέχθηκε, η αναλογία και στη χειρόγραφη παράδοσι των λατινικών κειμένων ανάμεσα στη Βίβλο και στους άλλους συγγραφείς. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς συνήθως παραδίδονται ο καθένας σε 1 μέχρι 10 χειρόγραφα, λίγες φορές δε μέχρι και σε 20 χειρόγραφα, και μόνον ο Όμηρος, που είναι ο άφταστος γίγαντας ανάμεσα σ' εκείνους, παραδίδεται σ' εκατοντάδες, ήτοι σε 190 χειρόγραφα η Ιλιάς και σε 80 η Οδύσσεια. Οι Χριστιανοί συγγραφείς που είναι στο πλήθος των χειρογράφων τους οι πλησιέστεροι προς τη Βίβλο, και είναι σ' αυτό ανώτεροι από τον Όμηρο αλλά πολύ κατώτεροι από τη Βίβλο, είναι ο Ιωάννης Χρυσόστομος, ο Ιερώνυμος, ο Ιωάννης Σιναΐτης (Κλίμαξ), το Σύνταγμα των κανόνων ( = Πηδάλιον), και τα λειτουργικά βιβλία (Ωρολόγιον, Τριώδιον, Μηναία, κλπ. ), Οι παλαιογράφοι, αυτοί δηλαδή που διαβάζουν τ' αρχαία κείμενα από τ' αρχαία χειρόγραφα και τα μεταφέρουν με τον κριτικό τους τρόπο στις έντυπες κριτικές εκδόσεις, όταν μαθαίνουν παλαιογραφία, ακόμη κι αν είναι φιλόλογοι που ασχολούνται με τον Όμηρο ή το Θουκυδίδη, και δεν ενδιαφέρονται για τη Βίβλο, μαθαίνουν κυρίως από τα χειρόγραφα της Βίβλου, διότι αυτά είναι από κάθε άποψι (πλήθος, αρχαιότητα, ποιότητα, γραφικό στυλ) τ' αντιπροσωπευτικώτερα της γενικής χειρόγραφης παραδόσεως. Επίσης τα χειρόγραφα της Βίβλου, λόγω του πλήθους και της αντιπροσωπευτικότητός των, αποτελούν για τους παλαιογράφους τον πιο ασφαλή γνώμονα για τη χρονολόγησι όλων των χειρογράφων, για τον προσδιορισμό δηλαδή του χρόνου κατά τον οποίο γράφτηκε το κάθε χειρόγραφο από το γραφέα του (όχι το κείμενο από το συγγραφέα του).

Πρώτη είναι επίσης η Βίβλος και σε σπαράγματα παπύρων, σε μεμονωμένα δηλαδή παπύρινα φύλλα ή τεμάχια φύλλων με αποσπάσματα κειμένων, τα οποία προέρχονται από διαλυμένα και κατεστραμμένα παπύρινα βιβλία. Από 20.000 εκδεδομένους τέτοιους ελληνικούς παπύρους, που υπάρχουν, οι πάπυροι της Βίβλου που εκδόθηκαν μέχρι το 1976 είναι 567, και αναλυτικώς 323 της Π. Διαθήκης και 244 της Καινής. Υπάρχουν δε και άλλοι τόσοι περίπου ανέκδοτοι, και άλλοι που βρέθηκαν μετά το 1976 επίσης ανέκδοτοι.

Της Π. Διαθήκης ο αρχαιότερος είναι ο πάπυρος του Rylands 458, του Β΄ π.Χ. αιώνος, που περιέχει αποσπάσματα από τα κεφάλαια 23-28 του Δευτερονομίου κατά την αρχαία ελληνική μετάφρασι των Εβδομήκοντα, και βρίσκεται στο Μάντσεστερ της Αγγλίας· της δε Κ. Διαθήκης μέχρι εφέτος (1995) αρχαιότερος θεωρούνταν ο πάπυρος πάλι του Rylands 457, που είναι γραμμένος κατά τα έτη 100-120, και περιέχει αποσπάσματα από το κεφάλαιο 18 του Κατά Ιωάννην ευαγγελίου. πέρυσι όμως, (το 1994), βιβλικός επιστήμων και κορυφαίος παπυρολόγος Πέτρος Thiede, βασισμένος σε τεκμήρια όχι μόνο παπυρολογικά παλαιογραφικά και κωδικολογικά αλλά και φυσικά, απέδειξε ότι ο πάπυρος του Κατά Ματθαίον ευαγγελίου, του οποίου 10 σπαράγματα φυλάγονται στο μουσείο του κολλεγίου Magdalen της Οξφόρδης και περιέχουν ισάριθμα ευανάγνωστα αποσπάσματα χωρίων από το κεφάλαιο 26 του ευαγγελίου, είναι γραμμένος το έτος 70 μ. Χ., δηλαδή όσο ζούσαν ακόμη μερικοί Απόστολοι και πολλοί αυτόπτες του Κυρίου Ιησού Χριστού, ίσως δε κι ο ευαγγελιστής Ματθαίος. Η ανακάλυψι αυτή είναι η μεγαλείτερη φιλολογική και θεολογική ανακάλυψι του αιώνος μας, συγκλόνισε τόσο τους ειδικούς όσο και όλο το Χριστιανικό κόσμο. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο αγγλόγλωσσο διεθνές περιοδικό Time (23-1-1995, τόμ. 145, τεύχ. 3, σελ. 43) σε άρθρο του R. N. Ostling με τίτλο «Ένα βήμα πλησιέστερα στον Ιησού;» (A Step Closer το Jesus?), και στη συνέχεια ανακοινώθηκε με όλες τις επιστημονικές λεπτομέρειες από τον ίδιο τον P. Thiede στα μεγαλείτερα παπυρολογικά περιοδικά του κόσμου και σε βιβλικά και παπυρολογικά συνέδρια. Στους Times του Λονδίνου ο Thiede χαρακτηρίστηκε ως ο άνθρωπος που θα μεταμορφώση την περί Χριστιανισμού αντίληψί μας (εννοούν τη μέχρι σήμερα υπάρχουσα αρνητική αντίληψι για την αρχαιότητα κι αυθεντικότητα των πηγών της Χριστιανικής πίστεως, δηλαδή των βιβλικών κειμένων). Ο πάπυρος είχε αγοραστή το 1901 στο Λούξορ της Αιγύπτου από τον Αγγλο C. Huleatt, εφημέριο της εκεί και τότε αγγλικανικής παροικίας. Παρέμενε στο προειρημένο πανεπιστημιακό μουσείο αδημοσίευτος μέχρι το 1953 κι ανερεύνητος μέχρι πέρυσι. Τα 3 σπαράγματα του, των οποίων δημοσιεύεται εδώ φωτογραφία, περιέχουν, χωρίς καμία απολύτως διαφορά από το εκκλησιαστικό μας κείμενο της Κ. Διαθήκης, τα εξής χωρία του ευαγγελίου· (στα παπυρικά σπαράγματα διαβάζονται όσα μέρη των χωρίων γράφω με μαύρα κεφαλαία γράμματα):

26,10: γνούς δε ο Ιησούς είπεν αυτοίς· τι κόπους παρΕΧΕΤΕ τη ΓΥΝΑΙΚΙ; ΕΡΓΟΝ ΓΑΡ καλόν ειργάσατο εις εμέ.

26,14: Τότε ΠΟΡΕυθείς εις των δώδεκα, Ο ΛΕΓΟΜενος Ιούδας ΙΣΚΑΡΙώτης, προς τουΣ ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ είπε· τι θέΛΕΤΕ ΜΟΙ δούναι, και εγώ υμίν παραδώσω αυτόν;

26,31: τότε λέγει ΑΥΤΟΙΣ Ο ΙΗΣΟΥΣ· πάντες υμείς ΣΚΑΝΔΑΛΙΣΘΗσεσθε ΕΝ ΕΜΟΙ ΕΝ τη νυκτί ΤΑΥΤΗ.

Κανένα άλλο έργο της αρχαιότητος, ούτε τα Έπη του Όμηρου, δεν έχει τόσα παπυρικά αποσπάσματα, όσα έχει η Βίβλος, ούτε φυσικά και τόσο κοντά στ' αυτόγραφα, όσο η Βίβλος.

Τα χειρόγραφα τόσο της Βίβλου όσο και όλων των άλλων κειμένων του Ελληνορρωμαϊκού κόσμου και της Κοντινής Ανατολής είναι από 3 γραφικές ύλες: πάπυρο, περγαμηνή (κατεργασμένο λεπτό δέρμα), και χαρτί. Σε πάπυρο μόνο αποσπάσματα, αλλά και ολόκληρα το Κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, οι Επιστολές του Πέτρου και του Ιούδα, και μερικοί Ψαλμοί· σε περγαμηνή τα περισσότερα ακέραια χειρόγραφα της Βίβλου σε χαρτί τα λιγώτερα και οψιμώτερα.

2. Τα χειρόγραφα της Βίβλου σε σύγκρισι με το σύνολο των χειρογράφων των αρχαίων κειμένων είναι τ' αρχαιότερα απ’ όλα. Του Όμηρου και όλων των άλλων συγγραφέων των προ και μετά Χριστόν τα έργα βρίσκονται σε χειρόγραφα του Θ' αιώνος και μεταγενέστερα (Ι – ΙΖ΄ αι. ). Μόνο του Αριστοτέλους η Αθηναίων πολιτεία βρέθηκε η μισή σε χειρόγραφο του Α' μ. Χ. αιώνος και η κωμωδία του Μενάνδρου Δύσκολος σε χειρόγραφο του Γ' αιώνος. Η Βίβλος έχει 20 ακέραια χειρόγραφα με τις δύο Διαθήκες, 80 μόνο με την Κ. Διαθήκη, κι άλλα 180 με τη μισή Κ. Διαθήκη, συνολικά 280 χειρόγραφα, αρχαιότερα από τον Θ' αιώνα, δηλαδή αρχαιότερα απ’ ολόκληρη τη χειρόγραφη παράδοσι όλων των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, από τον Όμηρο μέχρι τον τελευταίο χρονικώς, κι όλων των Λατίνων, κι όλων των συγγραφέων κι ανωνύμων βιβλίων του κόσμου. Αν όλα τ' ακέραια χειρόγραφα της ανθρωπότητος τα κατατάξουμε χρονικώς, στην αρχή επί 7 αιώνες (Β - Η') εμφανίζονται μόνο χειρόγραφα της Βίβλου· έπειτα αρχίζουν να εμφανίζωνται και χειρόγραφα μόνο Ελλήνων Λατίνων Εβραίων και Χριστιανών Ανατολιτών επί άλλους 4 αιώνες (Θ - ΙΒ') · έπειτα από το ΙΒ' αιώνα αρχίζουν να εμφανίζωνται και αραβικά ισλαμικά· και μόνο από το ΙΓ' αιώνα κι εδώθε εμφανίζονται χειρόγραφα ινδικά, κινεζικά, παλαιοαμερικανικά, κλπ., το μεγαλείτερο πλήθος των χειρογράφων της Βίβλου είναι των αιώνων Ι - ΙΒ'.

3. Τα βιβλικά χειρόγραφα είναι τα επιμελέστερα απ’ όλα τα χειρόγραφα όλων των κειμένων της αρχαιότητος. Η επιμέλεια τους, η κριτική τους ακρίβεια, η επιστημονική τους σχολαστικότης, και η μεθοδική διαίρεσι του κειμένου των σε κεφάλαια και στίχους δεν έχουν το αντίστοιχο τους σε κανένα χειρόγραφο κανενός συγγραφέως και καμμίας γραμματείας στον κόσμο. Το δε 25% απ’ αυτά είναι χειρόγραφα σχολιασμένα σαν τον περίφημο κώδικα venetus του Όμηρου.

4. Τα βιβλικά χειρόγραφα είναι τα πολυτελέστερα απ’ όλα. Το 90% απ’ αυτά είναι περγαμηνά, και μόνο τα υπόλοιπα και οψιμώτερα είναι χάρτινα. Αρκετά είναι γραμμένα πάνω σε σπάνια περγαμηνή, δέρμα εμβρύων γιδιών (το άριστο πάντων), δέρμα πορφυροβαμμένο (το πολυτελέστερο πάντων), δέρμα λαγού, δέρμα αντιλόπης, κλπ. Από δέρμα εμβρύων γιδιών λ. χ. Είναι το περγαμηνό χειρόγραφο της Κ. Διαθήκης 1404 ( = αγιορείτικης μονής Παντοκράτορος 234) του ΙΓ' αιώνος, που περιέχει την Κ. Διαθήκη, τους Ψαλμούς, και αρκετούς εκκλησιαστικούς συγγράφεις. Για την υπόλοιπη παγκόσμια γραμματεία ένα μόνο πορφυρό χειρόγραφο μαρτυρείται -δεν διασώζεται- και ήταν του Ομήρου· το μαρτυρεί ο Ρωμαίος ιστορικός Ιούλιος Καπιτωλίνος· ήταν ιδιοκτησία του Ρωμαίου αυτοκράτορος Μαξιμιανού. Της Βίβλου πορφυρά χειρόγραφα μαρτυρούνται πάρα πολλά, διασώζονται δε μέχρι σήμερα εννέα Ελληνικά και περισσότερα Λατινικά. Ελληνικά είναι το χειρόγραφο Τ της Π. Διαθήκης (ένα Ψαλτήριον του Ζ' αιώνος που βρίσκεται στη δημοτική βιβλιοθήκη της Ζυρίχης με αριθμό C. 84) και της Κ. Διαθήκης τα χειρόγραφα 022 023 042 043 080 565 1143 και λ 46· της Κ. Διαθήκης είναι πέντε του ΣΤ' αιώνος, δύο του Θ', και ένα του Ι. Το 022 περιέχει και τη Γένεσι της Π. Διαθήκης· είναι κομμένο σ' εννέα κομμάτια, και βρίσκονται 182 φύλλα του στην Πετρούπολι, 33 στην Πάτμο, 6 στο Βατικανό, 4 στο Λονδίνο, 2 στη Βιέννη, 1 στη Θεσσαλονίκη, 1 στην Αθήνα, 1 στη Λέρμα της Ιταλίας σ' έναν πύργο, κι 1 στη Ν. Υόρκη. Οι αρχαίοι για άκρα πολυτέλεια έγραφαν μερικές φορές με χρυσή ή αργυρή μελάνη, ιδίως πάνω σε πορφυροβαμμένη περγαμηνή, χρυσόγραφα τέτοια ή αργυρόγραφα χειρόγραφα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων· δεν υπάρχουν σήμερα, μαρτυρούνται όμως από την αρχαιότητα ένα μόνο του Όμηρου, εκείνο το πορφυρό που μαρτυρεί ο Ιούλιος Καπιτωλίνος, κι ένα μόνο ποίημα του Πινδάρου. Της Αγίας Γραφής μαρτυρούνται πάρα πολλά, σώζονται δε σήμερα 8 τέτοια, ήτοι 7 χρυσόγραφα (από τα οποία τα 3 είναι και πορφυρά, τα δε 2 έχουν και αργυρογραφία) κι 1 σκέτο αργυρόγραφο. Είναι της Π. Διαθήκης το Τ (Ψαλτήριον), και της Κ. Διαθήκης τα 022 (Κ. Διαθήκη + Γένεσις), 023, 1404 (Κ. Διαθήκη + Ψαλτήριον), λ 117, λ 132, λ 757, και λ 1390. Περισσότερα είναι τα Λατινικά χρυσόγραφα κι αργυρόγραφα της Βίβλου, που σώζονται, από τα οποία περίφημο είναι η χρυσή Βίβλος του Καρόλου του μεγάλου, του Η' αιώνος. Υπάρχουν κι ελάχιστα πατερικά έργα που έχουν χρυσά τα γράμματα μόνο των τίτλων ή τα πρώτα γράμματα των κεφαλαίων. Πολύ περισσότερα είναι τα βιβλικά χειρόγραφα που έχουν εξωτερική πολυτέλεια στη βιβλιοδεσία, με καλύμματα χρυσά ή αργυρά ή ελεφάντινα (δηλαδή φιλντισένια) ή στολισμένα με διαμάντια και άλλα πολύτιμα πετράδια. Μερικά έχουν και ωρισμένα κόκκινα γράμματα γραμμένα με κιννάβαρι για λόγους κυρίως ευρετηριακούς και λοιπούς επιστημονικούς.

5. Τα βιβλικά χειρόγραφα είναι επίσης τα καλλιτεχνικώτερα απ’ όλα τα χειρόγραφα όχι μόνο του Ελληνορρωμαϊκού αλλά και όλου του κόσμου. Πάρα πολλά βιβλικά έχουν πολλές μινιατούρες, ανθέμια, και κεφαλάρια κειμένου, που είναι αριστουργήματα ζωγραφικής και διακοσμητικής τέχνης, και βρίσκονται πολλές φορές μέχρι και 300 τέτοια σ' ένα χειρόγραφο. Πολλά χειρόγραφα της Βίβλου είναι μνημεία ζωγραφικής εφάμιλλα με τους παγκοσμίου φήμης ζωγραφικούς πίνακες· μία, ας την πούμε έτσι, καλή τέχνη της αρχαιότητος ήταν και η λεπτογραφία. Λεπτογραφικά χειρόγραφα διασώζονται μόνο της Βίβλου αρκετά και των πατερικών κειμένων ελάχιστα. Τέτοιο είναι το προειρημένο χειρόγραφο 234 της μονής Παντοκράτορος· τα χρυσά γράμματά του πάνω στην από έμβρυα γιδιών περγαμηνή του είναι μικρά σαν τα μικρότερα γράμματα των σημερινών εφημερίδων.

Ένα άλλο γνώρισμα των βιβλικών χειρογράφων, που δεν είναι μοναδικό αλλά μόνο κύριο, είναι ότι αυτά σχεδόν όλα είναι το καθένα μόνο Βίβλος, ενώ τα άλλα χειρόγραφα περιέχουν σχεδόν πάντοτε το καθένα πολλούς και διαφόρους συγγραφείς. Λίγα είναι τα μη βιβλικά χειρόγραφα που περιέχουν το καθένα έναν μόνο αρχαίο συγγραφέα.

Τα βιβλικά χειρόγραφα από πλευράς περιεχομένου διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: στα χειρόγραφα του συνεχούς κειμένου και στα χειρόγραφα του εκλογαδικού κειμένου, δηλαδή τ' ανθολόγια ή εκλογάδια λεγόμενα. Τα της δευτέρας κατηγορίας είναι μόνο του Ι΄ αιώνος και μεταγενέστερα, και σε ποσότητα τα μεν της Κ. Διαθήκης αποτελούν το 39% του συνόλου των χειρογράφων της, τα δε της Παλαιάς λιγώτερο κι από το 10% του συνόλου των χειρογράφων της.

Τα χειρόγραφα του συνεχούς κειμένου άλλοτε περιέχουν ολόκληρη την Παλαιά ή την Κ. Διαθήκη (μερικές φορές και τις δύο Διαθήκες μαζί), άλλοτε δε μόνο τα ιστορικά βιβλία της Π. Διαθήκης, ή μόνο τα ποιητικά και προφητικά, ή μόνο τα 4 ευαγγέλια της Καινής, ή μόνο τις Πράξεις και τις Επιστολές των Αποστόλων και την Αποκάλυψι. Φυσικά, όταν λέμε για ελληνικό κείμενο της Π. Διαθήκης, εννοούμε πάντοτε την αρχαία μετάφρασι των Εβδομήκοντα. Όταν ένα χειρόγραφο της Κ. Διαθήκης περιέχη το συνεχές και ολόκληρο κείμενο μόνο των 4 ευαγγελίων, λέγεται συνήθως και Ευαγγέλιον ή Τετραευάγγελον ή Ευαγγελιστάριον, ενώ όταν περιέχη μόνο τις Πράξεις και τις Επιστολές των Αποστόλων και την Αποκάλυψι, λέγεται Πραξαπόστολος ή Απόστολος.

Από τους διαφόρους τρόπους ταξινομήσεως των βιβλίων της Αγίας Γραφής στα χειρόγραφα, εξιχνιάζεται ότι κατά την εποχή του παπύρου, που βιβλιοδετούνταν σε ρόλο ή μικρό τομίδιο, πριν δηλαδή την ευρεία χρήσι της περγαμηνής που βιβλιοδετούνταν σε ραφτό βιβλίο σαν το σημερινό, η μεν Π. Διαθήκη κυκλοφορούσε πρώτα σε 22 ρόλους κι έπειτα σε 8 τομίδια, η δε Κ. Διαθήκη πρώτα σε ο ρόλους κι έπειτα σε 4 τομίδια.

Η σειρά των βιβλίων της Κ. Διαθήκης στα Ελληνικά χειρόγραφα δεν είναι ακριβώς αυτή που βλέπουμε στις σημερινές έντυπες εκδόσεις μας. Οι έντυπες εκδόσεις μας έχουν τα βιβλία με τη σειρά που βρίσκονται στα Λατινικά χειρόγραφα και στις ευρωπαϊκές έντυπες εκδόσεις τόσο του λατινικού όσο και του ελληνικού κειμένου. Στα Ελληνικά χειρόγραφα διαφέρει η σειρά των Επιστολών των Αποστόλων. Μετά τις Πράξεις των Αποστόλων πρώτα βρίσκονται οι 7 Καθολικές Επιστολές, έπειτα οι Επιστολές του Παύλου, κι έπειτα η Αποκάλυψι. Και οι Επιστολές του Παύλου βρίσκονται με άλλη σειρά· μετά τη Β΄ Προς Θεσσαλονικείς βρίσκεται η Προς Εβραίους, κι έπειτα οι Επιστολές προς πρόσωπα, ήτοι Προς Τιμόθεον Α - Β', Προς Τίτον, και προς Φιλήμονα.

Το βιβλικό κείμενο στα Ελληνικά χειρόγραφα διαιρείται σε κεφάλαια και στίχους, όπως και σήμερα, αλλά τα μεν κεφάλαια αριθμούνται ένα - ένα, οι δε στίχοι μόνο δηλώνονται σαν αριθμητικό σύνολο στην αρχή ή στο τέλος του κάθε βιβλίου ή στους λεγόμενους στιχαριθμικούς καταλόγους των βιβλίων. Τόσο τα κεφάλαια όσο και οι στίχοι είναι πολύ μικρότερα από τα σημερινά των έντυπων εκδόσεων. Συναντώνται τρεις διαφορετικές διαιρέσεις, αλλά συνηθέστερη είναι η μία, αυτή την οποία χρησιμοποιούν μερικές φορές στις παραπομπές των οι πατέρες. Σε πολλά χειρόγραφα, μπροστά από τα 4 ευαγγέλια σημειώνονται οι 10 κανόνες ( = πίνακες) του Ευσεβίου μαζί με την Επιστολή του προς Καρπιανόν, που εξηγεί τη χρήσι των πινάκων αυτών. Οι πίνακες αυτοί είναι ένα είδος θεματολογικού ταμείου των ευαγγελίων, δηλαδή κονκορντάτσιας.

Στο βιβλίο των Ψαλμών σε πολλά χειρόγραφα παρατηρείται μια λειτουργική διαίρεσί τους σε 20 ομάδες ψαλμών, τα 20 λεγόμενα καθίσματα· λέγονται έτσι, επειδή κατά την επιστήμη επ’ Εκκλησίας ανάγνωσί τους οι Εκκλησιαζόμενοι ακούν τους ψαλμούς καθιστοί. Στο τέλος του βιβλίου των Ψαλμών τις περισσότερες φορές στα χειρόγραφα προστίθενται οι εννέα ωδές, που είναι εννέα ποιητικά ή ποιητικού ύφους κομμάτια από την υπόλοιπη Βίβλο, ήτοι 7 από την Π. Διαθήκη και 2 από την Καινή, που χρησιμοποιούνται στη λατρεία σαν ψαλμοί. Σπανίως οι ωδές είναι περισσότερες ή διαφορετικές από τις εννέα συνηθισμένες.

Το εκλογαδικό κείμενο της Βίβλου, παραδεδομένο, όπως λέχθηκε, στο 10% των χειρογράφων της Π. Διαθήκης και στο 39% εκείνων της Καινής. Είναι εκείνο που δεν περιέχει ακέραια βιβλία, αλλά ανθολογίες περικοπών απ’ αυτά. Οι ανθολογίες αυτές λέγονται εκλογάδια ή αναγνωσματάρια, διότι περιέχουν αναγνώσματα της Βίβλου που διαβάζονται στη λατρεία. Οι ανθολογίες αυτές είναι 4: Προφητολόγιον, Ψαλτήριον, Ευαγγέλιον, και Απόστολος.

1. Το Προφητολόγιον, αν και λέγεται έτσι, είναι ανθολογημένο απ’ όλη την Π. Διαθήκη, πλην των Ψαλμών, κι όχι μόνο από τους Προφήτες. Οι περισσότερες περικοπές του είναι παρμένες από τα βιβλία Γένεσις, Ιώβ, Παροιμίαι, Ησαΐα· κάθε ανάγνωσμα του Προφητολογίου εισάγεται με τη λειτουργική φράσι «Γενέσεως (ή άλλου βιβλίου) το ανάγνωσμα», γραμμένη συνήθως με κόκκινη μελάνη. Η χρήσι του Προφητολογίου εγκαταλείφτηκε γύρω στο 1200, πιθανώς το 1204 με την έναρξι της φραγκοκρατίας, γι’ αυτό και δεν τυπώθηκε ποτέ σα λειτουργικό βιβλίο. Διαβάζονται όμως μέχρι σήμερα, κυρίως κατά τη μεγάλη τεσσαρακοστή και τη μεγάλη εβδομάδα, λίγες μόνο περικοπές προερχόμενες από το Προφητολόγιο και κατεσπαρμένες στο Τριώδιο και στα Μηναία.

2. Το Ψαλτήριον είναι το μόνο εκλογάδιο το οποίο στους Ψαλμούς συμπίπτει απόλυτα με το συνεχές κείμενο, διότι είναι ακέραιο το βιβλίο των Ψαλμών και όχι ανθολογία. Ανθολογία είναι μόνο για τις εννέα ωδές. Οι μικροδιαφορές του Ψαλτηρίου από το μη λειτουργικό βιβλίο των Ψαλμών είναι ότι αυτό επιγράφεται Ψαλτήριον, διαιρείται σε 20 καθίσματα, και έχει σαν προσθήκη τις εννέα ωδές, ενώ το άλλο επιγράφεται Ψαλμοί και δεν έχει τη διαίρεσι σε καθίσματα ούτε στο τέλος τις ωδές. Ουσιαστική διαφορά δεν υπάρχει καμία.

3. Το Ευαγγέλιον ή και Ευαγγελιάριον (άλλο είναι το Ευαγγελιστάριον που αναφέρθηκε προηγουμένως) είναι ανθολογία περικοπών από τα 4 ευαγγέλια. Είναι το ευαγγέλιον που διαβάζει ο παπάς στην Εκκλησία, και η κάθε περικοπή του λέγεται επίσης ευαγγέλιον (λ. χ. Το ευαγγέλιο της σημερινής Κυριακής, τα 12 ευαγγέλια της Μ. Πέμπτης). Ενώ στο Ευαγγελιστάριον του συνεχούς κειμένου η σειρά των ευαγγελίων είναι Ματθαίος Μάρκος Λουκάς Ιωάννης, στο Ευαγγελιάριον του εκλογαδικού κειμένου είναι Ιωάννης Ματθαίος Λουκάς Μάρκος. Τα πρώτα γράμματα όλων των περικοπών του ευαγγελίου, γραμμένα συνήθως όπως και στα έντυπα με κόκκινη μελάνη, είναι το Τ και το Ε, διότι όλες εισάγονται με τις λειτουργικές φράσεις: «Τω καιρώ εκείνω…» (όταν πρόκηται για διήγησι), και: «Είπεν ο Κύριος τοις μαθηταίς αυτού (την παραβολήν ταύτην)…» (όταν πρόκηται για παραβολή η άλλη διδαχή). Εύαγγελιάρια υπάρχουν δύο, που βρίσκονται συνήθως σ' ένα χειρόγραφο. Το ένα λέγεται Πασχάλιον ή Των κινητών εορτών, που είναι όλες εξαρτήματα του Πάσχα. Το άλλο λέγεται Μηνολόγιον ή Των ακινήτων εορτών και αντιστοιχεί στους 12 μήνες του έτους με πρώτο το Σεπτέμβριο. Όταν τα δύο είναι σ' ένα και το ίδιο χειρόγραφο, προηγείται το Πασχάλιον.

4. Ο Απόστολος είναι εκλογάδιο ανθολογημένο από τις Πράξεις και τις 21 Επιστολές των Αποστόλων. Σ' αυτόν οι περικοπές σχεδόν όλες αρχίζουν με τα γράμματα Ε και Α, διότι εισάγονται με τις λειτουργικές φράσεις «Εν ταις ημέραις εκείναις…» (όταν πρόκηται για διήγησι των Πράξεων), και «Αδελφοί…» (όταν πρόκηται για διδαχή από τις Επιστολές).

Συχνά τα χειρόγραφα του συνεχούς κειμένου έχουν σε κάθε βιβλίο της Γραφής στην αρχή την επιγραφή και στο τέλος την υπογραφή· η δεύτερη δεν είναι παρά επανάληψι της επιγραφής. Στο τέλος έχουν επίσης, σημειωμένο τον αριθμό των στίχων του κειμένου και τον τόπο της συγγραφής του π. χ. «Στίχοι βχνε΄· εγράφη εν Καισαρεία ή εγράφη από Κορίνθου».

Του κάθε βιβλίου της Αγίας Γραφής συχνά στα χειρόγραφα προηγείται ένας πρόλογος· οι πρόλογοι αυτοί είναι γραμμένοι από τον Αλεξανδρέα του Ε' αιώνος Ευθάλιο επίσκοπο Σούκλης ή κι από άλλους άγνωστους εκκλησιαστικούς συγγράφεις, και μοιάζουν με τις «υποθέσεις» των ραψωδιών του Ομήρου ή των τραγωδιών και κωμωδιών.

Τα χειρόγραφα του συνεχούς κειμένου διακρίνονται σε δυο κατηγορίες: σ' αυτά που έχουν σκέτο κείμενο και σ' αυτά που το έχουν σχολιασμένο. Τα σχόλια, που λέγονται συνήθως Σειραί ή Catenae, είναι συλλογές αποσπασμάτων από ερμηνευτικά συγγράμματα εκκλησιαστικών συγγραφέων, τα οποία σώθηκαν ή και χάθηκαν. Είναι τοποθετημένα στο πάνω, στο κάτω, και στο έξω περιθώριο της σελίδος (όχι ποτέ στο περιθώριο το προς τη ράχι του βιβλίου)· στην Κ. Διαθήκη υπάρχουν 11 διαφορετικές Σειρές, γραμμένες στο 25% των χειρογράφων, όπως λέχθηκε προηγουμένως. Τις ξεχώρισαν οι ερευνηταί Karo και Lietzmann. Η κυριώτερη απ’ αυτές έχει εκδοθή από τον Cramer κι εκτείνεται σε 8 ογκώδεις τόμους. Στην Π. Διαθήκη οι Σειρές δεν έχουν ακόμη διακριθή και χαρακτηρισθή, αλλ’ απ’ ό,τι βλέπω στα χειρόγραφα, πρέπει να ξεπερνούν τις 10. Η κυριώτερη απ’ αυτές καλύπτει σχεδόν όλα τα ιστορικά βιβλία (από τη Γένεσι μέχρι και τις Βασιλείες) και έχει εκδοθή από το Νικηφόρο Θεοτόκη σε δυο πελώριους τόμους.

Στο τέλος των ευαγγελίων μερικές φορές υπάρχει το Συναξάριον δηλαδή πίνακας των περικοπών που διαβάζονται επ’ Εκκλησίας κατά σύναξιν, δηλαδή κυρίως κατά τις Κυριακές κι έπειτα κατά τις κινητές και ακίνητες εορτές του ενιαυτού. (Άλλο πράγμα είναι το αγιολογικό Συναξάριον, που είναι επιτομή βιογραφιών των Αγίων στα Μηναία). Αυτό το βιβλικό Συναξάριον δημοσιεύεται και στην έντυπη έκδοσι της Κ. Διαθήκης του Β. Αντωνιάδου, την οποία διαδίδει η ιερά σύνοδος.

Στα βιβλικά χειρόγραφα πολλές φορές πάνω από τα γράμματα του κειμένου υπάρχουν και μουσικές ενδείξεις, δηλαδή σημαδόφωνα, μουσικές νότες. Αυτό στα χειρόγραφα του συνεχούς κειμένου συμβαίνει λίγες φορές, ενώ στα εκλογάδια πολλές φορές. Το απλούστερο σύστημα σημαδοφώνων αποτελείται από δύο σημεία που το καθένα με 3 στιγμές παριστάνει οξεία η βαρεία (.·· ··.).

Αυτά για τα Ελληνικά χειρόγραφα της Βίβλου, δηλαδή της μεταφράσεως των Εβδομήκοντα για την Π. Διαθήκη και του πρωτοτύπου της Κ. Διαθήκης.

***

Είναι γνωστό ότι, όπως γίνεται σήμερα, έτσι και στην αρχαιότητα διάφοροι συγγραφείς μέσα στα συγγράμματά τους παρέθεταν στίχους ή πεζά παραθέματα (τσιτάτα) από αρχαιότερους συγγραφείς. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης και ο Στράβων στα έργα τους παραθέτουν (τσιτάρουν) πολλές φορές στίχους του Όμηρου. Φυσικά τα παραθέματα προέρχονται κυρίως από σπουδαίους ποιητάς και συγγραφείς. Είναι ευνόητο ότι, όσο πιο σπουδαίος και πολυδιαβασμένος ήταν ένας ποιητής ή συγγραφεύς, τόσο περισσότερα παραθέματά του παρατίθενται από τους μεταγενεστέρους του συγγράφεις. Από τους άλλους συγγραφείς πλην της Βίβλου πρώτος στα παραθέματα και με μεγάλη διαφορά είναι ο Όμηρος· γύρω στα 1.000 παραθέματά του βρίσκονται σε περισσοτέρους από 100 μεταγενεστέρους συγγραφείς. Της Βίβλου υπάρχουν 205.000 παραθέματα σ' ελληνόγλωσσους μόνο Χριστιανούς συγγραφείς, ήτοι 85.000 παραθέματα της Π. Διαθήκης κι 120.000 της Καινής. Τα παραθέματα της Π. Διαθήκης είναι συνήθως πιο εκτεταμένα από τα της Καινής. Οι συγγράφεις που τα παραθέτουν είναι περίπου 1.500. Πολύ περισσότερα είναι τα βιβλικά παραθέματα στην αρχαία λατινική Χριστιανική γραμματεία, που παρατίθενται από 3.000 περίπου συγγραφείς. Η Βίβλος είναι το μόνο βιβλίο στον κόσμο, που το κείμενό της παρατίθεται ολόκληρο· αν δηλαδή χανόταν όλα τα χειρόγραφά της κι όλα τα τυπογραφικά αντίτυπά της, θα μπορούσε ν' αποκατασταθή όλο το κείμενό της μόνο από τα παραθέματα. Χωρία της Βίβλου παραθέτουν και μη Χριστιανοί συγγραφείς, όπως ο λίγο μεγαλείτερος του Χριστού σε ηλικία γραμματικός Λογγίνος, ο οποίος παραθέτει χωρία του πρώτου κεφαλαίου της Γενέσεως κατά τη μετάφρασι των Εβδομήκοντα, και οι ιστορικοί, λογοτέχνες, και φιλόσοφοι επίκτητος, Λουκιανός, Κέλσος, Αμέλιος, Πορφύριος, Αίλιος Λαμπρίδιος, και άλλοι, που παραθέτουν από την Κ. Διαθήκη.

Μία μόνο φράσι της Κ. Διαθήκης είναι που δεν ανευρίσκεται ούτε στα Ελληνικά χειρόγραφα ούτε στα Ελληνικά παραθέματα· κι αυτή είναι η φράσι «εν τω ουρανώ, ο Πατήρ, ο Λόγος, και το άγιον Πνεύμα, και ούτοι οι τρεις εν εισι· και τρεις εισιν οι μαρτυρούντες εν τη γη» η οποία στις έντυπες εκδόσεις βρίσκεται στην Α' Επιστολή του Ιωάννου 5,7. Αυτή τη φράσι, κάπως διαφορετικά διατυπωμένη, την έχει μόνο ένα δίγλωσσο Ελληνολατινικό χειρόγραφο του ΙΔ' αιώνος γραμμένο στην Ιταλία, το Βατικανό Οττοβονιανό 298 (όπου το ελληνικό της κείμενο είναι μετάφρασι του λατινικού της απέναντι στήλης), και την παραθέτει ένας μόνο ελληνόγλωσσος συγγραφεύς, ο δομινικανός μοναχός του ΙΕ' αιώνος και οπαδός του Θωμά Ακινά Μανουήλ Καλέκας. Πρώτος παραθέτει τη φράσι αυτή σε λατινική γλώσσα ο Ισπανός αιρεσιάρχης του Δ΄ αιώνος Πρισκιλλιανός. Έπειτα συναντάται σε αρκετά Λατινικά χειρόγραφα. Στις έντυπες εκδόσεις του ελληνικού κειμένου την έβαλε μεταφρασμένη από τα Λατινικά ο πρώτος εκδότης της ελληνικής Βίβλου καρδινάλιος Ximenes de Cisneros το 1514. Για τους λόγους αυτούς στην έκδοσι της ιεράς συνόδου ο Β. Αντωνιάδης τη φράσι αυτή τη χαρακτηρίζει σα νόθο και την τυπώνει με μικρότερα στοιχεία.

***

Πρώτη στον κόσμο είναι η Βίβλος και στις μεταφράσεις. Έχει την αρχαιότερη μετάφρασι στην παγκόσμια ιστορία, που είναι η μετάφρασι των Εβδομήκοντα από το αρχαίο εβραϊκό πρωτότυπο της Π. Διαθήκης στην αρχαία ελληνική γλώσσα, καμωμένη στην Αλεξάνδρεια τον Γ' π. Χ. αιώνα. Κατά τη γνώμη μου λέγεται μετάφρασι των Εβδομήκοντα -ακριβέστερα των Εβδομήκοντα δύο-, επειδή αυτή μόνη έγινε με τη φροντίδα και κυκλοφόρησε με την έγκρισι του μεγάλου συνεδρίου των εβδομήκοντα δύο, που ήταν για τον αρχαίο Ισραήλ ό,τι είναι για μας σήμερα η ιερά σύνοδος, η βουλή, ο Άρειος πάγος, και το συμβούλιο της επικρατείας μαζί. Πρόκειται για το μέγα συνέδριο του Ισραήλ, που ιδρύθηκε από το Μωυσή, καταδίκασε το Χριστό και το Στέφανο, δίκασε τον Παύλο, και γράφτηκε γι’ αυτό το βιβλίο της Μισνά και της Ταλμούδ «Συνέδριον»· αυτό λεγόταν αλλιώς οι Εβδομήκοντα ή οι Εβδομήκοντα δύο, διότι τόσα ήταν τα μέλη του. Σήμερα η προ-Χριστιανική αυτή Ιουδαϊκή ελληνόγλωσση μετάφρασι των Εβδομήκοντα επέχει τη θέσι του πρωτοτύπου της Π. Διαθήκης, διότι το αρχικό εβραϊκό πρωτότυπό της χάθηκε. Το εβραϊκό που κυκλοφορεί σήμερα ή Μασοριτικό λεγόμενο είναι επαναμετάφρασι κυρίως των Εβδομήκοντα στην εβραϊκή γλώσσα του μεσαίωνος, που έγινε βαθμιαία από το Β΄ μέχρι τον Θ' μ. Χ. αιώνα, γι’ αυτό έχει κι ελληνικές λέξεις, όπως Ουρ (=Χώρ =Χώρα) (Γε 11,31), φοιριόν (= φορείον) (Άσ. 3,9), παράδεισος (Άσ. 4,13· περσική λέξι παρμένη μέσω της ελληνικής γλώσσης), και πολλές άλλες.

Έχει επίσης η Π. Διαθήκη και άλλες έξ τουλάχιστο ελληνόγλωσσες Ιουδαϊκές μεταφράσεις, από τις οποίες σώζονται μόνο λείψανα· είναι του Ακύλα (130 μ. Χ. ), του Θεοδοτίωνος (180), του Συμμάχου (210), και οι λεγόμενες Πέμπτη (Γ' αι. ), Έκτη (Γ' αι. ), και Έβδομη (Γ' αι. ). Το Μασοριτικό κείμενο είναι δευτερευόντως επαναμετάφρασι και αυτών των 6 μεταφράσεων. Υπάρχει και μία όψιμη μερικών βιβλίων σωζόμενη μετάφρασι, η μαρκιανή, του ΙΕ' αιώνος· είναι μετάφρασι του Μασοριτικού κειμένου. Του Μασοριτικού κειμένου τ' αρχαιότερα χειρόγραφα είναι ένα μερικό του Θ΄ αιώνος κι ένα ολόκληρο του Ι΄ αιώνος.

Χριστιανικές μεταφράσεις αρχαίες έχουν και οι δύο Διαθήκες 18, ήτοι 2 λατινικές (του Β΄ και του Δ αιώνος), 5 συριακές (Β΄, Ε', ΣΤ', και Ζ' αιώνος), 4 κοπτικές δηλαδή αιγυπτιακές (Γ' και Δ΄ αιώνος), τη γοτθική (Δ΄ αι.), την αιθιοπική (Ε' αι.), την αρμενική (Ε' αι.), την ιβηρική δηλαδή γεωργιανή (Ε' αι.), την αραβική (Ζ' αι.), την περσική (Ζ' αι.), και τη Σλαβονική (Θ' αι.). Μόνη η Κ. Διαθήκη έχει κι άλλες 4 αρχαίες μεταφράσεις σε μερικές από τις παραπάνω γλώσσες (λατινική, συριακή, κοπτική). Όλες οι αρχαίες αυτές μεταφράσεις παραδίδονται η κάθε μια σε πλήθος χειρογράφων, η δε λατινική Βουλγάτα ξεπερνάει σε χειρόγραφα το ελληνικό πρωτότυπο. Αρχαιότερο χειρόγραφό της είναι το Αμιατίνο του Ζ' αιώνος.

Έχει η Βίβλος και τις περισσότερες σύγχρονες μεταφράσεις απ’ όλα τα βιβλία του κόσμου. Σήμερα (1995), υπάρχουν συγγραφείς και λογοτέχνες που έχουν μέχρι και 30 μεταφράσεις σε σύγχρονες γλώσσες, κι αυτοί θεωρούνται σαν οι κορυφαίοι στον κόσμο. Η Βίβλος κυκλοφορεί σήμερα σε 1.577 μεταφράσεις, όσες είναι οι γλώσσες της γης. Οι γλωσσολόγοι, όταν θέλουν να μάθουν πόσες είναι οι γλώσσες της γης, ρωτούν τις βιβλικές εταιρείες πόσες και ποιες μεταφράσεις της Βίβλου έχουν θέσει σε κυκλοφορία. Όπως δήλωσαν οι εταιρείες αυτές στις 31-12-1976, μέχρι την ημέρα εκείνη η Βίβλος είχε μεταφραστή σε 1577 γλώσσες. Απ’ αυτές στις 261 γλώσσες είχαν μεταφραστή και οι δύο Διαθήκες, σε άλλες 384 μόνο η Κ. Διαθήκη, και στις υπόλοιπες 932 μεμονωμένα βιβλία της Κ. Διαθήκης, που είναι συνήθως τα 4 ευαγγέλια και οι Πράξεις των Αποστόλων, ή οι Ψαλμοί.

***

Και στις έντυπες εκδόσεις η Βίβλος έχει το απλησίαστο πρωτείο. Σήμερα ένα βιβλίο εκδίδεται συνήθως σε 1.000 αντίτυπα, ενώ τα μεγάλης κυκλοφορίας σε 10.000 και 20.000. Όταν κάποιο φτάση τις 100.000, βραβεύεται και χαρακτηρίζεται μπεστ-σέλλερ. Υπάρχουν στον κόσμο σπάνια βιβλία που ξεπερνούν κι αυτό το όριο φτάνοντας και τις 200.000. Η Βίβλος μόνο από τις βιβλικές εταιρείες και μόνο κατά το έτος 1975 είχε κυκλοφορήσει σε 308.000.000· ναι εκατομμύρια, κι όχι χιλιάδες.

Αλλά και το βιβλίο που εκδόθηκε τυπωμένο πρώτο στην παγκόσμια ιστορία είναι πάλι η Βίβλος· Το πρώτο έντυπο βιβλίο που εκτύπωσε ο εφευρέτης της τυπογραφίας Ιωάννης Γουτεμβέργιος το 1441 ήταν ολόκληρη η Βίβλος, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, στη λατινική μετάφρασι τη λεγόμενη Βουλγάτα. Στην ελληνική γλώσσα η Βίβλος είναι το τρίτο βιβλίο που τυπώθηκε, στην Ισπανία το 1514.

***

Η Βίβλος σα βιβλίο έχει κι άλλα πολλά και σπουδαία πρωτεία, χωρίς να συζητώ ποτέ τη θεοπνευστία της, διότι αφ' ενός μεν σ' αυτό δεν υπάρχει σύγκρισι, αφού δεν υπάρχει ένα δεύτερο τέτοιο θεόπνευστο βιβλίο, αφ’ ετέρου δε η θεοπνευστία της είναι αντικείμενο πίστεως. Τα 10 ή 12 αρχαιότερα βιβλία της είναι τ' αρχαιότερα αναγνώσιμα βιβλία στον κόσμο. Έπειτα έρχονται τα Έπη του Όμηρου. Η μετάφρασι της Π. Διαθήκης, ή των Εβδομήκοντα, είναι, όπως είπα, η αρχαιότερη μετάφρασι στον κόσμο απ’ όσες σώζονται κι απ’ όσες μνημονεύονται χωρίς να σώζονται. Αλλά και οι αρχαίες μεταφράσεις των δύο Διαθηκών είναι από τις αρχαιότερες που έγιναν, και οι αρχαιότερες που σώζονται· διότι οι λίγο αρχαιότερες λατινικές μεταφράσεις του Όμηρου και του Αριστοτέλους δεν σώθηκαν.

Οι ιστορικοί της Βίβλου (Μωυσής και οι συγγραφείς των λοιπών ιστορικών βιβλίων της Π. Διαθήκης) είναι οι αρχαιότεροι ιστορικοί του κόσμου, οι πραγματικοί πατέρες της ιστορίας. Διότι οι τελευταίοι χρονικώς απ’ αυτούς είναι από μισό μέχρι έναν αιώνα αρχαιότεροι από τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη. Οι συγγραφείς της Π. Διαθήκης, και ιδίως εκείνοι του Μωσαϊκού Νόμου και της Βασιλείας Δαυΐδ και των Βασιλειών και της Παραλειπόμενης, είναι οι αρχαιότεροι συγγραφείς του κόσμου που παραπέμπουν σε άλλα βιβλία.

Η Π. Διαθήκη κατά τους Εβδομήκοντα είναι το αρχαιότερο κι εκτενέστερο σωζόμενο κείμενο που είναι γραμμένο στη δημοτική ελληνική γλώσσα της ελληνιστικής αρχαιότητος. Αυτή η μετάφρασι μαζί με την Κ. Διαθήκη είναι ο αδιαφιλονείκητος κύριος διαμορφωτής της δημοτικής βυζαντινής και νεοελληνικής γλώσσης. Για πολλά έθνη, όπως λ. χ. Για τους Γότθους (Γερμανούς), Συρους, Άραβες, Αιθίοπες, Πέρσες, Αρμενίους, Γεωργιανούς, Σλάβους, κλπ…, η μετάφρασι της Βίβλου στη γλώσσα τους είναι το αρχαιότερο εθνικό τους γραπτό μνημείο, όπως για μας τους Έλληνες ο Όμηρος. Αυτό συμβαίνει κατά κανόνα και για τους τέως απολίτιστους λαούς των διαφόρων ηπείρων, που εκπολιτίστηκαν πρόσφατα. Για τους σημερινούς Γερμανούς η Βίβλος κατά τη μετάφρασι του Λουθήρου είναι επίσης το αρχαιότερο γραπτό μνημείο της λαλουμένης γλώσσης των.

Εκτός από τη μονοθεΐα και τη λοιπή πνευματική αλήθεια, και πάρα πολλά βιοτικά πράγματα και θεσμοί αναφέρονται για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητος μέσα στη Βίβλο, όπως λ. χ. τα 6 προϊστορικά μέταλλα, οι πολύτιμοι λίθοι και η τέχνη της χαράξεώς των, τα προϊόντα ζυμώσεως (ψωμί, τυρί, κρασί, ξίδι), το πλεκτό πανί, το βυρσοδεψικό δέρμα, η άσφαλτος (πίσσα), ο άσβεστης, το γιαλί, ο ακονιστικός τροχός, τα μουσικά όργανα και οι μουσικές νότες, η στενογραφία, η επιστολή, το νόμισμα, ο πάπυρος, κλπ. Επίσης στη Βίβλο ανευρίσκονται για πρώτη φορά ωρισμένες λέξεις που έγιναν παγκόσμιοι όροι όπως οι λέξεις αγάπη, προσωποληψία προσωπολήπτης, πνευματικός (με την πνευματική και όχι τη μηχανολογική σημασία), καλλιέργεια (πνευματική), υποκριτής (με την ηθική και όχι τη θεατρική σημασία), τάλαντον - ταλέντο (στη γνωστή μεταφορική σημασία), τύπτω - τύψεις (συνειδήσεως), ανάστασις (νεκρών), κοιμούμαι - κοίμησις - κοιμητήριον, εθελοθρησκεία, κλπ, οι οποίες, προσαρμοσμένες βέβαια στην προφορά της κάθε γλώσσης ή και μεταφρασμένες, έχουν περάσει ακόμη και σε γλώσσες μη Χριστιανικών εθνών.

Τέλος το αλφάβητο, το μοναδικό στον κόσμο και αξεπέραστο εξελικτικώς φθογγικό γραμματάριο της ανθρωπότητος, εφευρέθηκε για να γραφτή μ' αυτό η Βίβλος, κι έπειτα έμεινε και χρησιμοποιήθηκε και για τα υπόλοιπα βιβλία της ανθρωπότητος μέχρι σήμερα. Είναι δε το αλφάβητο η μεγαλείτερη και αξεπέραστη εφεύρεσι της ανθρωπότητος, το κλειδί της γνώσεως, της ιστορίας, και της λοιπής επιστήμης, κι αυτό εισήγαγε όλα τα έθνη της γης από την προϊστορία στην ιστορία κι από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό.

Ασυζητητεί και έξω από το ζήτημα της αιωνίου σωτηρίας η Βίβλος για την ανθρωπότητα είναι όχι απλώς ένα βιβλίο ή ένα σπουδαίο βιβλίο, αλλά το βιβλίο· η Βίβλος.

Δρ Κωνσταντίνος Σιαμάκης

Θεσσαλονίκη 1995.