Μελετώντας κανείς τις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων, διαπιστώνει ότι η ορολογία καθορίζεται και, μερικές φορές, αλλάζει, ανάλογα με την πολεμική των αιρετικών και με σκοπό να αντιμετωπισθούν οι αιρέσεις. Δεν πρόκειται δηλαδή για εξέλιξη στην κατανόηση του δόγματος, αλλά εξέλιξη στην διατύπωσή του.

«Δεν υπάρχει εξέλιξη στην κατανόηση του δόγματος. Εξέλιξη στην κατανόηση του δόγματος δεν μπορεί να υπάρχη. Δεν μπορεί ποτέ το δόγμα να κατανοηθή. Διότι το δόγμα, δεν είναι αντικείμενο της λογικής του ανθρώπου, αλλά το δόγμα βιώνεται από την εμπειρία της Θεώσεως. Τότε το δόγμα μεταβάλλεται σε βίωμα γίνεται βίωμα, γίνεται θεοπτία. Το δόγμα είναι το ρητό».

Μερικοί υποστηρίζουν, εσφαλμένως, ότι η Εκκλησία, με την πάροδο του χρόνου, εμβαθύνει περισσότερο στα δόγματα και τα κατανοεί καλύτερα. Αυτό δεν είναι ορθό.

«Η αρχαία ορολογία της Εκκλησίας είναι κάπως περίεργη. Χρειάζεται κάποια προσοχή. Οι Δυτικοί, μελετώντας αυτήν την ορολογία, έχουν φθάσει στο συμπέρασμα ότι οι αρχαίοι Χριστιανοί, αν όχι Αρειανοί, ήσαν τουλάχιστον ημιαρειανοί.

Αυτοί, πιστεύουν, ότι με την πάροδο του χρόνου η Εκκλησία εμβαθύνει στην διδασκαλία της και βελτιώνει την κατανόηση που έχει περί δογμάτων, αλλά δεν πρόσεξαν καλά αυτό που λέγει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος ότι Θεόν φράσαι μεν αδύνατον, νοήσαι δε αδυνατώτερον. Για τους Δυτικούς έχουμε καλύτερη κατανόηση, καλύτερη έκφραση. Οπότε, η Εκκλησία, με την πάροδο του χρόνου, κατανοεί πιο βαθειά τα δόγματα της και τα εκφράζει σαφέστατα.

Αν πάρετε τα σχήματα της Β΄ Βατικανείου Συνόδου θα δήτε ότι είναι μέσα σε αυτή την γραμμή. Σε κάθε σελίδα θα βρήτε αυτό, ότι δηλαδή η Εκκλησία με την πάροδο του χρόνου καταλαβαίνει καλύτερα κλπ. Ενώ, ο καημένος ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος μας λέει ότι, σε όποια κατάσταση τελειότητος και αν βρεθή ο άνθρωπος, Θεόν φράσαι μεν αδύνατον, νοήσαι δε αδυνατώτερον. Ενώ αυτοί λένε βαθύτερη κατανόηση, εφ’ όσον δεν μπορούμε να νοήσουμε τον Θεόν ούτε να Τον εκφράσουμε».

Ούτε μπορεί να γίνεται λόγος στην Ορθόδοξη θεολογία για τελειοποίηση τής διδασκαλίας περί του Αγίου Πνεύματος.

«Ένας Αθηναίος θεολόγος μιλάει για τελειοποίηση της διδασκαλίας περί Αγίου Πνεύματος. Μεταδίδει στην Ευρώπη, που πηγαίνει συχνάκις, ότι οι Πατέρες δεν τελείωσαν ακόμα την διδασκαλία περί Αγίου Πνεύματος και τώρα πάμε να το τελειώσουμε εμείς.

Φαίνεται, όπου να 'ναι, φθάνει στην θέωση ο άνθρωπος και από την θέωση πάει να τελείωση και το δόγμα. Διαδίδει, και τον επικαλούνται -είδα σε κάτι προτεσταντικά εγχειρίδια- ότι δεν έχει ολοκληρωθή η διδασκαλία περί Αγίου Πνεύματος και τώρα πάμε να την τελειώσουμε κλπ. Και όταν το είδα, έσκασα στα γέλια.

Υπάρχουν δύο Έλληνες που λένε αυτά. Επίσης ένας Ρώσος κι ένας Φραντσέζος προσήλυτος. Είναι η νέα αίρεση της πνευματολογίας. Από κει θα βγάλουνε και ότι έκαναν λάθος οι Πατέρες, οι οποίοι δεν τελείωσαν το δόγμα».

Πάντως, με τα δόγματα ασχολείται μια επιστήμη που μελετά την θέσπιση των δογμάτων, την ιστορία τους, τα όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν, και αυτή η επιστήμη ονομάζεται ιστορία των δογμάτων.

Οι Δυτικοί μελετούν τα δόγματα και δεν μπορούν να κατανοήσουν τα σχετικά με την ορολογία τών δογμάτων δια μέσου των αιώνων. Έτσι, η επιστήμη της ιστορίας τών δογμάτων μελετά την εξέλιξη τής ορολογίας τών δογμάτων.

«Εδώ, εγείρεται όλο το θέμα της Ιστορίας τών δογμάτων, που βασικά είναι θέμα τής ιστορίας τής ορολογίας των δογμάτων, γιατί προστίθενται νέες ορολογίες στην Ιστορία τής θεολογίας και μερικές φορές η αρχική σημασία μιας ορολογίας αλλάζει. Υπάρχουν λέξεις, που χρησιμοποιούνται τον 4° αιώνα, οι οποίες όταν εχρησιμοποιούντο τον 1° ή τον 2° αιώνα, δεν είχαν την ίδια σημασία στην θεολογία.

Οι δυτικοί θεολόγοι δεν καταλαβαίνουν ότι δεν αλλάζει η σημασία της ορολογίας, αλλά η χρήση της ορολογίας. Δηλαδή, για τους Δυτικούς προστίθεται μια νέα σημασία. Αυτά οδήγησαν τους δυτικούς ιστορικούς μετά την Μεταρρύθμιση να δεχθούν ότι υπάρχουν σοβαρές εξελίξεις μέσα στην θεολογία, ότι δεν είναι ίδια η θεολογία του 1ου αιώνα με την θεολογία του 2ου αιώνα. Δηλαδή, αλλάζει συνέχεια η θεολογία, μεταμορφούται.

Μεταξύ των Παπικών και Προτεσταντών έγιναν πολύ μεγάλες διαμάχες γύρω από αυτό το θέμα. Εξ αιτίας αυτής της διαμάχης ενδιαφέρθηκαν πολλοί να μελετήσουν τους Πατέρες σε βασικά δόγματα και έχουμε την αρχή τής Ιστορίας των δογμάτων, τής Πατρολογίας, εξ αιτίας τής πολεμικής Προτεσταντών και Παπικών».

Υπάρχουν, όμως, διάφορα δογματικά εγχειρίδια των συγχρόνων θεολόγων, τα οποία δεν διακρίνονται από την πατερική μέθοδο ερμηνείας των δογμάτων, οπότε τα εγχειρίδια αυτά δεν ερμηνεύουν ορθά τον σκοπό των δογμάτων.

«Πάρετε οποιαδήποτε δογματικά εγχειρίδια, Ρώσων, Ελλήνων και Ρουμάνων θεολόγων, που εγράφησαν στο παρελθόν και θα δήτε ότι ο τρόπος τού θεολογείν δεν είναι πατερικός τρόπος. Είναι αμφίβολο, εάν κανείς διαβάζοντας τα εγχειρίδια αυτά τής δογματικής θα φθάση ποτέ στην θέωση. Ούτε στον φωτισμό.

Οπότε, αυτή η αντίφαση μεταξύ της πράξεως των Αγίων και τής θεολογίας τών θεωρητικών περί τής δογματικής επιστήμης, δεν είναι πρόβλημα μόνο της Δύσεως, αλλά είναι και πρόβλημα τής Ανατολής».

Οι ετερόδοξοι ιστορικοί τών δογμάτων διαποτίζονται από την δυτική αυτή ερμηνεία περί τών δογμάτων και γι’ αυτό έχουν μεγάλο πρόβλημα σχετικά με την πίστη και την γνώση. Αλλά και οι δικοί μας επηρεάσθηκαν από την δυτική θεολογία και κάνουν λόγο για πίστη και γνώση.

«Πάντως, υπάρχουν αυτές οι απόψεις περί εξελίξεως τής κατανοήσεως τής αληθείας στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Και αν διάβασης τους ετεροδόξους ιστορικούς τών δογμάτων, θα δης ότι εμφανίζουν τους Πατέρας ως ανθρώπους οι οποίοι έχουν την πίστη τής Εκκλησίας και προσπαθούν αυτήν την πίστη της Εκκλησίας να την αναγάγουν εις γνώση.

Δεν μου αρέσει να μιλώ για ζωντανούς, γι’ αυτό δεν θέλω να πω ονόματα, αλλά ορισμένοι καθηγητές τους οποίους είχα και εγώ, δηλαδή, εδώ στην Ελλάδα το λένε αυτό. Η πίστη και η γνώση. Πίστη-γνώση κατά τον τάδε κ.ο.κ. Και συνηθίζουν όλοι να γράφουν έργα περί της πίστεως και γνώσεως κατά τους Πατέρας της Εκκλησίας. Άλλοι ήσαν υπέρ μόνον της πίστεως, άλλοι ήθελαν να μεταβάλουν την πίστη εις γνώση.

Και ο Τερτυλλιανός ήταν ένας ο οποίος ήθελε να μη μολύνουμε την πίστη, και τα έβαλε εναντίον της φιλοσοφίας. Άλλοι ήταν υπέρ της φιλοσοφίας, για να μεταβάλουν την πίστη στην γνώση και οι άλλοι ήταν αγράμματοι, οι άλλοι μορφωμένοι κλπ. Είναι δηλαδή καρικατούρες της πατερικής παραδόσεως, που εγώ απορώ, δηλαδή πώς κανείς μπορεί ν' ασχολήται με αυτόν τον παιδαριώδη τρόπο για τέτοια σοβαρά θέματα. Δεν μπορώ να καταλάβω».

Οι Πατέρες της Εκκλησίας όταν δογμάτιζαν δεν εμβάθυναν στην πίστη, αλλά διατύπωναν την αποκαλυπτική εμπειρία σε όρους για να την διασφαλίσουν. Δεν υπάρχει, δηλαδή, εξέλιξη στην πίστη, η οποία αποκαλύφθηκε «εφ’ άπαξ», αλλά εξέλιξη στην χρήση της ορολογίας.