2 ) Η περί Λόγου διδασκαλία του Τατιανού

Τας περί Λόγου αντιλήψεις του Τατιανού,¹⁸⁶ μαθητού του Ιουστίνου, βλέπομεν κατ' εξοχήν εις το ακόλουθον χωρίον τού προς Έλληνας λόγου του:¹⁸⁷

«Θεός «ην εν αρχή», την δε αρχήν Λόγου δύναμιν παρειλήφαμεν. Ο γαρ Δεσπότης των όλων αυτός υπάρχων του παντός η υπόστασις κατά μεν την μηδέπω γεγενημένην ποίησιν μόνος ην· καθό δε πάσα δύναμις ορατών τε και αοράτων αυτός υπόστασις ην συν αυτώ, τα πάντα συν αυτώ δια λογικής δυνάμεως αυτός και ο Λόγος, ας ην εν αυτώ, υπέστησεν. Θελήματι δε της απλότητος αυτού προπηδά Λόγος· ο δε Λόγος ου κατά κενού χωρήσας έργον «Πρωτότοκον» του Πατρός γίνεται. Τούτον ίσμεν του κόσμου την αρχήν. Γέγονεν δε κατά μερισμόν, ου κατά αποκοπήν· το γαρ αποτμηθέν του πρώτου κεχώρισται, το δε μερισθέν οικονομίας την διαίρεσιν προσλαβόν ουκ ενδεά τον όθεν είληπται πεποίηκεν. Ώσπερ γαρ από μιας δαδός ανάπτονται μεν πυρά πολλά, της δε πρώτης δαδός δια την έξαψιν των πολλών δαδών ουκ ελαττούται το φως, ούτω και ο Λόγος προελθών εκ της του Πατρός δυνάμεως ουκ άλογον πεποίηκε τον γεγεννηκότα. Και γαρ αυτός εγώ λαλώ, και υμείς ακούετε· και ου δήπου δια της μεταβάσεως του λόγου κενός ο προσομιλών του λόγου γίνομαι».

Αι υπό του Τατιανού αναπτυσσόμεναι ιδέαι είναι αξιοπρόσεκτοι. αναφερόμενος ούτος εις τον πρόλογον του ο ευαγγελίου, το «ην εν αρχή» (του πρώτου στίχου) ταυτίζει μετά της λογικής δυνάμεως, η οποία υπήρχεν εν τω Θεώ. Προ της δημιουργίας του κόσμου ο Θεός ήτο μόνος. Εν τούτοις περιελάμβανεν όλα τα όντα, ορατά και αόρατα, εν τω λόγω (τη λογική δυνάμει) αυτού.¹⁸⁸ Ο Λόγος είναι ο δημιουργός ο διακοσμητής της ύλης (η οποία ασφαλώς δεν είναι άνευ αρχής)· ο πραγματικός όμως ποιητής του παντός είναι ο Πατήρ. Προ της δημιουργίας του κόσμου ο Λόγος ευρίσκετο βιωματικώς εν τω Πατρί, δηλαδή δεν είχεν ιδίαν προσωπικήν υπόστασιν. Μόνον εν όψει της δημιουργίας προπηδά ούτος εκ των κόλπων της πατρικής απλότητος δια της δυνάμεως του θείου θελήματος (της βουλής) του Πατρός. Η προπήδησις αυτή δεν διαχέει τον Λόγον εις το κενόν, αλλά τον οδηγεί εις την προσωπικήν κατάστασιν του είναι. Ο Λόγος καθίσταται έργον «πρωτότοκον» του Πατρός, η αρχή δια της οποίας ο Πατήρ δημιουργεί τον κόσμον. Η είσοδος αυτή του Λόγου, εις το προσωπικόν είναι δεν γίνεται κατ' αποκοπήν (διότι τούτο επιφέρει χωρισμόν εν τη θεότητι), αλλά κατά μερισμόν, δηλαδή κατά μετάδοσιν, η οποία αφήνει ανέπαφον την άπειρον ουσίαν του Θεού. Προς διασάφησιν του πράγματος ο Τατιανός προσάγει ομοίως τα παραδείγματα του προφερομένου ανθρωπίνου λόγου και της δαδός, εκ της οποίας ανάπτονται και άλλα πυρά.

Αι ανωτέρω περιγραφόμεναι ιδέαι του Τατιανού βαδίζουν επί των αυτών, ως και αι αντίστοιχοι διδασκαλίαι του Ιουστίνου γραμμών. Η χρησιμοποιούμενη βεβαίως ορολογία εις αρκετά σημεία είναι διάφορος. Ομοίως εις ωρισμένα άλλα σημεία εμφανίζεται σχετική πρόοδος εις την διατυπουμένην διδασκαλίαν,¹⁸⁹ παρατηρούνται δε σαφέστεροι υπαινιγμοί εις την στωικήν αντίληψιν περί ενδιάθετου και προφορικού λόγου.

Σημειώσεις

186. Κατά τον Aimé Puech (μν. έργ., σελ. 158) αι ιδέαι του Τατιανού υπήρξαν συνεπέστεροι και λογικώτεραι των ιδεών του Ιουστίνου, πλέον όμως ύποπτοι, ανοίξασαι την οδόν εις την μετ' ου πολύ ρήξιν αυτού προς την Εκκλησίαν.

187. Προς Έλλ. 5. Β.Ε.Π. 4, 244-245.

188. Εις την ιδέαν τούτην αναφερόμενος ο Tixeront (μν. έργ., σελ. 260) ισχυρίζεται ότι ο Τατιανός την προ της δημιουργίας κατάστασιν του Λόγου εκδέχεται ως προσωπικήν και όχι απλώς ιδιωματικήν. Ο ισχυρισμός όμως ούτος, εν όψει μάλιστα των ρητών περί του εναντίου βεβαιώσεων του Τατιανού, δεν είναι πολύ ισχυρός. Οπωσδήποτε όμως δεν πρέπει να παροραθή το γεγονός ότι γενικώς η θεολογική σκέψις του απολογητού είναι εξόχως σκοτεινή και ασαφής, δυσχεραίνουσα την διακρίβωσιν της πραγματικής εννοίας αυτού, ως τούτο συμβαίνει και εις το ανωτέρω παρατεθέν χωρίον.

189. αποφεύγονται, λόγου χάριν από του Τατιανού όλαι εκείναι αι φράσεις του Ιουστίνου, αι οποίαι είναι δυνατόν να οδηγήσουν εις διθεΐαν: λ.χ. Ο Λόγος είναι αριθμώ έτερος προς τον Πατέρα.