Η ιστορία τού Δόγματος από τής εποχής τών Απολογητών μέχρι του 318 μ.Χ.

Μέρος Δεύτερον

Τού Ανδρέα Θεοδώρου

Τακτικού Καθηγητού τού Πανεπιστημίου Αθηνών

Η ιστορία του Δόγματος από των Αποστολικών χρόνων μέχρι της Α΄ εν Νικαία Οικουμενικής Συνόδου

Έκδοση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αθήνα 1978.

Εις την Ιεράν μνήμην της Μητρός μου

Πρόλογος

Το παρόν δεύτερον μέρος του Α' τόμου τής Ιστορίας των Δογμάτων αποτελεί — ως και το πρώτον μέρος — επεξεργασίαν των επί του μαθήματος παραδόσεων ημών εις τους τριτοετείς φοιτητάς της καθ' ημάς Θεολογικής Σχολής.

Η ύλη την οποίαν επεξεργάζεται, καλύπτει την ανέλιξιν της θεολογικής σκέψεως της Εκκλησίας από της εποχής των απολογητών (συμπεριλαμβανομένης) μέχρι των αρχών της τετάρτης εκατονταετηρίδος (316), ότε κάμνει την εμφάνισιν αυτού εν τη Εκκλησία ο Αρειανισμός.

Ειδικώτερον, η επεξεργασία της ύλης γίνεται εις το επόμενα επτά βασικά κεφάλαια:

α) Η θεολογία των απολογητών, ως απαρχή θεμελιώσεως της επιστημονικής θεολογίας της Εκκλησίας,

β) Η διαμόρφωσις των καθολικών βάσεων της Εκκλησίας,

γ) Η Θεολογία των αντιγνωστικών Πατέρων,

δ) Η θεολογία των Αλεξανδρέων θεολόγων,

ε) Αι χριστολογικαί και τριαδολογικαί έριδες κατά το τέλος του β' και τον γ' μ.Χ. αιώνα.

στ) Αι περί μετανοίας και βαπτίσματος έριδες κατά τον γ' μ.X. αιώνα και

ζ) Η εξέλιξις του Χριστιανικού δόγματος από των μέσων του γ' μέχρι των αρχών του δ αιώνος (250-318).

Εις την αρτιωτέραν, εξ επόψεως τεχνικής, εμφάνισιν της παρούσης εκδόσεως μεγάλως συνέβαλον: ο Υφηγητής παρά τη Έδρα κ. Κωνσταντίνος Σκουτέρης και οι διδάκτορες Θεολογίας, επιμεληταί, κ. κ. Βασίλειος Γιαννόπουλος και Νικόλαος Τζιράκης, προς τους οποίους απευθύνω, από της θέσεως τούτης, τας θερμάς μου ευχαριστίας.

Το βιβλίον θα επιτύχη γενικώς του σκοπού του, αν κατορθώση να δώση εις χείρας των σπουδαστών μας βοήθημα κατάλληλον να κεντρίση το επιστημονικόν ενδιαφέρον των δι' έρευναν εις τον σημαντικόν πράγματι τομέα της Επιστήμης της Ιστορίας των Δογμάτων.

Έγραφον εν Αθήναις την 21ην Μαΐου 1977, εορτήν των Ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Κεφάλαιον Α'

Η θεολογία των Απολογητών ως απαρχή θεμελιώσεως της επιστημονικής θεολογίας της Εκκλησίας

(Το δόγμα υπό το πρίσμα των επ' αυτού επιδράσεων της Ελληνικής φιλοσοφίας)

• Εισαγωγή Α΄ Κεφαλαίου

• α) Αι σχέσεις του Χριστιανισμού προς την Ελληνικήν φιλοσοφίαν

• β) Η περί Θεού διδασκαλία

• γ) Η περί Λόγου διδασκαλία

  • 1. Αι περί λόγου αντιλήψεις του Ιουστίνου

    • α. Η θεότης του Λόγου

    • β. Η γέννησις του Λόγου

    • γ. Η υποταγή του Λόγου

  • 2. Η περί Λόγου διδασκαλία του Τατιανού

  • 3. Η περί Λόγου διδασκαλία του Αθηναγόρου

  • 4. Η περί Λόγου διδασκαλία τού Θεοφίλου Αντιοχείας

• δ) Η περί Αγίου Πνεύματος και Τριάδας διδασκαλία

  • Συμπεράσματα

• ε) Η περί δημιουργίας του κόσμου διδασκαλία

• στ) Η περί Ανθρώπου διδασκαλία

• ζ) Η περί Αγγέλων και δαιμόνων διδασκαλία

• η) Η σάρκωσις του Λόγου

• θ) Το σωτήριον έργον του Χριστού

• ι) Τα εκκλησιαστικά μυστήρια

• ια) Η περί εσχάτων διδασκαλία

• Συμπεράσματα για τη φιλοσοφική επιρροή στη έργο τών Απολογητών

Κεφάλαιον Β΄

Η διαμόρφωσις των καθολικών βάσεων της Εκκλησίας

• Εισαγωγή Β΄ Κεφαλαίου

• 1) Ο Κανών της πίστεως ή της αληθείας (Regula veritatis η Regula fidei)

• 2) Ο Κανών της Κ. Διαθήκης

• 3) Η Αποστολική Διαδοχή

Κεφάλαιον Γ'

Η θεολογία των αντιγνωστικών Πατέρων

• α) Η θεολογία του Ειρηναίου, Επισκόπου Λουγδούνων και μάρτυρος

  • Εισαγωγικά

  • 1) Η περί Θεού διδασκαλία

  • 2) Η περί ανθρώπου διδασκαλία

  • 3) Η θεία περί τον άνθρωπον οικονομία: Η εν Χριστώ Ιησού ανακεφαλαίωσις του ανθρώπου και του σύμπαντος

    • 1. Η χριστολογία του Ειρηναίου. Η περί των δύο φύσεων του Χριστού διδασκαλία

      • α. Η θεότης του Χριστού

      • β. Η ανθρωπίνη φύσις του Χριστού

      • γ. Η ενότης του προσώπου του Χριστού και η εν αυτή ανακεφαλαίωσις της ανθρωπίνης ιστορίας

      • δ. Η σάρκωσις του Ιησού Χριστού και η ανακεφαλαίωσις

      • ε. Η νίκη του Χριστού κατά του διαβόλου και η ανακεφαλαίωσις

    • 2. Η Εκκλησία του Χριστού και η ανακεφαλαίωσις

    • 3. Τα εκκλησιαστικά μυστήρια

      • α. Το βάπτισμα

      • β. Η μετάνοια

      • γ. Η Θεία Ευχαριστία

    • 4. Εσχατολογία και ανακεφαλαίωσις

• β) Η θεολογία του Τερτυλλιανού

  • Εισαγωγικά

  • 1) Η περί Θεού διδασκαλία

  • 2) Η περί κόσμου διδασκαλία

  • 3) Η περί Χριστού διδασκαλία

  • 4) Η περί   μυστηρίων διδασκαλία

    • α) Το βάπτισμα

    • β) Η Θεία Ευχαριστία

    • γ) Η μετάνοια

  • 5) Η νομική περί Χριστιανισμού αντίληψις του Τερτυλλιανού

  • 6) Η περί εσχάτων διδασκαλία

• γ) Η θεολογία του Ιππολύτου Ρώμης

  • Εισαγωγικά

  • 1) Η περί Θεού διδασκαλία

  • 2) Χριστολογία και σωτηριολογία

  • 3) Η περί Εκκλησίας διδασκαλία του Ιππολύτου

  • 4) Η εσχατολογία του Ιππολύτου

Κεφάλαιον Δ'

Η θεολογία των Αλεξανδρέων Θεολόγων

(Διαμόρφωσις της επιστημονικής θεολογίας της Εκκλησίας)

• Εισαγωγικά

• α) Η θεολογία Κλήμεντος του Αλεξανδρέως

  • 1) Αι πηγαί της θεολογίας του Κλήμεντος

  • 2) Πίστις και γνώσις

  • 3) Η περί Θεού διδασκαλία

  • 4) Η περί Λόγου διδασκαλία

  • 5) Η περί κόσμου και ανθρώπου διδασκαλία

  • 6) Χριστολογία και σωτηριολογία

  • 7) Η περί Εκκλησίας και μυστηρίων διδασκαλία

  • 8) Η περί εσχάτων διδασκαλία

• β) Η θεολογία του Ωριγένους

  • Εισαγωγικά

  • 1) Αι πηγαί της πίστεως

    • α) Η εκκλησιαστική παράδοσις (Κανών της Πίστεως)

    • β) Η Αγία Γραφή

    • γ) Η Ελληνική φιλοσοφία

  • 2) Οι απλοϊκοί πιστοί και οι τέλειοι

  • 3) Η περί Θεού διδασκαλία

  • 4) Η περί κόσμου και ανθρώπου διδασκαλία

  • 5) Η περί Χριστού και του λυτρωτικού έργου αυτού διδασκαλία

  • 6) Η περί Εκκλησίας και μυστηρίων διδασκαλία

  • 7) Η περί εσχάτων διδασκαλία

Κεφάλαιον Ε'

Αι χριστολογικαί και τριαδολογικαί έριδες κατά το τέλος του Β΄ και τον Γ' αιώνα

• 1) Δυναμικός Μοναρχιανισμός ή Υιοθετισμός

  • α) Θεόδοτος ο Σκυτεύς

  • β) Θεόδοτος Τραπεζίτης — Ασκληπιόδοτος

  • γ) Αρτέμων ή Αρτεμάς

  • δ) Παύλος Σαμοσατεύς

• 2) Τροπικός Μοναρχιανισμός η Πατροπασχιτισμός

  • α) Πραξέας

  • β) Νοητός

  • γ) Σαβέλλιος

Κεφάλαιον ΣΤ'

Αι περί μετανοίας και βαπτίσματος έριδες εν Ρώμη και Αφρική κατά τον τρίτον μ.Χ. αιώνα

• 1) Αι περί μετανοίας έριδες εν Αφρική αρχάς του γ' μ.Χ. αιώνος

• 2) Αι περί μετανοίας έριδες εν Ρώμη, αρχές της γ' μ.Χ. εκατονταετηρίδος

• 3) Αι εν Αφρική περί μετανοίας έριδες κατά τα μέσα της β' μ.Χ. εκατονταετηρίδος

• 4) Αι περί βαπτίσματος έριδες περί τα μέσα της γ' μ.Χ. εκατονταετηρίδος

Κεφάλαιον Ζ'

Η εξέλιξις του Χριστιανικού δόγματος από των μέσων του τρίτου μέχρι των αρχών του τετάρτου αιώνος (250 — 318)

• α) Η εξέλιξις του χριστιανικού δόγματος εν τη Ανατολή

• 1) Διονύσιος Αλεξανδρείας, ο Μέγας (+264/65)

• 2) Πιέριος

• 3) Θεόγνωστος

• 4) Πέτρος Αλεξανδρείας (+311)

• 5) Γρηγόριος ο Θαυματουργός

• 6) Μεθόδιος Ολύμπου

• β) Η εξέλιξις του Χριστιανικού δόγματος εν τη Δύσει

• 1) Η περί Τριάδος και Χριστού διδασκαλία

• 2) Η ενανθρώπησις του Υιού του Θεού

• 3) Η περί Εκκλησίας διδασκαλία

• 4) Η περί μυστηρίων διδασκαλία

• α) Το βάπτισμα

• β) Η μετάνοια

• γ) Η Θεία Ευχαριστία

• 5) Η περί εσχάτων διδασκαλία

• Επιλεγόμενα

• 1) Ο Γνωστικισμός

• 2)  Η Θεολογία των απολογητών

• 3)  Η θεολογία των αντιγνωστικών Πατέρων

• 4) Η αρχαία Αλεξανδρινή θεολογία

• 5) Η εν τη Δύσει θεολογική σκέψις