Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τον Θεό εκ του μη όντος στο είναι, εκ της ανυπαρξίας στην ύπαρξη, και παρά την πτώση δεν επανέρχεται στην ανυπαρξία, στο «μη είναι». Είναι αιώνιος και εξαρτάται από τον ίδιο με ποια μορφή υπάρξεως θα ζήσει στην αιωνιότητα, θετικά ή αρνητικά.

Ένα κεφάλαιο της δογματικής είναι η λεγομένη εσχατολογία. Αλλά με τον όρο εσχατολογία δεν εννοούμε μόνον όσα θα γίνουν μετά τον θάνατο και την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, αλλά και την βίωση των εσχάτων από την παρούσα ζωή. Ο Χριστός, που είναι τα έσχατα της ιστορίας, εισήλθε μέσα στην ιστορία και οποίος συνδέεται με τον Χριστό ζει από τώρα την λεγομένη εσχατολογική ζωή· έτσι, τα έσχατα είναι η ζωή των Αγίων στην Βασιλεία του Θεού, πράγμα που το απολαμβάνουν από την παρούσα ζωή. Επομένως, τόσο η μετά θάνατον ζωή όσο και η εσχατολογική ζωή είναι θέμα εμπειρίας, που την απολαμβάνουν οι Άγιοι και από την ζωή αυτή.

Μετά την αμαρτία των Πρωτοπλάστων εισήλθε στον άνθρωπο ο θάνατος. Ο Θεός τους είπε: «από παντός ξύλου του εν τω παραδείσω βρώση φαγή, από δε του ξύλου του γινώσκειν καλόν και πονηρόν, ου φάγεσθε απ’ αυτού ή δ’ αν ημέρα φάγητε απ' αυτού, θανάτω αποθανείσθε» (Γεν. Β΄, 16-17).

Αμέσως μετά την πτώση επήλθε ο πνευματικός θάνατος, ο χωρισμός του ανθρώπου από τον Θεό και ακολούθησε αργότερα ο σωματικός θάνατος, ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Η δυτική θεολογία ερμήνευσε τον θάνατο ως την τιμωρία του Θεού για την ανυπακοή του Αδάμ και της Εύας.

«Αυτή η αντίληψη περί πτώσεως συνδυάσθηκε με την άλλη αντίληψη που έχει ο Αυγουστίνος περί του προπατορικού αμαρτήματος από νομικής απόψεως ότι ο Αδάμ και η Εύα αμάρτησαν, η ενοχή του Αδάμ και της Εύας διαβιβάσθηκε και στους απογόνους, γι' αυτό, επειδή είμαστε όλοι ένοχοι, γι' αυτόν τον λόγο κυνηγούμεθα όλοι με τον θάνατο και με την απομάκρυνση από τον Θεό».

Η διδασκαλία, όμως, των Πατέρων της Εκκλησίας είναι ότι δεν ευθύνεται ο Θεός για τον θάνατο ούτε ο θάνατος είναι τιμωρία του Θεού στον άνθρωπο, αλλά ο θάνατος είναι συνέπεια της αμαρτίας και της απομακρύνσεως του ανθρώπου από τον Θεό, που είναι η αληθινή ζωή.

«Σε αντίθεση προς την αυγουστίνια παράδοση των Φραγκολατίνων, των Λατίνων και των Προτεσταντών, οι Ορθόδοξοι Πατέρες τόνιζαν ότι ο Θεός "θάνατον ουκ εποίησεν", αλλά τον επέτρεψε από αγάπη και ευσπλαγχνία "ίνα μη το κακόν και η αμαρτία αθάνατα γένωνται"».

Έτσι, ο θάνατος δεν είναι τιμωρία του Θεού, αλλά ασθένεια που προήλθε από την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό, την πηγή της ζωής. Αυτό εξηγείται και βιολογικά, διότι η φθαρτότητα και η θνητότητα συνδέονται με τα κύτταρα του οργανισμού του ανθρώπου.

Στην Αποκάλυψη του Ιωάννου γίνεται λόγος για τον δεύτερο θάνατο. «Μακάριος και άγιος ο έχων μέρος εν τη αναστάσει ττη πρώτη· επί τούτων ο δεύτερος θάνατος ουκ έχει εξουσίαν» (Αποκ. κ: 6). Πρώτη ανάσταση είναι η Χάρη της αναγεννήσεως, που λαμβάνει κανείς με το Βάπτισμα, το Χρίσμα και την εκκλησιαστική ζωή, και δεύτερη ανάσταση είναι η ανάσταση εκ των νεκρών. Κατ’ επέκταση, πρώτος θάνατος είναι η στέρηση της θείας Χάριτος και δεύτερος θάνατος είναι η τελεία απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό ή, όπως θα δούμε, η βίωση του Θεού ως πυρός.

«Όσοι έχουν μερίδα στην πρώτη ανάσταση θα μετάσχουν και στην δεύτερη ανάσταση. Όσοι έχουν μερίδα στον πρώτο θάνατο, θα αποθάνουν και στον δεύτερο θάνατο. Ο πρώτος θάνατος είναι η στέρηση της Χάριτος του Θεού από την ζωή αυτή και ο δεύτερος θάνατος είναι η ανάσταση του σώματος κατά την συντέλεια των αιώνων, για να κριθούν, όταν όσοι δεν υπακούουν στον Χριστό μέχρι θανάτου θα δουν την δόξα του Χριστού ως πυρ αιώνιον και σκότος εξώτερον». 

Με τον βιολογικό θάνατο χωρίζεται η ψυχή από το σώμα. Θα έλθει, όμως, ο χρόνος εκείνος που θα γίνει η ανάσταση των σωμάτων όλων των ανθρώπων και θα κριθούν από τον Χριστό κατά την Δευτέρα Του Παρουσία. Μετά τον θάνατο οι ψυχές ζουν χωρίς τα σώματα και αυτό λέγεται μέση κατάσταση των ψυχών.

«Μεταξύ πρώτης και δευτέρας αναστάσεως και πρώτου και δευτέρου θανάτου υπάρχει η μερική κρίση, στην οποία συγκαταλέγονται:

Πρώτον οι Άγιοι, που προγεύονται την δόξα του Χριστού ως Φωτός και ως φίλοι του Χριστού έχουν παρρησία στον Θεό υπέρ των αδελφών τους.

Δεύτερον, όσοι πιστοί δεν έφθασαν από την ζωή αυτήν στην θέωση συνεχίζουν την πνευματική τους προετοιμασία για την ημέρα του Κυρίου, προγευόμενοι και αυτοί των μελλοντικών καρπών της Θεώσεως και γι' αυτό χαίρονται.

Και τρίτον, όσοι απέθαναν τον πρώτο θάνατο και γνωρίζουν ότι το αιώνιον πυρ θα είναι γι' αυτούς αιώνιον πυρ, επειδή σκληρύνθηκαν οι καρδιές τους στην φιλαυτία και δεν επιδέχονται πλέον την πνευματική τελείωσή τους προς την αγάπη, η οποία "ου ζητεί τα εαυτής" και η οποία αποτελεί την προϋπόθεση της θείας δόξης του Θεού ως Φωτός».

Οι θεούμενοι, μετά τον θάνατό τους, «μετέχουν στην δόξα του Θεού», στην θεοπτία, ενδιαφέρονται για μας, προσεύχονται και εμείς επικαλούμαστε τις πρεσβείες τους.

«Έπικαλούμεθα τους Αγίους ως μεσίτες, δηλαδή, να μεσιτεύσουν, εφ' όσον ξέρουμε ότι οι φίλοι του Θεού έχουν το δικαίωμα ή και το θάρρος ή και το θράσος να μαλώνουν με τον Θεό, διότι έχουν παρρησία παρά τω Θεώ.

Και ξέρουμε ότι οι έχοντες παρρησία με τον Θεό μπορούν να μας βοηθήσουν. Και έχουμε παράδειγμα εκεί για τα Σόδομα και Γόμορα, ο Αβραάμ συζητούσε με τον Θεό και λέει αν υπάρχουν τόσοι δίκαιοι θα καταστραφούν και αν υπάρχουν τόσοι και, ξέρω γω τι, και αν είναι δέκα, κ ο κ. Και βλέπουμε με παρρησία να συζητά με τον Θεό υπέρ του λαού αυτού. Και τον Μωυσέα βλέπουμε με παρρησία να λέγει στον Θεό: "εάν διαγράψης από την βίβλο Σου τον λαό αυτό, και μένα να διαγράψης". "Αυτούς θα τους καταστρέψης, κατέστρεψε και εμένα" (παράβαλλε Έξοδος λβ', 30-34). Και μαλώνει με τον Θεό.

Λοιπόν, αυτήν την παρρησία την έχει ο φίλος του Θεού. Και φίλος του Θεού ποιος είναι; Εκείνος ο οποίος έχει φθάσει στην φώτιση και ο οποίος εκδημεί προς Κύριο και γίνεται Άγιο λείψανο, δηλαδή άγιος της Εκκλησίας· αυτός έχει παρρησία πάρα τω Θεώ και γι' αυτόν τον λόγο και εμείς, αφού είναι γεγονός ότι μετέχουν στην πρώτη ανάσταση αυτοί οι Άγιοι, γι' αυτό τον λόγο και πιστεύουμε ότι αυτοί προσεύχονται για μας όπως εμείς προσευχόμαστε γι' αυτούς. Βέβαια, κατά διαφορετικό τρόπο, αλλά πάντως αυτοί προσεύχονται για εμάς και επικαλούμαστε και τις προσευχές τους και την βοήθειά τους. Και έχουμε παραδείγματα που εμφανίζονται οι Άγιοι στους ανθρώπους και τους βοηθούν. Όλοι οι βίοι των Αγίων είναι γεμάτοι από τέτοια παραδείγματα. Λοιπόν, αυτή είναι μια εμπειρική πραγματικότητα, που δεν προέρχεται από καμιά φιλοσοφία, εκτός από την κοινωνία των Αγίων και ημών, που είμαστε εντεύθεν του τάφου».

Βεβαίως, υπάρχουν και εκείνοι που δεν είναι προετοιμασμένοι να δουν την δόξα του Θεού.

Υπάρχουν και εκείνοι που «δεν ήσαν έτοιμοι, διότι αν δουν την δόξα του Θεού στην κατάσταση που βρίσκονται, θα την δουν ως πυρ καταναλίσκον και όχι ως φως φωτίζον, και επειδή δεν είναι έτοιμοι, ο Θεός δεν αποκαλύπτει την δόξα Του σε αυτούς τους ανθρώπους».

Επομένως, ως μέση κατάσταση των ψυχών λέγεται η κατάσταση των ψυχών των ανθρώπων μετά την έξοδό τους από το σώμα και πριν από την ανάσταση των σωμάτων κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Ακόμη, ως μέση κατάσταση των ψυχών εννοείται και η ολοκλήρωση της μετάνοιας των ψυχών εκείνων που ήδη είχαν εισέλθει στο στάδιο της μετανοίας, αλλά δεν είχαν προλάβει να την ολοκληρώσουν.