Σε αντίθεση με τον δυτικό Χριστιανισμό, στους Πατέρες της Εκκλησίας δεν γίνεται λόγος για μία αυτόνομη ηθική, για μια ηθικολογία, που συνδέεται με μια εξωτερική βελτίωση της ζωής, αλλά κυρίως για ασκητική.

Κατ' αρχάς, όπως προαναφέρθηκε, η λεγόμενη ηθική συνδέεται με την δογματική, δεν στηρίζεται δηλαδή σε φιλοσοφικές και μεταφυσικές ιδέες, αλλά στις αποκαλυφθείσες αλήθειες.

«Εδώ φαίνεται σαφώς, ότι εξ επόψεως ανθρωπολογικής δομής ότι υπάρχει μια ειδική αντίληψη της λειτουργίας της ανθρώπινης προσωπικότητας που βέβαια έχει έναν χαρακτήρα που ομοιάζει με την ηθική, αλλά δεν είναι καθόλου ηθική, διότι είναι ασκητική».

Διαβάζοντας τα πατερικά κείμενα, διακρίνουμε καθαρά ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν δέχονταν την ηθική, όπως νοείται σήμερα. Όταν χρησιμοποιούσαν αυτόν τον όρο στα συγγράμματα τους, τα λεγόμενα ηθικά, στην πραγματικότητα εννοούσαν την ασκητική. Έδιναν μεγάλη σημασία στον νου του ανθρώπου, που διαφοροποιείται από την λογική και είναι ο οφθαλμός της ψυχής.

«Οι Πατέρες δεν δέχονται ηθική, δεν υπάρχει ηθική στους Πατέρες της Εκκλησίας. Δεν εννοώ ότι οι Πατέρες διδάσκουν την ανηθικότητα, αλλά αυτό που σήμερα λέμε ηθική, στους Πατέρες λέγεται ασκητική.

Λοιπόν, για τους Πατέρες της Εκκλησίας υπάρχουν δύο ειδών άνθρωποι: Είναι άνθρωποι που έχουν εσκοτισμένον τον νουν και, επειδή έχουν εσκοτισμένον τον νουν, έχουν την όψη ανήθικων ανθρώπων, αυτό που λέμε σήμερα είναι κακοί άνθρωποι, ανήθικοι άνθρωποι· αλλά οι Πατέρες το εννοούν ως σκοτασμό του νοός. Και είναι οι άνθρωποι που έχουν φωτισμό νοός».

Επομένως, το κέντρο της ασκητικής είναι ο φωτισμένος η εσκοτισμένος νους και όχι απλώς μια εξωτερική συμπεριφορά του ανθρώπου.

«Και ποιος είναι ο σκοπός της ασκητικής; Ο σκοπός της ασκητικής είναι απλούστατος. Διαβάστε όλα τα τροπάρια, διαβάστε την ακολουθία του Βαπτίσματος, διαβάστε τα τροπάρια της Εκκλησίας, την Μεγάλη Εβδομάδα, όλη την περίοδο από το Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή, διαβάστε όλα τα λειτουργικά βιβλία προσεκτικά. Ποιος είναι ο σκοπός; Ο σκοπός είναι η κάθαρση και ο φωτισμός του νοός.

Και κάτι άλλο. Ο Χριστιανισμός υπάρχει με μοναδικό σκοπό να περνάει τους ανθρώπους από την κάθαρση και να τους οδηγεί στον φωτισμό. Υπάρχει κανένας άλλος σκοπός του Βαπτίσματος; Αυτός είναι ο σκοπός. Δεν υπάρχει άλλος σκοπός».

Κάθε ηθικό σύστημα έχει διαφορετικά κριτήρια που καθορίζουν το ηθικό και το ανήθικο. Στην Ορθοδοξία συμβαίνει κάτι διαφορετικό.

«Δεν μπορείς να βασίσεις ένα ηθικό σύστημα σε αυτό, ότι δηλαδή αυτό είναι ηθικό και αυτό είναι ανήθικο. Δεν έχει καμία σχέση με την ηθική από αυτής της απόψεως. Ορθόδοξη ηθική δεν υπάρχει, υπάρχει μόνον ασκητική».

Τα κριτήρια στην Ορθόδοξη παράδοση είναι ασκητικά. Έτσι δικαιολογούνται οι ξαφνικές αλλαγές πόρνων και τελωνών. Στην ακολουθία της Μ. Τρίτης λέγεται για την πόρνη γυναίκα: «Η πρώην άσωτος γυνή εξαίφνης σώφρων ώφθη, μισήσασα τα έργα της αισχράς αμαρτίας». Πρόκειται για αλλαγή που γίνεται με την Χάρη του Θεού.

«Υπάρχει, ας πούμε, μια αίσθηση ιστορική μέσα στην παράδοσή μας, η οποία δεν βασίζεται πάνω σε ηθικά κριτήρια, αλλά βασίζεται σε ασκητικά κριτήρια. Διότι, εκείνος ο οποίος μπορεί να είναι βουλιαγμένος, ας πούμε, μέσα σ' αυτού του είδους την αμαρτία κλπ., άξαφνα, με μία αλλαγή, γίνεται άγιος της Εκκλησίας.

Έχουμε τέτοια παραδείγματα αρκετά στην Ορθοδοξία. Εδώ για να δη κανείς μια διαφορά βλέπει ότι στην δική μας Εκκλησία μπορεί μία πόρνη να γίνει καλόγρια σ' εμάς, δηλαδή, και μάλιστα κι ευπρόσδεκτη κιόλας».

Άλλωστε, και αυτή η πτώση του ανθρώπου δεν είναι ηθική, αλλά πραγματική, που συνετέλεσε στην διαφθορά όλου του ανθρώπου, επηρέασε ακόμη και την κτίση. Η πτώση εκφράζεται ως σκοτασμός του νου, ως στέρηση «της δόξης του Θεού» (Ρωμαίους Γ', 23).

«Πολλοί εννοούν την πτώση σήμερα ως ηθική πτώση, ενώ όταν μιλάει ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος για πτώση δεν εννοεί ηθική πτώση, διότι δεν έχει ηθική ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος.

Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος είναι ασκητής. Διδάσκει ασκητική κι όχι ηθική και σκέφτεται ασκητικά και όχι ηθικά. Εννοεί ότι έχουν γίνει τώρα Επίσκοποι άνθρωποι που δεν έχουν νοερά προσευχή. Αυτό εννοεί. Γι’ αυτό είναι σαν τους παλαιοτέρους λαϊκούς, που δεν είχαν ακόμα νοερά προσευχή, που ήσαν νεοφώτιστοι, αλλά όχι φωτισμένοι ακόμα».

Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος ομιλεί για θέωση και όχι για μια ηθική.

«Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος, λέει, για να γίνει κανείς Δεσπότης, έπρεπε την θεολογία να την κάνη βίωμα. Τώρα το διαβάζουμε αυτό και νομίζουμε ότι θέλει να πη ότι κάνοντας βίωμα την θεολογία, σημαίνει ότι γινόμαστε καλά παιδιά. Όσοι τα βλέπουν σήμερα αυτά ταυτίζουν το βίωμα της θεολογίας με την ηθική. Ναι, αλλά το βίωμα δεν είναι ηθική. Το βίωμα της θεολογίας είναι η νοερά προσευχή και η θέωση, όχι η ηθική».

Επίσης, όταν κάνη λόγο ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος για το ότι οι Κληρικοί έχουν εκπέσει, δεν εννοεί απλώς τα ηθικά παραπτώματα, αλλά ότι έχασαν αισθητώς την Χάρη του Θεού.

«Δεν εννοεί ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος ότι οι παπάδες και οι δεσποτάδες έχουν γίνει ανήθικοι, παλιάνθρωποι, μουντζουρωμένοι κ.ο.κ.».

Έτσι, η ηθική δεν χωρίζεται από το δόγμα της Εκκλησίας και είναι καθαρά ασκητική. Γι’ αυτό διαφέρει σαφέστατα η Χριστιανική ηθική, όπως επικράτησε στην Δύση, από την ασκητική.

«Κανένας από τους Πατέρας της Εκκλησίας δεν ήταν φιλόσοφος και ο τρόπος της θεολογίας τους ήταν καθαρά αντιορθολογικός, δηλαδή νοερά προσευχή κλπ. Η άσκηση δεν ήταν ηθική. Υπάρχει διαφορά μεγάλη μεταξύ ηθικής και ασκητικής. Δεν είναι το ίδιο πράγμα. Διότι η άσκηση είναι θεραπευτική, ενώ η ηθική δεν βοηθά σε τίποτα. Η ηθική οδηγεί στην κόλαση στο τέλος τέλος. Δεν εννοώ, να είναι κανείς ανήθικος, όχι υπό αυτή την έννοια.

Η Ορθόδοξη ηθική είναι ασκητική, αλλά δεν έχει τα θεμέλια της φιλοσοφίας. Δεν έχει καμία σχέση με την φιλοσοφική ηθική. Ούτε με την θρησκευτική ηθική των δυτικών Χριστιανών, σχολαστικών, προτεσταντών κλπ. Καμιά σχέση με αυτό το φαινόμενο. Στην Ορθοδοξία, ο χειρότερος άνθρωπος μπορεί να καθαρισθεί και να φθάσει στην φώτιση».

Η ασκητική δεν μπορεί ποτέ να μετατραπεί σε ηθική, αφού στην βάση της είναι θεραπευτική της όλης προσωπικότητος του ανθρώπου. Η Ορθόδοξη ασκητική ομοιάζει περίπου με την μέθοδο της συγχρόνου ψυχιατρικής, διαφέρει, όμως, ως προς τον τρόπο και τον σκοπό.

«Άλλο είναι να διδάξει κανείς ηθικολογικά τα θέματα και άλλο να προσφέρει κανείς την θεραπεία της Ορθοδόξου παραδόσεως. Γι’ αυτό τον λόγο τονίζω πολλά χρόνια τώρα ότι δεν υπάρχει Ορθόδοξη ηθική, υπάρχει μόνο ασκητική.

Και ότι η Ορθόδοξη ασκητική μπορεί κάλλιστα να περιγραφή ως πνευματική ψυχιατρική, απλούστατα διότι η ενέργεια του νοός ή η καρδιά όπου προσεύχεται το Πνεύμα το Άγιο κ.ο.κ., είναι μια φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου, δηλαδή είναι φυσιολογικό μέρος της προσωπικότητος του ανθρώπου, δεν είναι ξένο προς την προσωπικότητα του ανθρώπου. Και ο άνθρωπος φυσιολογικά έχει την ικανότητα να δέχεται αυτήν την προσευχή μέσα στον χώρο της καρδιάς».

Εφ’ όσον ο σκοπός του ανθρώπου είναι να φθάσει στην ανιδιοτελή αγάπη, αφού απαλλαγή από την φιλαυτία, αυτό σημαίνει ότι το πρόβλημα δεν είναι ηθικό, αλλά θεραπευτικό.

«Ο προορισμός του ανθρώπου, καθαρά από την Αγία Γραφή, φαίνεται ότι είναι πώς θα φθάσει στην ανιδιοτελή αγάπη. Το πρόβλημα είναι ηθικό ή θεραπευτικό; Φθάνει με άσκηση ηθική ή άσκηση θεραπευτική;».

Ασφαλώς το πρόβλημα είναι θεραπευτικό και όχι ηθικό, όπως εννοούν οι άνθρωποι σήμερα την ηθική.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν ανευρίσκει κανείς απλώς ηθικά συστήματα, αλλά θεραπευτική αγωγή, δηλαδή εκτίθενται τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι θεραπεύονται. Βεβαίως, δεν πρόκειται για εξωτερικούς τρόπους, αλλά για συνεργεία Θεού και ανθρώπου, αφού η Χάρη ενεργεί και ο άνθρωπος συνεργεί.

Πρόκειται για την κάθαρση, τον φωτισμό και την θέωση. Αλλού θα γίνει ανάλυση αυτής της θεραπευτικής πορείας, αλλά εδώ θα εντοπισθεί επιγραμματικά για να προσδιορισθεί με συντομία πώς εννοούμε την ασκητική, η οποία ταυτίζεται με την θεραπευτική αγωγή και είναι το αντίθετο της Χριστιανικής ηθικής, την οποία μπορεί να βρει κανείς και σε άλλες Χριστιανικές ομολογίες.

Οι άνθρωποι, κατά τους Πατέρες, δεν χωρίζονται σε ηθικούς και ανήθικους, σε ευσεβείς και ασεβείς με κριτήρια ανθρωποκεντρικά και ηθικολογικά.

«Αντιμετωπίζουμε διαρκώς το πρόβλημα πως υπάρχουν πολλοί ευσεβοθεληταί, αυτοί που ή κάνουν τον ευσεβή ή ομιλούν για την ευσέβεια ή την ηθική, που χωρίζουν τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς.

Στην Ορθόδοξη παράδοση η ανθρωπότητα δεν χωρίζεται σε καλούς ή κακούς ανθρώπους, σε ηθικούς και ανήθικους. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχουν στάδια τελειότητας. Όχι ηθικός-ανήθικος, καλός-κακός».

Μερικοί μετέτρεψαν, όμως, την Ορθοδοξία σε ένα ηθικό σύστημα για την βελτίωση και την συγκρότηση της κοινωνίας, που συνεργάζεται με την αστυνομία για την βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών.

«Πήγαν να μεταβάλουν την Ορθοδοξία σε μια ηθική θρησκεία. Αυτό είναι η ουσία του θέματος. Έλεγαν ότι το έργο της Εκκλησίας είναι να βοηθάει προληπτικά. Προμηθεύς ήταν η Εκκλησία και επιμηθεύς η Αστυνομία. Η Εκκλησία προσπαθεί να φτιάξη καλούς πολίτες και η Αστυνομία κάθεται να ελέγχει αν έγιναν πράγματι καλοί πολίτες κ.ο.κ.

Έτσι, δημιουργήθηκε μια Ορθοδοξία που ομοιάζει πολύ με την Ορθοδοξία της Ρωσίας, που μπορεί να σταθεί μόνο με την βοήθεια του στρατού και της αστυνομίας».

Γενικά, το δόγμα συνδέεται με την ηθική και κατά ακριβολογία με το ήθος του ανθρώπου. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει απλώς ηθική, όπως το βλέπουμε στα φιλοσοφικά, θρησκευτικά και δυτικά Χριστιανικά συστήματα, αλλά έχει ασκητική. Δια της Ορθοδόξου ασκητικής που απορρέει από το Ορθόδοξο δόγμα και είναι η κάθαρση και ο φωτισμός, ο άνθρωπος βιώνει το δόγμα, δηλαδή το δόγμα γίνεται βίωμα και ο άνθρωπος φθάνει στην θέωση. Η Ορθόδοξη ασκητική είναι συνεργεία του ανθρώπου στην άκτιστη ενέργεια του Θεού.