Σε όλα τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα, εκτός από τις θεωρίες, υπάρχει και η πρακτική εφαρμογή αυτών των θεωριών. Αυτό λέγεται ηθική. Πρόκειται για τις βασικές αρχές που καθορίζουν τον ανθρώπινο βίο και τις κοινωνίες.

Μετά την πτώση του ανθρώπου και την απώλεια της θεοκοινωνίας, ο άνθρωπος κυριαρχείται από τα πάθη, επειδή ο νους είναι σκοτισμένος. Ο καθένας επιδιώκει την ατομική κατοχύρωση και κυριαρχία. Επειδή όλοι επιθυμούν να κυριαρχήσουν στην κοινωνία, γι’ αυτό χρειάσθηκε να τεθούν μερικά πλαίσια, προκειμένου να υπάρχει ισορροπία. Πέρα από αυτό, τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα θέτουν μερικές προϋποθέσεις, ώστε οι άνθρωποι να επιτύχουν τους στόχους τους· έτσι αναπτύχθηκε η ηθική.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτό ισχύει και στον Χριστιανισμό, οπότε κάνουν λόγο για Χριστιανική ηθική. Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Η λεγομένη ηθική, διαφοροποιείται σαφώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν ομοιάζει με την ηθική των διαφόρων ανθρωποκεντρικών συστημάτων.

Κάθε φιλοσοφία έχει και ηθική. Κλασσικά παραδείγματα είναι η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οι οποίοι με την ηθική τους προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις φιλοσοφικές τους θεωρίες. Αυτό το βλέπουμε μέχρι σήμερα.

«Έχουμε ηθικά συστήματα, διότι οι καημένοι οι αρχαίοι προσπαθούσαν να βρουν ερείσματα στην φιλοσοφία, για να στηρίξουν τα κοινωνικά τους πολιτεύματα και συστήματα, να μπορούν να έχουν μια κοινωνική τάξη, πολιτική τάξη, τα οποία και βραβεύονται σ' ορισμένα συστήματα και σ’ αυτήν την ζωή και στην άλλη ζωή».

Έτσι, υπάρχει φιλοσοφική ηθική, η οποία δεν έχει καμία σχέση με την Ορθόδοξη θεολογία.

«Εάν το βλέπεις εξ απόψεως φιλοσοφικής ηθικής, υπάρχουν πολλοί σωστοί άνθρωποι που δεν έχουν καμιά σχέση με τον Χριστιανισμό. Είναι καλοί άνθρωποι, υπάρχουν πολλοί καλοί άνθρωποι, οι οποίοι δεν είναι ούτε καν Χριστιανοί, δεν ασχολούνται με κάθαρση και φωτισμό και θέωση, δεν ασχολούνται με το να είναι καλοί άνθρωποι. Εκείνος που περνάει από κάθαρση και φωτισμό, δεν είναι απλώς καλός άνθρωπος, είναι κάτι πολύ παραπάνω».

Όμως, όταν κατά την περίοδο του Διαφωτισμού κλονίσθηκαν τα θεμέλια της μεταφυσικής, αφού κανένας δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι υπάρχουν οι πλατωνικές ιδέες, ήταν επόμενο να κλονισθούν και τα θεμέλια της φιλοσοφικής ηθικής, τα οποία στηρίζονταν στις φιλοσοφικές ιδέες. «Μετά την καταστροφή των μεταφυσικών θεμελίων, έχει μείνει μια ηθικολογία».

Σήμερα έχει καταδειχθεί από την επιστήμη ότι δεν υπάρχουν αμετάβλητα κριτήρια, όπως έλεγε η μεταφυσική. Επόμενο ήταν λοιπόν να καταρρεύσει και η φιλοσοφική ηθική. Έτσι, η ηθική η οποία ούτως ή άλλως πρέπει να υπάρχει, δεν έχει ερείσματα, σταθερές βάσεις. Οπότε, κάθε άνθρωπος ή κάθε κοινωνία δημιουργεί την δική της ηθική.

«Εκείνο που έχει καταδικασθεί πλήρως τα τελευταία χρόνια, είναι η πίστη ότι υπάρχει αμετάβλητο κριτήριο. Δηλαδή, τα παλιά μεταφυσικά θεμέλια του νόμου δεν είναι πλέον δεκτά στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου επικρατεί σήμερα, στον αγγλοσαξωνικό κόσμο ο θετικισμός, και στον ευρωπαϊκό χώρο η μόνη φιλοσοφία σήμερα που υπάρχει είναι ο υπαρξισμός.

Ο υπαρξισμός απορρίπτει την έννοια της αμετάβλητης ουσίας, που μπορεί να είναι κανόνας, ας πούμε, ηθικός ή νομικός. Γι’ αυτό έχουμε αυτό το περίεργο φαινόμενο, που καλούνται οι άνθρωποι, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει αμετάβλητο κριτήριο για νόμο ή ηθική, ο καθένας να φτιάξει κάποιο σκοπό για τον εαυτό του στην ζωή και να κάνει το παν να φθάσει σ' αυτόν τον προορισμό. Ορίζει ο καθένας κάτι εξ επόψεως ηθικής, νομικής και κοινωνικής για τον εαυτό του και καλείται ο άνθρωπος να κάνει μια αλτρουιστική, ηρωική πράξη, δηλαδή, ζώντας την ζωή ενός καλού ανθρώπου».

Αυτό συμβαίνει και στα θρησκευτικά συστήματα. Συναντά κανείς ανθρώπους που ασχολούνται με την ανατολική φιλοσοφία, τους Ινδουιστές οι οποίοι από ηθικής απόψεως είναι καλοί άνθρωποι.

«Υπάρχουν Ινδουϊσταί που είναι πάρα πολύ καλοί άνθρωποι, από ηθικής απόψεως, δηλαδή, καθώς πρέπει άνθρωποι, τίποτα παρά πάνω. Και επίσης, τους δίνει μια ανακούφιση αυτό (ο διαλογισμός), μια ψυχολογική ανακούφιση. Είναι κάτι που τους ωφελεί, τους καλμάρει, δεν είναι αρπακτικοί, γίνονται τίμιοι, ένας καλός άνθρωπος, καλός πολίτης».

Αλλά μια εξωτερική καλή διαγωγή, μια ηθική ζωή, μπορεί να έχουν και οι Μουσουλμάνοι, ακόμη και οι άθεοι, οι οποίοι δεν πιστεύουν σε κανέναν Θεό. Μια τέτοια ηθική δεν σώζει τον άνθρωπο.

«Ποιόν καρπό θα έχουν κοινό οι Χριστιανοί διαφόρων Ομολογιών; Τον μόνον κοινό καρπό που θα έχουν, είναι η ηθική. Αλλά, αυτή την ηθική τάξη δεν θα την έχουν μόνον δύο Χριστιανοί. Μπορούν να την έχουν και ένας Μουσουλμάνος και ένας Χριστιανός, δηλαδή. Διότι υπάρχουν Μουσουλμάνοι, οι οποίοι είναι πάρα πολύ καλοί και έντιμοι άνθρωποι.

Υπάρχουν περιπτώσεις που πιο πολλή εμπιστοσύνη μπορείς να έχεις σε ορισμένους Μουσουλμάνους, παρά σε ορισμένους Ορθοδόξους, εξ επόψεως ηθικής τάξεως. Μπορεί να έχεις έναν Μουσουλμάνο φίλο, ο οποίος πάντοτε σου λέει την αλήθεια, μπορεί να έχεις έναν Ορθόδοξο φίλο, ο οποίος συνέχεια σου λέει ψέματα. Ποιος είναι καλύτερος ηθικά; Εκείνος που λέει τα ψέματα ή εκείνος που λέει την αλήθεια;

Υπάρχουν άθεοι, οι οποίοι στην ηθική τους ζωή ξεπερνάνε πάρα πολλούς Χριστιανούς. Ενώ υπάρχουν Χριστιανοί, οι οποίοι δεν μπορούν να συγκριθούν με εκείνον τον άθεο. Υπάρχουν άθεοι ιδεολόγοι πάρα πολλοί, όπως και υπάρχουν Χριστιανοί ιδεολόγοι.

Οπότε, εάν η ηθική είναι τα κριτήρια της ηθικής ζωής και χωρίσουμε το δόγμα από την ηθική, τότε καταντάμε να λέμε ότι αυτοί οι άνθρωποι θα πάνε στην κόλαση, επειδή δεν είναι Ορθόδοξοι στο δόγμα, αλλά κοίτα τι ηθικοί που είναι. Αφού είναι ηθικοί, γιατί δεν θα πάνε και αυτοί στον Παράδεισο; Θα πάνε μόνον οι ηθικοί Ορθόδοξοι στον Παράδεισο; Δεν πάνε οι ηθικοί αιρετικοί, οι αλλόθρησκοι και οι άθεοι και αυτοί, αφού είναι ηθικοί; Εάν η ηθική είναι το κριτήριο, τότε δημιουργείται πρόβλημα για το ποιος θα πάει στον Παράδεισο και ποιος δεν θα πάει στον Παράδεισο».

Υπάρχει και μια ηθική που είναι φαρισαϊκή. Δηλαδή, οι άνθρωποι εκτελούν όλα τα εξωτερικά έργα -νηστεία, εγκράτεια- αλλά ο εσωτερικός τους κόσμος είναι αμεταμόρφωτος.

«Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι είναι ηθικότατοι, ζενίθ ηθικής δηλαδή, οι οποίοι μπορεί να έχουν νεκρώσει τον εαυτόν τους με νηστείες κλπ. Αλλά έχουν έναν φοβερό νουν, φαρισαϊκόν».

Η φαρισαϊκή ηθική κατακρίθηκε από τον Χριστό, όπως το βλέπουμε στην σχετική παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Εκείνο που χρειάζεται δεν είναι μια εξωτερική ηθική ζωή, που καταντά ηθικολογία, αλλά η μετάνοια ως θεραπεία του ανθρώπου.

«Εκείνος που ασχολείται με την ηθική, μπορεί να κάνει όλα όσα λέει ο νόμος και πάλι να έχει πεπωρωμένη συνείδηση, και αντί να διανύσει τον δρόμο του Τελώνου, διανύει τον δρόμο του Φαρισαίου.

Οπότε, δεν είναι μόνο η ηθική που χρειάζεται· είναι κάτι παραπάνω από ηθική δηλαδή, είναι και η μετάνοια που χρειάζεται. Και η μετάνοια δεν σημαίνει, απλώς, να πάω στον εξομολόγο και να του πω τι έκανα, τα αμαρτήματα μου δηλαδή, δεν είναι μόνον αυτό. Η μετάνοια είναι και να περάσω την μετάνοια, να φθάσω από κάθαρση στον φωτισμό. Αν δεν φθάσω στον φωτισμό, δεν είμαι έτοιμος να αντικρύσω την δόξα του Θεού».

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Ορθόδοξη θεολογία δεν περιορίζεται σε μια φιλοσοφική, θρησκευτική και κοινωνική ηθική. Δεν είναι δυνατόν ο προορισμός του ανθρώπου να περιορίζεται μόνον στην ηθική.

«Σήμερα ταυτίζουν το βίωμα της θεολογίας με την ηθική. Ναι, αλλά η θεολογία δεν είναι ηθική. Το βίωμα της θεολογίας είναι η νοερά προσευχή και η θέωση, όχι η ηθική. Γιατί η Ορθόδοξη θεολογία δεν έχει ηθική, έχει ασκητική. Δεν υπάρχει Ορθόδοξη ηθική, υπάρχει ειδωλολατρική ηθική, η οποία δεν είναι αρετή, και δεν ανήκει στην Ορθοδοξία, ανήκει σ' όλον τον κόσμο. Επομένως, το βίωμα της θεολογίας δεν είναι η αρετή, η ηθική, γιατί η ηθική είναι και των φιλοσόφων, και γι’ αυτό το τόνισα και προχθές ότι είναι και των αρχαίων ακόμα».

Ηθική έχουν και άλλα ουμανιστικά και κοινωνιολογικά κινήματα, όπως ο κομμουνισμός, που επαγγέλλεται την ισότητα και την κοινοκτημοσύνη, έχει καλύτερη ηθική από τον καπιταλισμό. Αλλά και η αθεΐα του κομμουνισμού δεν διαφέρει από την αθεΐα των θρησκειών, ακόμη και μερικών Χριστιανών. Γιατί, όταν κανείς δεν έχει προσωπική γνώση του Θεού, δεν γνωρίζει τον Θεό, στην πραγματικότητα πιστεύει σε έναν ανύπαρκτον θεό, τον θεό της φαντασίας του.

«Δηλαδή, οι κομμουνισταί δεν έχουν αρετή; Δεν έχουν ηθική; Πώς δεν έχουν αρετή; Και πώς δεν έχουν ηθική; Σήμερα, πολλές φορές οι κομμουνισταί έχουν πολύ ανωτέρα ηθική σε πολλά θέματα από τους καπιταλίστας. Είναι γεγονός αυτό. Οι δικές τους αντιλήψεις είναι ανώτερες από αυτές των καπιταλιστών, σε πολλά θέματα. Και εδώ δεν πρέπει να κρυβόμαστε, δηλαδή.

Καλά, δεν μας αρέσει, γιατί είναι άθεοι. Να τους βαρέσουμε πάνω στον αθεϊσμό, το δέχομαι, αλλά εκεί όμως που κάνουν κάτι καλό, δεν μπορούμε να τους βαρέσουμε. Αυτή είναι η πραγματικότης. Αλλά, και όπως έχω τονίσει, και στον αθεϊσμό τους, σε τι διαφέρουν από τους Ορθοδόξους; Το έχω τονίσει και αυτό. Γιατί ο λόγος που είναι άθεοι είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο η Ορθοδοξία ισχυρίζετο μέχρι σήμερα ή μέχρι χθες ή προχθές, ότι οι θεοί των άλλων θρησκειών δεν υπάρχουν, οι θεοί των άλλων θρησκειών δεν υπάρχουν. Γιατί; Διαβάστε οποιοδήποτε κομμουνιστικό βιβλίο θέλετε. Και να δείτε εκεί ωραιότατα ανεπτυγμένα επιχειρήματα, γιατί δεν υπάρχουν οι θεοί των διαφόρων θρησκειών.

Αλλά όμως εκεί, στην επιχειρηματολογία τους, δεν συμπεριλαμβάνεται και ο Θεός της Ορθοδοξίας. Γιατί; Διότι δεν γνωρίζουν τον Θεό της Ορθοδοξίας. Διότι οι Ορθόδοξοι δεν πιστεύουν στον Θεό για τους ιδίους λόγους που πιστεύουν οι άλλοι στις φαντασιώσεις τους».

Δυστυχώς, και στην Ελλάδα συνδέθηκε η Ορθοδοξία με μια «ηθική θρησκεία».

«Η σημερινή Ορθοδοξία στην Ελλάδα έχει ταυτισθεί με ένα ηθικό σύστημα. Γι’ αυτό αρέσει πολύ και η φιλοσοφία. Διότι η φιλοσοφία, το πολύ-πολύ που μπορούσε να κάνη είναι να μας δώσει ορισμένα ηθικά συστήματα είτε είναι πλατωνικά είτε στωικά κ.ο.κ.

Και όταν έγινε η Ελληνική Επανάσταση, απεφάσισαν οι εθνοπατέρες μας, με αρχηγό τον Αδαμάντιο Κοραή, να καταργήσουν την Ορθοδοξία από ασκητική θρησκεία που ήταν μέχρι τότε και να την κάνουν μια «ηθική θρησκεία», που να είναι ωραία για την μεσαία τάξη των μπουρζουά του Παρισιού, να βοηθάει την αστυνομία να κάνη καλούς πολίτες. Αυτό ήταν».

Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι απλώς η ηθική που μπορεί να βρει κανείς και σε άλλα θρησκευτικά, φιλοσοφικά και κοινωνικά συστήματα, αλλά η ασκητική που οδηγεί στην αληθινή θεολογία και εμπνέεται από αυτήν. Για την διαφορά μεταξύ ηθικής και ασκητικής θα λεχθούν τα απαραίτητα σε μια επομένη ενότητα.