Ένα αρκετά δυσνόητο χωρίο βρίσκεται στην Β΄ Πέτρου 3/γ: 10: "Ήξει δε η ημέρα Κυρίου ως κλέπτης εν νυκτί, εν ή ουρανοί ροιζηδόν παρελεύσονται, στοιχεία δε καυσούμενα λυθήσονται, και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται (ή κατακαήσεται)". Κυρίως υπάρχει αβεβαιότητα για την πρωτότυπη μορφή της λέξης "ευρεθήσεται", που σε πολλά χειρόγραφα υπάρχει και ως "κατακαήσεται". Ο κ. Χαράλαμπος Ατματζίδης, στο εξαιρετικό και περιεκτικό βιβλίο του για την επιστολή αυτή, κάνει μια παρουσίαση τού προβλήματος, που οδηγεί σε λύση και ερμηνεία του.

Ερμηνευτικά προβλήματα παρουσιάζει … η χρήση του ρήματος "ευρεθήσεται" στο στίχο 10 (… και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται)³³³. Στη χειρόγραφη παράδοση η γραφή "ευρεθήσεται" είναι η καλύτερα μαρτυρούμενη (έτσι οι εξής κώδικες και αρχαίες μεταφράσεις: txt, א, Β, Κ, Ρ, 0156^vid, 323, 1241, 1739^txt, syr^{ph, hmg}, arm, και ο Ωριγένης). Επειδή όμως το νόημα της φράσης είναι δύσκολο και δεν συμφωνεί με τη συνάφεια, γι’ αυτό στη χειρόγραφη παράδοση υπάρχουν πολλές γραφές:

α) Ορισμένες από τις γραφές αυτές διατηρούν το ρήμα "ευρεθήσεται" με τις ακόλουθες προσθήκες:

1) Η Σαϊδική μετάφραση προσθέτει το αρνητικό ουκ (ευρεθήσεται). Η προσθήκη αυτή δίνει νόημα στη φράση, αλλά δεν υποστηρίζεται στη χειρόγραφη παράδοση παρά μόνο από την παραπάνω αναφερθείσα αρχαία μετάφραση³³⁴.

2) Ο πάπυρος Bodmer (P72) προσθέτει τη λέξη λυόμενα (ευρεθήσεται). Μεταξύ άλλων ερευνητών, και ο Χ. Βούλγαρης θεωρεί τη γραφή αυτή ως την πλέον ενδεδειγμένη, γιατί, όπως αναφέρει, …αυτή συμφωνεί απολύτως προς τε τα προηγούμενα και τα επόμενα, δηλαδή με όσα αναφέρονται στους στίχους 7, 10α και 12. Ο ερευνητής δίνει μάλιστα και μια εξήγηση ισχυριζόμενος ότι «… Προφανώς λοιπόν η γραφή αυτή είναι η αρχική, της μετοχής «λυόμενα» παραληφθείσης υπό τίνος αντιγραφέως, οπότε η απλή γραφή «ευρεθήσεται» υιοθετήθη μετά ταύτα υπό των μεταγενέστερων κωδίκων SBKP και της Φιλοξενείου μεταφράσεως. Έτσι λοιπόν, όπως τα στοιχεία των ουρανών θα διαλυθώσι συνεπεία της καύσεως, καθ' όμοιον τρόπον και η γη και πάντα τα εν αυτή δημιουργήματα και προϊόντα του ανθρωπίνου πολιτισμού θα ευρεθώσι διαλυόμενα, τουτ’ εστίν θα διαλυθώσι». Επικαλείται μάλιστα και κείμενο του Οικουμένιου, που αναφέρει χαρακτηριστικά: «… Σκόπει δε, ότι γην είπε, και τα εν αυτή έργα κατακαήσεται, αλλ’ ουχί ανθρώπους, ειμή μόνον απώλειαν επί των ασεβών είπεν, ήτοι των ασεβημάτων αυτών οδός γαρ ασεβών απολείται, αλλ' ουχί και ο ασεβής»³³⁵.

Ο Χ. Βούλγαρης έχει δίκιο ισχυριζόμενος ότι η συγκεκριμένη γραφή βοηθά στην κατανόηση της φράσης. Επίσης συμφωνούμε με τα ερμηνευτικά του συμπεράσματα, τα οποία τεκμηριώνει και πατερικά. Θα πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι ο ίδιος ο Οικουμένιος στο κείμενο του φαίνεται να καταλήγει στο ίδιο θεολογικό-ερμηνευτικό συμπέρασμα υιοθετώντας τη γραφή «κατακαήσεται» και όχι τη γραφή «λυόμενα ευρεθήσεται». Επίσης, είναι χρήσιμο να αναφέρουμε την επισήμανση του R. J. Bauckham ότι ο συγγραφέας της επιστολής συνηθίζει μεν να επαναλαμβάνει λέξεις, αλλά η επανάληψη της λέξης «λυόμενα» τρεις φορές στους στίχους 10-11 είναι υπερβολική. Τέλος, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε ότι και αυτή η γραφή μαρτυρείται μόνον από τον παραπάνω αναφερθέντα πάπυρο.

β) Στη χειρόγραφη παράδοση υπάρχουν μάρτυρες που αντί του ευρεθήσεται παραθέτουν άλλο ρήμα:

1) Ο κώδικας C π. χ. παραθέτει το ρήμα αφανισθήσονται. Αν όμως γίνει δεκτό ότι αυτή είναι η πρώτη γραφή, τότε, όπως, ορθά, σημειώνει ο R. J. Bauckham, είναι δύσκολο να δοθεί απάντηση στο ερώτημα, πώς απαντά σε τόσα χειρόγραφα η γραφή «ευρεθήσεται»³³⁶.

2) Το ρήμα κατακαήσεται παραθέτουν οι κώδικες Α, 048, 33, 1739, το Βυζαντινό κείμενο, η Λατινική μετάφραση Βουλγάτα (vg^cl), η Συριακή μετάφραση Harklensis (sy^h) και η μποχαϊρική κοπτική μετάφραση (bo)³³⁷. Όμως η εν λόγω παράθεση, όπως σημειώνει ο Χ. Βούλγαρης, «…εκφράζει μεν ακριβώς την έννοια του στίχου, αλλά δεν έχει υπέρ αυτής τας ισχυροτέρας μαρτυρίας…» ³³⁸. Επίσης, και στην περίπτωση αυτή, αν γίνει δεκτό ότι αυτή είναι η πρώτη γραφή, τότε είναι δύσκολο να εξηγηθεί, πώς απαντά σε τόσα χειρόγραφα η γραφή «ευρεθήσεται» ³³⁹.

γ) Επειδή η γραφή «ευρεθήσεται», αν και μαρτυρείται ως η αρχαιότερη, δεν ταιριάζει νοηματικά με την όλη συνάφεια, γι’ αυτό διάφοροι ερευνητές, για να προσεγγίσουν το αρχικό κείμενο, υποστήριξαν ότι αντί του «ευρεθήσεται» πρέπει να υπήρχε στο αρχικό κείμενο μια από τις παρακάτω λέξεις: «ρυήσεται, συρρυήσεται, εκπυρωθήσεται, αρθήσεται, κριθήσεται»³⁴⁰.

δ) Βέβαια η γραφή «ευρεθήσεται» παραμένει η πιο ισχυρά μαρτυρούμενη γραφή και γι’ αυτό πρέπει να διερευνηθεί το ακριβές νόημά της.

Ορισμένοι ερευνητές³⁴¹ θεωρούν ότι η φράση «και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται» ήταν ερωτηματική. Όπως όμως επισημαίνεται, είναι δύσκολο να αποδειχθεί, αν ο συγγραφέας είχε την πρόθεση να διατυπώσει ερωτηματικά την πρόταση. Πιο φυσικό θα ήταν να είχε τοποθετήσει και το ερωτηματικό «πού» (παράβαλλε Α' Πέ. 4, 15 = Παροιμ. 11,31)³⁴².

Πιο πειστική είναι η θέση, που υποστήριξε ο R. J. Bauckham, ότι, δηλαδή, η φράση «και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται» έχει ηθική διάσταση. Ακριβέστερα δηλώνει ότι οι άνθρωποι θα βρεθούν κατά την κρίση ενώπιον του Θεού³⁴³. Ειδικότερα επισημαίνει ότι το Εβραϊκό ρήμα מצא (= ευρίσκω) και το ρήμα «ευρίσκω» χρησιμοποιούνται αρκετές φορές στην Π. Δ. με νομική σημασία ή περιγράφουν την κατάσταση, στην οποία βρίσκεται κάποιος σε σχέση με τον Θεό (π.χ. Δευτερονόμιο 22, 22³⁴⁴. Α΄ Έσδρας 10,18³⁴⁵· Σοφ. Σειρ. 44,17,20³⁴⁶· Δαν. 5,27 (μετ. Θεοδοτίωνα³⁴⁷). Επίσης, συνήθως λέγεται ότι κάποιος βρέθηκε ως αμαρτωλός ή ως δίκαιος απέναντι στον Θεό (π. χ. Ψαλμοί 17 [ΜΚ.16],3³⁴⁸· Ιεζ. 28,15³⁴⁹). Ο ίδιος ερευνητής μάλιστα υποστηρίζει ότι μπορεί το ευρεθήσεται να θεωρηθεί σαν συνώνυμο του ρήματος φανερωθήσεται ή φανερά γενήσεται (παράβαλλε Ιωάννης 3,21· Α' Κορινθίους 3,13· Εφ. 5,13). Για να υποστηρίξει τη θέση αυτή παραθέτει και ένα κείμενο του Κλήμεντα Ρώμης από τη Β΄ Κλήμ. 16,3. Αυτό το θεωρεί, λόγω της ομοιότητάς του με το κείμενο της Β΄ Πέ., ότι μπορεί ν' αποτελεί μια πρώτη απόπειρα του Αποστολικού Πατέρα να ερμηνεύσει το κείμενο της Β΄ Πέ. Στα δύο χωρία αναφέρονται χαρακτηριστικά τα ακόλουθα:

Β΄ Κλήμ. 16,3: «γινώσκετε δε ότι έρχεται ήδη η ημέρα της κρίσεως ως κλίβανος καιόμενος, και τακήσονταί τινες των ουρανών, και πάσα η γη ως μόλιβος επί πυρί τηκόμενος, και τότε φανήσεται τα κρύφια και φανερά έργα των ανθρώπων».

Β΄ Πέ. 3,10. 12: «Ήξει δε ημέρα Κυρίου ως κλέπτης, εν ή οι ουρανοί ροιζηδόν παρελεύσονται στοιχεία δε καυσούμενα λυθήσεται και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται … ουρανοί πυρούμενοι λυθήσονται και στοιχεία καυσούμενα τήκεται».

Είναι εμφανής η ομοιότητα των δύο παραπάνω χωρίων. Αυτή θα μπορούσε να στηρίξει την παραπάνω αναφερθείσα θέση, ότι ο Κλήμης Ρώμης με το κείμενό του φαίνεται ν' αναφέρεται στη Β΄ Πέτρου. Αν πράγματι συμβαίνει αυτό, τότε ο Κλήμης χρησιμοποιώντας τις παραπάνω υπογραμμισμένες εκφράσεις και λέξεις μάλλον κατανοεί το κείμενο της Β΄ Πέ. ως αναφερόμενο στην θεϊκή κρίση³⁵⁰.

Η φράση λοιπόν «και γη και τα εν αυτή έργα ευρεθήσεται» πρέπει ν' αναφέρεται στις συνέπειες της κοσμικής καταστροφής των ουρανών και της γης, που περιγράφεται στο στίχο 10α. Η γη, δηλαδή, και τα έργα πάνω σ’ αυτή θα βρεθούν ακάλυπτα μπροστά στον Θεό. Ήδη κάτι ανάλογο λέχθηκε από τον συγγραφέα στο στίχο 7. Εκεί, βέβαια, τονίζεται περισσότερο το στοιχείο για την κρίση των ασεβών ανθρώπων μετά την καταστροφή των ουρανών και της γης.

Απομένει, όμως ακόμη ένα ερμηνευτικό πρόβλημα. Η λέξη «γη» σε όλη τη συνάφεια παρατίθεται με την κυριολεκτική της σημασία και δεν αναφέρεται στους ανθρώπους. Ο R. J. Bauckham θεωρεί «… ότι η φράση μάλλον δεν εννοεί τη γη κυριολεκτικά, αλλά σαν το σκηνικό, στο οποίο δραστηριοποιούνται ιστορικά οι άνθρωποι, ως τον χώρο κατοικίας της ανθρωπότητας»³⁵¹.

Φαίνεται ότι η παραπάνω απόπειρα ερμηνείας του «ευρεθήσεται» προσφέρει μια ικανοποιητική λύση στο πρόβλημα. Είναι μάλιστα αρκετά πειστική, γιατί λαμβάνει υπόψη της και εναρμονίζεται τόσο με την κριτική του κειμένου, όσο και με τη θεολογική-ηθική διάσταση της ενότητας ³⁵².

Θα πρέπει, τέλος, να τονιστεί ότι η όλη αντιμετώπιση του προβλήματος και οι περισσότερες λύσεις που δόθηκαν για τη σημασία του ρήματος «ευρεθήσεται» έλαβαν υπόψη τους τη βασική θέση του κειμένου για μια ολοκληρωτική καταστροφή του κόσμου, που, …είναι βαθιά επηρεασμένη από την ελληνορωμαϊκή εσχατολογία.

Σημειώσεις:

333. Αναλυτικά βλέπε, μεταξύ άλλων, Μ. Β. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, 705-706· R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 316-321· R. T. Schreiner, 1, 2 Peter, Jude, 385-387. Ο G. Van den Heever, "In Purifying Fire: World view and 2 Peter 3,10", Neotest. 27(1) (1993), 107-118, θεωρεί ότι το κείμενο είναι τόσο παραφθαρμένο που δεν μπορεί να δοθεί απάντηση στο ερώτημα, “ποια λέξη υπήρχε πράγματι στο αρχικό κείμενο”.

334. Αναλυτικά βλέπε Τ. Fornberg, An Early Church in a Pluralistic Society. A Study of 2 Peter, 74-76. Βλέπε και Χ. Βούλγαρη, Υπόμνημα εις την δευτέραν καθολικήν επιστολήν του Αποστόλου Πέτρου, 238, που παρατηρεί ότι, «… αν και τέτοιες εκφράσεις συναντώμεν εν τε τη Π. και Κ. Δ. (π. χ. Γένεση 5,24. 12,19. Δευτερονόμιο 18, 10. Ψαλμοί 36,10… ), αλλά η γραφή αυτή δεν απαντά εις τι των υπαρχόντων χειρογράφων…» (εννοεί εκτός της σαϊδικής μετάφρασης).

335. Χ. Βούλγαρη. Υπόμνημα εις την δευτέραν καθολικήν επιστολήν του Αποστόλου Πέτρου, 238-239.

336. R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 317.

337. Πιο αναλυτικά βλέπε και Μ. Β. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, 705-706.

338. Χ. Βούλγαρης, Υπόμνημα εις την δευτέραν καθολικήν επιστολήν του Αποστόλου Πέτρου, 238.

339. Βλέπε και R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 317· R. Τ. Schreiner, 1, 2 Peter, Jude, 385. Ας σημειωθεί ότι, επειδή το επίσημο κείμενο της Ορθόδοξης Εκκλησίας υιοθετεί αυτή τη γραφή, γι’ αυτό και οι δύο μεταφράσεις της Κ. Δ. στη νεοελληνική αποδίδουν: «… τα στοιχεία δε θα δυαλυθούν από τη φωτιά… και … τα στοιχεία της φύσεως θα καούν και θα λιώσουν…»

340. Δεν προβαίνω σε αναλυτική παράθεση όλων αυτών των θέσεων, γιατί θεωρώ ότι αυτή υπερβαίνει τα όρια της παρούσης εργασίας.

341. Έτσι, μεταξύ άλλων, οι J. Ν. D. Kelly, The Epistles of Peter and Jude, 364-366- R. L. Overstreet, "A Study of 2 Peter 3:10-13", BS 137 (1980), 358. Τη θέση αυτή υποστήριξε για πρώτη φορά ο J. Weiss, όπως σημειώνει ο R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 318.

342. Βλέπε R. Τ. Schreiner, I, 2 Peter, Jude, 386.

343. R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 318-321, ο οποίος παραπέμπει και σε παρόμοια θέση που είχε αναπτύξει πριν ο W. Ε. Wilson, "ευρεθήσεται in 2 Pet. III. 10", ΕT 32 (1920-21), 44-45. Τη θέση του R. J. Bauckham υιοθετούν, μεταξύ άλλων, οι Η. Paulsen, Der Zweite Petrusbrief und der Judasbrief, 168-169· A. Vögtle, Der Judasbrief, der zweite Petrusbrief, 234-238· S. J. Kraftchick Jude, 2 Peter, 163· J. H. Elliott, Ι-II Peter / Jude, 155· R. T. Schreiner, /, 2 Peter, Jude, 386-387. Βλέπε επίσης παρόμοιες θέσεις: α) D. Wenham, "Being Found on the Last Day: New Light on 2 Peter 3:10 and 2 Corinthians 5:3", NTS 33 (1987), 477-479. Ο D. Wenham ανακαλύπτει ομοιότητες του χωρίου με εσχατολογικές παραβολικές φράσεις του Χριστού ή παραβολές (Ματθαίος 24,46 παρ. · Λουκάς 12, 36-38) και με το Β΄ Κορινθίους 5,3. β) F. W. Danker, "II Peter 3,10 and Psalm of Solomon 17,10", ZNW 53 (1962), 82-86. Ο ερευνητής θεωρεί, πέραν των άλλων, ότι οι λέξεις “κατά τα έργα” είναι αυθεντικές, όχι προερχόμενες από τον συγγραφέα της Β΄ Πέ. Μάλιστα το Ψαλμοί Σολομώντος 17,10 αποτελεί, κατά τον ερευνητή, ένα τέτοιο παράλληλο.

344. Δευτ. 22,22: «αν κάποιος πιαστεί (ימצא-פי) να πλαγιάζει με παντρεμένη γυναίκα, τότε θα θανατωθούν και οι δύο» (μετ. της ΕΒΕ)· «εάν δε ευρεθή άνθρωπος κοιμώμενος μετά γυναικός συνωκισμένης ανδρί αποκτενείτε αμφότερους» (Ο').

345. Α' Έσδρας 10,18: «Αυτά είναι τα ονόματα των Ιερέων, που είχαν συγκεντρωθεί εκεί και βρέθηκαν (וימצא) να έχουν πάρει αλλοεθνείς γυναίκες» (μετ. Της ΕΒΕ)· «και ευρέθησαν από υιών των Ιερέων οί εκάθισαν γυναίκας αλλότριας» (Ο').

346. Σοφ. Σειρ. 44,17: «Νώε ευρέθη τέλειος δίκαιος εν καιρώ οργής εγένετο αντάλλαγμα δια τούτον εγενήθη κατάλειμμα τη γη ότε εγένετο κατακλυσμός». Σοφ. Σειρ. 44,20: «ος (Νώε) συνετήρησεν νόμον Υψίστου και εγένετο εν διαθήκη μετ' αυτού εν σαρκί αυτού έστησεν διαθήκην και εν πειρασμώ ευρέθη πιστός».

347. Δαν. 5,27: “«Τεκέλ»: ζυγίστηκες στην πλάστιγγα και βρέθηκες λειψός” (μετ. της ΕΒΕ)· «Θεκέλ εστάθη εν ζυγώ και ευρέθη υστερούσα» (μετ. Του Θεοδοτίωνα).

348. Ψαλμοί 16 (ΜΚ 17),3: «θα δοκιμάσεις την καρδιά μου, θα μ' εξετάσεις τούτη τη νυχτιά, προσεκτικά θα με βυθομετρήσεις και ανομία δε θα βρεις» [בל־תמצא] (μετ. της ΕΒΕ)· «εδοκίμασας την καρδίαν μου επεσκέψω νυκτός επύρωσάς με και ουχ ευρέθη εν εμοί αδικία» (Ο').

349. Ιεζ. 28,15: «Ήσουν τέλειος στη συμπεριφορά σου από την ημέρα που πλάστηκες, ωσότου αμάρτησες» [עולתה פד על־נמצא] (μετ. της ΕΒΕ)· «εγενήθης άμωμος συ εν ταις ημέραις σου αφ' ης ημέρας συ εκτίσθης έως ευρέθη τα αδικήματα εν σοι» (Ο).

350. Έτσι και οι R. Ε. Picirilli, «Allusions to 2 Peter in the Apostolic Fathers», JSNT 33 (1988), 64· A. Wolters, "Worldview and Textual Criticism in 2 Peter 3:10", WTJ49 (1987), 411.

351. R. J. Bauckham, Jude, 2 Peter, 320.

352. Συνοπτικά αναφέρω και την ερμηνευτική προσπάθεια του Α. Wolters, "Worldview and Textual Criticism in 2 Peter 3: 10", WTJ 49 (1987), 405-413, για την κατανόηση του στίχου 10. Ο ερευνητής προσεγγίζει την όλη φράση υπό το πρίσμα της ημέρας Κυρίου. Αυτή την περιγράφει μεταφορικά σαν ένα χυτήριο, στην υψικάμινο του οποίου το μετάλλευμα, δηλαδή ο κόσμος, ρευστοποιείται και καθαρίζεται από το πυρ, δηλαδή από την πύρινη ημέρα της κρίσης (σελ. 408-412). Ο ερευνητής λαμβάνει υπόψη του το Μαλ. 3,2-4, όπου οι Λευίτες θα καθαριστούν και θα εξαγνιστούν κατά την ημέρα του Κυρίου με τη φωτιά. Έτσι θεωρεί ότι το ρήμα ευρεθήσεται σχετίζεται με τον κόσμο μετά την καθαρτική αυτή διαδικασία. Όμως, το κείμενο του Μαλαχία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν βάση ερμηνείας του Β΄ Πέ. 3,10, γιατί το παλαιοδιαθηκικό αυτό κείμενο «…δεν αναφέρεται…», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Α. Vögtle, Der Judasbrief, der zweite Petrusbrief, 235, σε μια ολοκληρωτική καταστροφή του κόσμου δια του πυρός, αλλά περιγράφει με την εικόνα τον χυτηρίου μια διαδικασία ριζικής αποκάθαρσης.