Στο άρθρο αυτό θα παρουσιασθούν τρία αποσπάσματα, μέσα στα οποία γίνεται φανερή η ερμηνεία τών αγίων Πατέρων για το χωρίο τής Προς Εβραίους Επιστολής 10: 1: "Σκιάν γαρ έχων ο νόμος τών μελλόντων αγαθών, ουκ αυτήν την εικόνα τών πραγμάτων". Ποια είναι η σχέση Σκιάς, Εικόνας και Πραγμάτων;

Όσιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας

Παύλου τού θείου και ενδόξου αποστόλου αι ΙΔ επιστολαί ερμηνευθείσαι μεν ελληνιστί υπό τού Μακαρίου Θεοφυλάκτου Αρχιεπισκόπου Βουλγαρίας μεταφρασθείσαι δε εις την καθ' ημάς κοινωτέραν διάλεκτον παρά τού Νικοδήμου Αγιορείτου. Τόμος 3ος Ιωάννινα 1819:

"Ήτοι ο νόμος, λέγει, δεν είχεν αυτώ την αλήθειαν τών πραγμάτων. Ποίων πραγμάτων;

Τής θυσίας τού Χριστού δηλαδή, και Ιερωσύνης, και τής συγχωρήσεως τών ψυχικών αμαρτιών· τα μεν γαρ τού παλαιού νόμου, αμυδρά όντα και ασαφή, ωμοίαζον με την σκιαγραφίαν, και με το πρώτον σχέδιον τής εικόνος· τα δε τής νέας χάριτος τού Ευαγγελίου, ομοιάζουν με την τελείαν εικόνα, ήγουν με την αλήθειαν, ωσάν οπού αυτά ετελεσιουργήθησαν, και επράχθησαν λαμπρώς. Έτζι μεν ερμηνεύει το ρητόν τούτο ο εν Αγίοις Ιωάννης ο Χρυσόστομος.¹

Δεν είναι όμως άχρηστον πράγμα να ειπούμεν εδώ και εκείνο οπού μάς δίδει να εννοήσωμεν ο Θεολόγος Γρηγόριος2 εις το ρητόν τούτο. Λέγει γαρ εκείνος, και εις άλλα μεν μέρη, φανερώτερα δε εις τον "περί τού Πάσχα Λόγον" ότι: "μεταληψόμεθα δε τού Πάσχα, νυν μεν τυπικώς έτι, και ει τω παλαιώ γυμνότερον. Το δε νομικόν Πάσχα, τολμώ και λέγω, τύπου τύπος είναι αμυδρότερος". Ώστε με τα λόγια ταύτα μάς δίδει ο Θεολόγος να εννοήσωμεν, ότι σκιάν μεν λέγει ο Απόστολος, τον παλαιόν νόμον, εικόνα δε, τα νυν εν τη τού Χριστού Εκκλησία τελούμενα, ωσάν οπού αυτά είναι εμφάσεις, και υποδείγματα άλλων τελειοτέρων μυστηρίων· δηλαδή εκείνων οπού μέλουν εν τω μέλλοντι αιώνι να απολαμβάνουν οι άξιοι, τα οποία ονομάζει πράγματα ο Απόστολος.

Καθώς λοιπόν η εικών είναι ελλιπής κάποιόν τι από το πρωτότυπον πράγμα, έτζι και τα εν τω παρόντι αιώνι μυστήρια τής χάριτος, είναι ελλιπή, από τα εν τω μέλλοντι αιώνι τελειότερα πράγματα. και πάλιν, καθώς η σκιαγραφία, και το πρώτον σχέδιον, είναι ελλιπές από την τελείαν εικόνα, έτζι και ο παλαιός νόμος, ήταν ελλιπής από την Νέαν Διαθήκην".

"Και ο θεοφόρος δε Μάξιμος τούτο το ίδιον λέγει, ότι η μεν παλαιά Ιεραρχία, ήτον σκιά, η δε νέα, είναι εικών, και η μέλλουσα εν ουρανοίς, είναι το πράγμα. όθεν και ο Αρεοπαγίτης Διονύσιος είπεν, ότι η τής νέας χάριτος ιεραρχία είναι μέση τής ουρανίας, και τής νομικής, μετέχουσα και από τες δύω· και από μεν την ουρανίαν μετέχει, κατά τής νοεράς θεωρίας· από δε την παλαιάν μετέχει, κατά τα αισθητά σύμβολα. Τελειωτέραν δε μύησιν η θεολογία την καθ' ημάς ιεραρχίαν φησιν, αποπλήρωσιν αυτή εκείνης αποτελούσα την ιεράν λήξιν· εισί δε και ουρανία και νομική, κοινωνικώς τη μεσότητι τών άκρων αντιλαμβανομένη. τη μεν, κοινωνούσα ταις νοεραίς θεωρίαις, τη δε, ότι εν συμβόλοις αισθητοίς ποικίλεται, και δι' αυτών ιερώς επί το θείον ανάγεται (Κεφ. δ΄ περί Εκκλησ. Ιεραρχ.).

Και πάλιν όθεν εικόνος εν κόσμω μετά την αρχαιοτέραν παράδοσιν η καινή Διαθήκη κηρύσσεται, τής ενθέου και ιεραρχικής τάξεως εκείνο, οίμοι δηλούσης, ως, η μεν έφη τής Ιησού θεουργίας, η δε, ετέλεσε· και ως εκείνη μεν, εν εικόσι την αλήθειαν έγραψεν, αύτη δε, παρούσαν υπέδειξε. (Κεφ. γ΄ τής Εκκλ. Ιεραρχίας).

Και πάλιν ο αυτός άγιος Μάξιμος λέγει: "ο μεν νόμος σκιάν έχει τού Ευαγγελίου, το δε Ευαγγέλιον εικών εστι τών Μελλόντων αγαθών· ο μεν γαρ, κωλύει τας τών κακών ενεργείας. ο δε, τας πράξεις τών αγαθών παρατίθεται". (Κεφ. 4 τής πρώτης Εκατοστ. τών Θεολογικ.) Και αύθις, "σκιάν μεν είχεν ο νόμος, εικόνα δε, οι Προφήται τών εν τω Ευαγγελίω θείων και πνευματικών αγαθών· αυτό δε το Ευαγγέλιον αυτώ παρούσαν ημίν δια τών πραγμάτων έδειξε την αλήθειαν, την τω νόμω προσκιασθείσαν και τοις προφήταις προεικονισθείσαν". (Κεφ. 4γ΄. τής αυτής Εκατοντ.)".

Άγιος Οικουμένιος:

Απόσπασμα από: "Οικουμενίου εξήγησις εις την προς Εβραίους Επιστολή. Κεφ. ΙΒ΄ Ερμηνεία στο Εβραίους 10: 1". "Η Καινή Διαθήκη μετά υπομνημάτων αρχαίων", εκδιδομένη υπό Θεοκλήτου Φαρμακίδου, τόμος 6ος. Αθήνα 1844, σελ. 116, 117.

Είρηται τω εν αγίοις Γρηγορίω, εν τω "Απολογητικώ", και εν τω "Προς τους πολιτευομένους": "Τα νυν θεία μυστήρια, αντίτυπα είναι μειζόνων μυστηρίων". Και πάλιν εν τω "Εις το Πάσχα λόγω": "Μεταληψόμεθα τού Πάσχα, νυν μεν τυπικώς έτι, εις ύστερον δε τελειότερον. Το γαρ νομικόν Πάσχα, τολμώ και λέγω, τύπος ην αμυδρότερος".²

Τούτων ούτως ειρημένων, οίδεν εν τούτοις ο απόστολος σκιάν, και, εικόνα, και, μέλλοντα αγαθά, ά και πράγματα καλεί, τουτέστιν αληθή· ως γαρ προς παράθεσιν σκιάς και εικόνος, τα πράγματα αλήθειαν δηλοί· και γαρ εστιν αλήθεια. Σκιάν μεν ουν οίδε, τα εν νόμω. εικόνα δε, τα ημέτερα· μέλλοντα δε, και, αγαθά, και πράγματα αληθή, τα εν τω μέλλοντι αιώνι. Και γαρ όσον απέχει η εικών τής αληθείας, τοσούτον τής εικόνος, η σκιά.

Η μεν γαρ εικών, ει και μη αυτήν έχει την αλήθειαν, πλην μίμημα εναργές εστιν αληθείας, το σχήμα σώζουσα δια τών χρωμάτων, και την αναλογίαν τών μελών, και το χρώμα τού υποκειμένου· η δε σκιά, ίνδαλμά ετιν αμυδρόν τής εικόνος, ουδέν τούτων, ων η εικών, υποφαίνουσα.

Και ηγούμαι τον Θεολόγον, εκ τούτων τών αποστολικών ρητών προαχθήναι ειπείν τα προκείμενα. Όμοια δε τούτοις, και άλλοι πλείους είπον Πατέρες. - Πράγματα καλεί, τον μέλλοντα βίον· εικόνα δε πραγμάτων, την ευαγγελικήν πολιτείαν· σκιάν δε τής τών πραγμάτων εικόνος, την Παλαιάν Διαθήκην. Η γαρ εικών εναργέστερα δείκνυσι τα αρχέτυπα· η δε σκιαγραφία τής εικόνος, αμυδρότερον ταύτα παραδηλοί. Ταύτη τής Παλαιάς Διαθήκης απείκασε την ασθένειαν.

"Ώστε δίδωσι νοείν, σκιάν μεν, τον νόμον λέγεσθαι παρά τού αποστόλου· εικόνα δε, τα νυν εν τη εκκλησία τελούμενα, ως άλλων τελειοτέρων όντα εμφάσεις, των εν τω μέλλοντι αιώνι μεταληφθησομένων τοις αξίοις· ά και πράγματα καλεί νυν ο απόστολος. Ώσπερ ουν η εικών απέχει τι τού πρωτοτύπου πράγματος, ούτω και τα νυν μυστήρια, τών εν τω μέλλοντι πραγμάτων, τών τελειοτέρων. Και ώσπερ τής εικόνος η σκιαγραφία λείπεται, ούτω και ο νόμος τής Νέας απολείπεται" -Θεοφύλακτος. («Οικουμένιος», Fragmenta in epistulam in Hebraeos (in catenis) 467, 2, PG 119, 385AB.).

Αυτό όμως το ασήμαντο, αλλά και γριφώδες και ασαφές, και αινιγματικό (περισσότερο τής σκιάς και λιγώτερο τής εικόνας) αποκτά μιαν άλλη διάσταση, όταν προεικονίζει παραλλήλως και προδιαγράφει τα μέλλοντα, συνδεόμενο με την αλήθεια τού πρωτοτύπου. (Ιωάννης Δαμασκηνός, Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, 3, 22, 1-7, PG 94, 1341C).

("Ου γαρ εις χειροποίητα άγια εισήλθεν ο Χριστός, αντίτυπα τών αληθινών, αλλ' εις αυτόν τον ουρανόν. Και μεθ' ετέρα: "Σκιάν γαρ έχων ο νόμος τών μελλόντων αγαθών, ουκ αυτήν την εικόνα τών πραγμάτων". Όρα ότι και ο νόμος και πάντα τα κατ' αυτόν, πάσα τε η καθ' ημάς λατρεία, χειροποίητά εισιν άγια, δι' ύλης προσάγοντα ημάς τω αΰλω Θεώ. Και ο μεν νόμος, και πάντα τα κατά τον νόμον, σκιαγραφία τις ην τής μελλούσης εικόνος, τουτέστι τής καθ' ημάς λατρείας. Η δε καθ' ημάς λατρεία, εικών τών μελλώντων αγαθών. Αυτά δε τα πράγματα, η άνω Ιερουσαλήμ, άυλος και αχειροποίητος, καθώς φησιν ο αυτός θείος Απόστολος: "Ου γαρ έχομεν ώδε μένουσαν πόλιν, αλλάτην μέλλουσαν επιζητούμεν", ήτις εστίν η άνω Ιερουσαλήμ, "ης τεχνίτης και δημιουργός ο Θεός".". -Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, 2, 23, PG 94, 1309C.)

Απόσπασμα από Κωνσταντίνου Δάλκου:

"Σκιά, εικόνα και αλήθεια" σελ. 25, 28, 29:

...Ο Αμμώνιος χρησιμοποιεί π.χ. την μεταξύ σκιαγραφίας και εικόνας διαφορά, για να οπτικοποιήση την διάκριση μεταξύ πραγματικού και ατελούς ορισμού, ο οποίος για τον λόγον αυτόν ονομάζεται «υπογραφή»: «Αναλογεί ουν ο μεν ορισμός τη τελεία γραφή (δηλ. τη εικόνι), η δε υπογραφή τη σκιαγραφία· διο υπογραφή λέγεται». -Αμμώνιος, ο Ερμείου, In Porphyrii isagogen (Εξήγησις τών πέντε φωνών), 54, 23 κ. εξ.

Ο ομολογητής Πατριάρχης Νικηφόρος παραβάλλει χαρακτηριστικώς την απόσταση μεταξύ σκιάς και εικόνας με την διαφορά μαθητού και διδασκάλου ή δούλου και κυρίου! Παρά ταύτα συνδέονται δια τής ομοιότητος προς το πρωτότυπο. Είναι δε η ομοιότητα μία «μέση σχέσις» που «μεσιτεύει τοις άκροις», μεσολαβεί δηλαδή μεταξύ τού ομοιουμένου και τού ομοιούντος, τα οποία συνάπτει δια τής μορφής, μολονότι διαφέρουν κατά την ουσία. (Νικηφόρος Κωνσταντινουπόλεως, Αντίρρησις και ανατροπή τών παρά τού δυσσεβούς Μαμωνά..., 3, 14, PG 100, 400B και 1, 30, PG 100, 280A.)

...Αφετηρία τής συνδέσεως αυτής είναι κυρίως ο Αποστολικός λόγος τής Προς Εβραίους Επιστολής, όπου ο Μωσαϊκός νόμος περιορίζεται ως «σκιάν έχων τών μελλόντων αγαθών, ουκ αυτήν την εικόνα τών πραγμάτων». Η λέξη «πραγμάτων» εκεί ερμηνεύεται ως «αλήθεια» ή ως «τών πραγμάτων αλήθεια» (Εβρ. 10:1). (Βλ. προχ. Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους επιστολήν, 17, 2, PG 63, 130, 8.) Ο λόγος αυτός επικουρείται από την σχετική επισήμανση τής Α΄ Προς Κορινθίους επιστολή, ότι «βλέπομεν άρτι δι’ εσόπτρου εν αινίγματι, τότε δε πρόσωπον προς πρόσωπον» (A΄ Κορ. 13:12) και από την Προς Κολοσσαείς διδασκαλία, ότι (τα τού νόμου) «εστί σκιά τών μελλόντων, το δε σώμα Χριστού» (Κολ. 2:17). («Τουτέστιν η ευαγγελική πολιτεία σώματος επέχει τάξιν, ο δε νόμος σκιάς. Προλαμβάνει δε η σκιά το σώμα, ανίσχοντος τού φωτός, ως είναι σκιάν μεν τον νόμον, σώμα δε την χάριν, φως δε τον Δεσπότην Χριστόν». Θεοδώρητος Κύρου, Ερμηνεία τής Προς Κολοσσαείς επιστολής, 2, 16-17, PG 82, 612D-613A.)

Αυτής τής διδασκαλίας παραδίδεται ένας εκτεταμένος σχολιασμός, από τον οποίον θα παραθέσω κατ’ αρχήν, ως πλέον σαφή, την διατύπωση που διασώζει ο Φώτιος από το Περί αγνείας τού Ωριγένους: «Ο μεν νόμος τύπος εστί και σκιά τής εικόνος, τουτέστι τού ευαγγελίου, η δε εικών το ευαγγέλιον αυτής τής αληθείας, τής εσομένης εν τη δευτέρα τού Κυρίου παρουσία». (Μέγας Φώτιος, Βιβλιοθήκη, 312a,3, PG 103, 1173B).

Ή, κατά Μάξιμον τον Ομολογητήν³, «σκιά τα τής Παλαιάς, εικών τα τής Νέας Διαθήκης, αλήθεια δε η τών μελλόντων κατάστασις» (Μάξιμος ο Ομολογητής, Σχόλια εις το Περί τής Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας Διονυσίου τού Αρεοπαγίτου, εις το κεφ. Γ΄ III, παρ. 2, PG 4, 137D.).

Συναντώνται λοιπόν και εδώ, κατά μεταφοράν από την τέχνη τής ζωγραφικής, σκιά, εικόνα και αλήθεια. Και είναι επίσης η σκιά «ίνδαλμα αμυδρόν τής εικόνος», αλλά και η εικόνα, «μίμημα εναργές υπάρχει τής αληθείας, ει και μη αυτήν έχει την αλήθειαν» («Οικουμένιος», Fragmenta in epistulam in Hebraeos (in catenis) 466, 20 κ. εξ., PG 119, 385A.)...

Σημειώσεις

1. "Σκιάν γαρ έχων", φησίν, "ο νόμος τών μελλόντων αγαθών, ουκ αυτήν την εικόνα τών πραγμάτων"· τουτέστιν, ουκ αυτήν την αλήθειαν. Έως μεν γαρ αν ως εν γραφή περιάγη τις τα χρώματα, σκιά τις εστιν· όταν δε το άνθος επαλείψη τις και επιχρίση τα χρώματα, τότε εικών γίνεται. Τοιούτόν τι και ο νόμος ην. "Σκιάν" γαρ, φυσίν, "έχων ο νόμος ών μελλόντων αγαθών, ουκ αυτήν την εικόνα τών πραγμάτων"· τουτέστι, τής θυσίας, τής αφέσεως...

Ώστε κατηγορία αμαρτημάτων, και ου λύσις αμαρτημάτων ην το γινόμενον· κατηγορία ασθενείας, ουκ ισχύος επίδειξις. Επειδή γαρ η πρώτη ουδέν ίσχυεν, η δευτέρα προσεφέρετο· και επειδή ουδέν αύτη ήνυεν, ετέρα πάλιν· ώστε έλεγχος αμαρτημάτων ην. Το μεν ουν προσφέρεσθαι έλεγχος αμαρτημάτων, το δε αεί έλεγχος ασθενείας.

Επί δε τού Χριστού τουναντίον· άπαξ προσηνέχθη, και εις το αεί ήρκεσε. Και καλώς είπεν "εκείνα αντίτυπα"· άρα τύπον έχει μόνον, ουχί δε και την ισχύν· ώσπερ επί τών εικόνων τύπον έχει τού ανθρώπου η εικών, ουχί την ισχύν. Ώστε το αληθές και ο τύπος κοινωνούσιν αλλήλοις· ο γαρ τύπος ίσος, η δε ισχύς ουκέτι. Ούτω δη και επί τού ουρανού, και επί τής σκηνής· ο μεν γαρ τύπος ίσος ην, άγια γαρ ην· η δε δύναμις και τα άλλα, ου τα αυτά" (Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους επιστολήν, 17, 2, 3. PG 63, 130, 13).

2. Αγίου Γρηγορίου Θεολόγου: Λόγος 45 "Εις το άγιον Πάσχα", 23.

3. «Από τών αιτιατών. Τουτέστι το από τών ορατών τελουμένων, επί τα αόρατα και μυστικά, άπερ τών εν αισθήσει αίτιά εισι και αρχέτυπα. Αίτια δε λέγονται τα ετέρωθεν το οπωσούν είναι την αιτίαν έχοντα. ή από τών αιτιατών εις τα αίτια, τουτέστιν από τών αισθητών συμβόλων επί τα νοητά και νοερά. ήγουν, από τών ατελεστέρων εις τα τελειότερα. οίον, από τών τύπων επί την εικόνα. και από ταύτης επί την αλήθειαν. Σκιά γαρ τα τής Παλαιάς, εικών τα τής Νέας Διαθήκης, αλήθεια δε η τών μελλόντων κατάστασις» (Μάξιμος ο Ομολογητής, Σχόλια εις το Περί τής Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας Διονυσίου τού Αρεοπαγίτου, εις το κεφ. Γ΄ III, παρ. 2, PG 4, 137D.).