Προτεστάντες Σιωνιστές προσπαθούν να προπαγανδίσουν με κάθε τρόπο τις δοξασίες τους, που θέλουν τον λαό Ισραήλ να ηγείται σε όλα τα έθνη στο όνομα του Ιησού Χριστού. Θεωρούν τη διδαχή τους βιβλική και σύμφωνη με το θείο θέλημα. Το κλασικό χωρίο που χρησιμοποιούν είναι από την Προς Ρωμαίους επιστολή και συγκεκριμένα , από το κεφ. 11, στίχοι 15-24.

Ας δούμε όμως το χωρίο.

«ει δε η απαρχή αγία, και το φύραμα· και ει η ρίζα αγία, και οι κλάδοι. 17

Ει δε τινες τών κλάδων εξεκλάσθησαν, συ δε αγριέλαιος ων ενεκεντρίσθης εν αυτοίς και συγκοινωνός τής ρίζης και τής πιότητος τής ελαίας εγένου,

18 μη κατακαυχώ τών κλάδων· ει δε κατακαυχάσαι, ου συ την ρίζαν βαστάζεις, αλλ η ρίζα σε.

19 ερείς ουν· εξεκλάσθησαν οι κλάδοι, ίνα εγώ εγκεντρισθώ.

20 καλώς· τη απιστία εξεκλάσθησαν, συ δε τη πίστει έστηκας. μη υψηλοφρόνει, αλλά φοβού·

21 ει γαρ ο Θεός τών κατά φύσιν κλάδων ουκ εφείσατο, μη πως ουδέ σού φείσεται.

22 ίδε ουν χρηστότητα και αποτομίαν Θεού, επί μεν τους πεσόντας αποτομίαν, επί δε σε χρηστότητα, εάν επιμείνης τη χρηστότητι· επεί και συ εκκοπήση.

23 και εκείνοι δε, εάν μη επιμείνωσι τη απιστία, εγκεντρισθήσονται· δυνατός γαρ ο Θεός εστι πάλιν εγκεντρίσαι αυτούς,

24 ει γαρ συ εκ τής κατά φύσιν εξεκόπης αγριελαίου και παρά φύσιν ενεκεντρίσθης εις καλλιέλαιον, πόσω μάλλον ούτοι οι κατά φύσιν εγκεντρισθήσονται τη ιδία ελαία;»

Το περιεχόμενο εν συντομία είναι το εξής: Ο Παύλος απευθύνεται στους εξ εθνών Χριστιανούς και αλληγορικά τους ταυτίζει με κλαδιά αγριελιάς που μπολιάστηκαν όμως στην ήμερη ελιά. Λόγω καύχησης των εθνικοχριστιανών έναντι των εξ Ιουδαίων αδελφών τους, ο απόστολος με διάφορα επιχειρήματα και συγχρόνως ρητορικά σχήματα, προσπαθεί να συνετίσει τους πρώτους (εθνικούς). 

Η κλασική απόπειρα της ερμηνείας του χωρίου, θέλει την ελιά να συμβολίζει τον Ισραήλ, την ρίζα να συμβολίζει τον Αβραάμ και ο εμβολιασμός, την αποδοχή στην ιουδαϊκή κοινότητα προσήλυτων.

Οι συνέπειες όμως μιας τέτοιας θέσης μας εγκλωβίζει σε έναν εθνοκεντρισμό υπέρ του Ισραήλ. Και πέρα από τον εθνοκεντρισμό, οι εξ εθνών χριστιανοί προερχόμενοι από την αγριελιά, ουσιαστικά δεν έχουν τίποτα να προσφέρουν.

Ηχηρό ράπισμα στη θέση αυτή, έδωσε η κοινωνιολογική προσέγγιση του χωρίου. Δεν στέφθηκε όμως με μεγάλη επιτυχία. Η προσέγγιση αυτή θέλει ένα ήμερο δένδρο ελιάς, που όμως είναι γερασμένο, να μπολιάζουν σε αυτό ένα κλαδί αγριελιάς με στόχο και σκοπό την αναζωογόνηση του δένδρου. Οι ερευνητές όμως αυτοί, φώτισαν μια πλευρά του θέματος. Και αυτό διότι το ελαιόδενδρο, με το οποίο εικονίζεται η εν Χριστώ σύναξη, δεν παύει να είναι ισραηλιτικό. Υπό αυτό το πρίσμα έχουμε (πάλι) υποβάθμιση των εθνών με τον εθνοκεντρισμό να υποθάλπεται αυτή τη φορά.

Η λύση όμως στην εξίσωση και η ορθή κατανόηση προέρχεται από τη ρητορική ερμηνεία του χωρίου. Επιστρατεύουμε την εργασία του καθηγητή Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη, εργασία την οποία θεωρούμε καταλυτική και σύμφωνη με το πνεύμα του συγγραφέως, εκείνο του αποστόλου των εθνών, Παύλου.

Ακολουθεί το απόσπασμα από τον Χαράλαμπο Ατματζίδη:

"Ο ανεξάντλητος Παύλος μάς προκαλεί να τον αναγνώσουμε ακόμη μια φορά λαμβάνοντας υπόψη και στοιχεία που εξάγονται με τη βοήθεια τής ρητορικής προσέγγισης τής περικοπής. Έτσι σεβόμενοι όλη την προηγούμενη ερμηνευτική προσπάθεια και λαμβάνοντάς την υπόψη μας θα προχωρήσουμε στην εκ νέου εξέταση του προβλήματος. Στην προσπάθειά μας αυτή αρωγοί είναι πολλοί ερευνητές, που ασχολήθηκαν με το θέμα²¹.

Αρχίζουμε την ανάλυσή μας αναφέροντας συνοπτικά λίγα στοιχεία σχετικά με τη δομή της ενότητας και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της²².

Κατ’ αρχάς θεωρούμε ότι το κεντρικό θέμα της περικοπής εντοπίζεται έξω από αυτή, λίγο πιο πριν, στο Ρωμ 11,11. Εκεί αναφέρει χαρακτηριστικά ο Παύλος για τους Ισραηλίτες: «Λέγω ουν, μη έπταισαν ίνα πέσωσιν; μη γένοιτο· αλλά τω αυτών παραπτώματι η σωτηρία τοις έθνεσιν εις το παραζηλώσαι αυτούς». Ο Παύλος μαρτυρεί στον στίχο αυτό ότι το θέμα του είναι πώς το παράπτωμα των Ισραηλιτών θα βοηθήσει την ιεραποστολή και πώς θα αφυπνίσει τους ίδιους τους Ισραηλίτες. Έτσι από την αρχή διακρίνουμε, όχι βέβαια ξεκάθαρα, την πρόθεση του Παύλου να αναφερθεί κατά τρόπο συναινετικό και ενωτικό στο θέμα.

Στους επόμενους στίχους (11,12-15) ο Παύλος αναφέρεται εκτεταμένα μέσα από ένα λογικό ενθύμημα στο πώς το παράπτωμα των Ισραηλιτών μπορεί να βοηθήσει στην επιτυχία του παραπάνω αναφερθέντα διπλού σκοπού Κατόπιν ο απόστολος συνεχίζει με την παράθεση της γνωστής μας αλληγορίας (11,(16)17-21), με την οποία αποσκοπεί να υπενθυμίσει κατ' αρχάς, στους αναγνώστες του ότι ο Ισραήλ είναι το ιερό θεμέλιο της Εκκλησίας. Αυτό προαναγγέλλεται στο 11.16 και αναπτύσσεται στους υπόλοιπους στίχους. Η ενότητά μας ολοκληρώνεται με τους στίχους 11. 22-2, με τους οποίους υπογραμμίζεται το έλεος τού Θεού και η αυστηρότητα τού Θεού, η οποία ισχύει τόσο για τους εξ εθνών χριστιανούς όσο και για τους εξ Ιουδαίων χριστιανούς. Επισημαίνεται, ακόμη, ότι ο πολυεύσπλαχνος και ταυτόχρονα αυστηρός είναι σε θέση να προβεί τόσο στο μπόλιασμα κλαδιών αγριελιάς σε ήμερη ελιά όσο και στο μπόλιασμα των κλαδιών ήμερης ελιάς σε ήμερη ελιά.

Προχωρώντας στην περαιτέρω ανάλυση της ενότητας Ρωμ. 11,11-24 πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή είναι συμπαγής, στολισμένη με πολλά γλωσσικά σχήματα και διαποτισμένη από την ρητορική τέχνη της εποχής²³· Αναφέρουμε σωρευτικά μερικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι η περικοπή διαθέτει τα παραπάνω χαρακτηριστικά:

α) Στο στίχο 12 παρατηρούμε τη χρήση παρήχησης του -μι (παράπτωμα ήττημα - πλήρωμα),

β) Επίσης βλέπουμε ότι ο Παύλος φροντίζει να συνδέει την περικοπή με τα προηγούμενα και να υπενθυμίζει ταυτόχρονα το θέμα της μέσα από τη χρήση του ρήματος παραζηλόω, το οποίο παραθέτει ήδη σε άλλη ενότητα, στο Ρωμ. 10,19 και στη συνέχεια στο Ρωμ. 11,11 και 14.

γ) Ο απόστολος δεν λησμονεί, για να κάνει πιο ζωντανή τη διήγηση, να χρησιμοποιεί το ρητορικό σχήμα του παραδείγματος²⁴ και να αναφέρεται στον εαυτό του προβάλλοντας την ιδιότητά του ως αποστόλου των εθνών (στους στ. 13-14).

δ) Ακόμη, χρησιμοποιεί σχήματα λόγου, όπως το υπερβατόν στο στ. 13²⁵ και το χιαστόν στους στίχους 12-15²⁶.

ε) Φροντίζει, επίσης, να συνεχίζει να διατηρεί ενοποιημένο το κείμενο με τη βοήθεια της χρήσης φράσεων που εισάγονται με τον σύνδεσμο «ει» στους στίχους 12,15,16 και 21.

στ) Παράλληλα καθιστά ελκυστικότερη και στερεότερη την επιχειρηματολογία του χρησιμοποιώντας τα ρητορικά σχήματα a minore ad maius²⁷ a majore ad minus²⁸ και το locus simile²⁹

ζ) Ο Παύλος αναφέρεται λεπτομερώς στις τεχνικές εμβολιασμού τής ελιάς στους στίχους 17-21, θέλοντας έτσι να μας τονίσει ότι θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όλες τις λεπτομέρειες για τις τεχνικές εμβολιασμού που παραθέτει. Για τους αρχαίους η φυσική τάξη ήταν ιδιαίτερα σεβαστή³⁰ και αυτό θεωρούμε ότι ισχύει και για τον Παύλο. Έτσι τίποτε από αυτά δεν πρέπει να υποτιμηθεί.

η) Εισάγει, επίσης, στο κείμενο το ρητορικό σχήμα της προσωποποιΐας, στο οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω εκτενέστερα.

θ) Ο Παύλος προβαίνει, τέλος, σε παραλληλισμό των επιχειρημάτων ήδη από το Ρωμ 11,16 με τη χρήση του ει («εί δε η απαρχή αγία, και το φύραμα· και ει η ρίζα αγία, και οι κλάδοι») και παρακάτω στους στίχους 17-21.

Σημαντικά στοιχεία για την εργασία μας παρέχει ο παραλληλισμός του στ. 16. Ο στίχος αυτός αποτελεί από ρητορική άποψη την μείζονα πρόταση, στην οποία εμφατικά τονίζεται το άγιο³¹ και του μέρους και του όλου. Σημειώνω ότι στον στίχο αυτό ο Παύλος αναφέρεται στο Αριθμοί 15, 17-21, όπου γίνεται λόγος για το πρώτο καρβέλι που δίδεται προσφορά στον Κύριο. Σύμφωνα με το κείμενο ο Μωυσής διατάζει τους Ισραηλίτες κατ’ εντολή του Θεού: «όταν ζυμώνετε ψωμί, το πρώτο καρβέλι που θα ζυμωθεί με το πρώτο αλεύρι της νέας σοδειάς θα το προσφέρετε στον Κύριο ως απαρχή. Θα το προσφέρετε όπως τις απαρχές από το αλώνι σας. Θα ξεχωρίζετε για τον Κύριο ως απαρχή ένα μέρος από το ψωμί που θα ζυμώνετε· κι αυτό θα ισχύει για όλες τις επόμενες γενιές σας» (Αρ. 15, 20-21). Η απαρχή, το προζύμι, ήταν πλέον άγιο — ξεχωρισμένο και αφιερωμένο στο Θεό και μέσω αυτής και όλο το ζυμάρι³². Ο Παύλος με την αναφορά του αυτή στην Π.Δ. και με τον παραλληλισμό που πραγματοποιεί, ότι δηλαδή το ίδιο συμβαίνει με τη ρίζα και τα κλαδιά τονίζει κατά τρόπο ξεκάθαρο, ττως ό,τι ισχύει για το μέρος ισχύει και για το όλο και πως το μέρος αγιάζει το όλο³³.

Η τοποθέτηση αυτή του Παύλου πριν αρχίσει την αλληγορία μας προΐδεάζει ότι από την αρχή σκοπεύει να τονίσει την διέπουσα αγιότητα τόσο των μερών όσο και του όλου. Αλλά και από ρητορικής πλευράς επιβεβαιώνεται το παραπάνω. Ο στ. 16 επέχει θέση μείζονος πρότασης και επηρεάζει καταλυτικά όλο το ρητορικό σχήμα του αλληγορικού ενθυμήματος (11,16-24) που αναπτύσσει ο Παύλος και για το οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω. Ουσιαστικά ο στ. 16 αποτελεί έναν προσυλλογισμό επί του οποίου εδράζεται το αλληγορικό ενθύμημα και επί του οποίου κτίζεται όλη η επιχειρηματολογία του Παύλου στους επόμενους στίχους.

Αυτό φαίνεται, αν παρατηρήσουμε και τη σύνδεση μεταξύ των λέξεων, τη σύνταξη του κειμένου κ.ά., όπως τη σύνδεση των λέξεων «κλάδοι» και «εξεκλάσθησαν» στους στ. 17 και 19, τη χρήση των προστακτικών στους στ. 18 (: «μη κατακαυχώ») και στ. 20 (: «μη υψηλά φρονεί αλλά φοβού»), και τη χρήση υποθετικών λόγων στους στ. 18 και 21³⁴.

Τέλος, η αποδοχή της θέσης ότι ο στ. 16 αποτελεί τον προσυλλογισμό που διέπει την επόμενη αλληγορία μάς βοηθά να αποφύγουμε μια αλληγορική του ερμηνεία, η οποία θα περιέπλεκε την αποκωδικοποίηση όσων λέγονται παρακάτω στο αλληγορικό ενθύμημα³⁵.

Όλα τα παραπάνω αναφερόμενα στο κείμενο συμβάλλουν, κατά τη γνώμη μας, στην υποβάθμιση των αλαζόνων εθνικοχριστιανών και στην εξισορρόπηση των σχέσεων των δύο ομάδων μέσα στην κοινότητα με τον τονισμό ότι αυτό που έχει σημασία είναι η αγιότητα που διέπει όλους αδιάκριτα.

ι) Ενδιάμεσα, στο στίχο 18 ο Παύλος καταλήγει και σε ένα συμπέρασμα: «ου συ τήν ρίζαν βαστάζεις, αλλά η ρίζα σε». Επίσης, χρησιμοποιώντας τη λέξη κλειδί «ρίζα» συνδέει εννοιολογικά τους στ. 16,17 και 18.

ια) Στους στ. 22-24 ο Παύλος συνεχίζει την επιχειρηματολογία του. Επισημαίνει ως κύρια χαρακτηριστικά του Θεού το έλεος και την αυστηρότητα. Αυτό το πετυχαίνει με την επαναλαμβανόμενη χρήση των όρων χρηστότητα, αποτομία και την αναφορά της τεχνικής του μπολιάσματος στον ίδιο στίχο. Έτσι στο στίχο 22 αναφέρει μια φορά "ίδε ουν χρηστότητα και αποτομίαν Θεού" και επαναλαμβάνει τους όρους λέγοντας "επί μεν τους πεσόντας αποτομία, επί δε σε χρηστότης Θεού, εάν επιμένης τη χρηστότητι, επεί και συ εκκοπήση".

ιβ) Τέλος επισημαίνουμε ότι ο Παύλος και στο απόσπασμα αυτό χρησιμοποιεί ερωτήσεις τύπου διατριβής. Αυτές διατρέχουν όλη την αλληγορία και μας προκαλούν να αναζητήσουμε την αιτία τής χρήσης τους. Έτσι στο 11, 11 ερωτά: "Λέγω ουν, μη έπταισαν ίνα πέσωσιν;". Το ίδιο και στο 11,12: «ει δε το παράπτωμα αυτών πλούτος κόσμου  και το ήττημα αυτών πλούτος εθνών, πόσω μάλλον τό πλήρωμα αυτών;». Στο 11,15: «ει γαρ η αποβολή αυτών καταλλαγή κόσμου, τίς η πρόσληψις ει μη ζωή εκ νεκρών;» και στο 11,24: "ει γάρ συ εκ τής κατά φύσιν εξεκόπης αγριελαίου και παρά φύσιν ενεκεντρίσθης εις καλλιέλαιον, πόσω μάλλον ούτοι οι κατά φύσιν εγκεντρισθήσονται τη ίδια ελαία;». Ο Παύλος, λοιπόν, συνεπής, χρησιμοποιεί και στο απόσπασμα αυτό, όπως και σε όλη την επιστολή του την διατριβή³⁶.

Γιατί όμως τη χρησιμοποιεί;

Παλαιότερα θεωρούσαν ότι η διατριβή ήταν ο πλέον κατάλληλος τρόπος επιχειρηματολογίας με τον οποίο ο ρήτορας πετύχαινε την ανατροπή των θέσεων των αντιπάλων του και την υπεράσπιση των δικών του θέσεων. Αυτή η δικανικού χαρακτήρα χρήση της διατριβής θεωρήθηκε π.χ. από τον R. Bultmann³⁷ ότι εφαρμόζεται και στην προς Ρωμαίους Επιστολή, όπου ο Παύλος υπερασπίζεται την αληθινή πίστη. Νεότερες, όμως, έρευνες, όπως αυτή του S. Κ. Stowers³⁸, έδειξαν ότι η διατριβή χρησιμοποιείτο και μέσα στις αίθουσες των σχολών της εποχής, όπου ο δάσκαλος με τη βοήθεια της διατριβής και ενός εικονικού συνομιλητή, που έθετε ερωτήσεις ή κατέθετε προκλητικές θέσεις, προχωρούσε στη διερεύνηση ενός θέματος. Ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα παραθέτουμε όσα αναφέρει ο Παύλος στους παρακάτω στίχους του αλληγορικού ενθυμήματός μας.

Στο στίχο 11,11 ο Παύλος με τη βοήθεια τού εικονικού συνομιλητή ερωτά: "Λέγω ουν, μη έπταισαν ίνα πέσωσιν;" και η απάντηση δίδεται, πάλι μέσω τού εικονικού συνομιλητή, στο στίχο 11,19: «ερείς ουν: εξεκλάσθησαν κλάδοι ίνα εγώ εγκεντρισθώ». Στον στίχο αυτό ο εικονικός συνομιλητής ισχυρίζεται αλαζονικά ότι πήρε τη θέση του αποκομμένου ισραηλιτικού κλαδιού στην ήμερη ελιά. Ο Παύλος, αντί να ανατρέψει την θέση αυτή, απαντά με ένα ψυχρό και πολυσήμαντο «καλώς» (11,20) και προχωρά παραινετικά στην προειδοποίηση, μέσα από τη λέξη «φοβού», να αποφεύγει ο εθνικοχριστιανός εικονικός συνομιλητής να συμπεριφέρεται αλαζονικά, διότι ο κίνδυνος να πέσει από την υποτιθέμενη υψηλή θέση που βρίσκεται είναι σχεδόν βέβαιος³⁹. Η περικοπή τελειώνει με την πεποίθηση που εκφράζει ο Παύλος ότι ο Θεός είναι σε θέση να μπολιάσει εθνικά και Ισραηλιτικά κλαδιά στο δένδρο του Ισραήλ. Με τη χρήση της διατριβής, λοιπόν, ο Παύλος αποσκοπεί στη διερεύνηση του προβλήματος και τη λύση του και όχι στην υπεράσπιση της μιας ομάδας και την εξουθένωση της άλλης.

Ο Παύλος όμως, όπως πολλές φορές αναφέραμε, χρησιμοποιεί και άλλα τρία ρητορικά σχήματα στην περικοπή αυτή. Κατά τη γνώμη μας αυτά θα μας βοηθήσουν να εισχωρήσουμε ακόμη περισσότερο στη σκέψη του αποστόλου και να εξηγήσουμε, γιατί αυτός χρησιμοποίησε αυτόν τον μη παύλειο, (για να θυμηθούμε τον R. Bultmann), τρόπο επιχειρηματολογίας. Τα ρητορικά αυτά σχήματα είναι η αλληγορία, το ενθύμημα και η προσωποποίία.

1) Η αλληγορία. σύμφωνα με την κλασική ρητορική, ανήκει στους τρόπους⁴⁰ μαζί με την εικόνα και την μεταφορά. Επίσης συγγενεύει με την μεταφορά⁴¹, ακριβέστερα η αλληγορία είναι εκτεταμένη μορφή της μεταφοράς. Κατά τον αξιοπρόσεκτο ορισμό ενός ανωνύμου συγγραφέα ρητορικού εγχειριδίου, ο οποίος μάλιστα διανθίζει τον ορισμό και με ένα παράδειγμα από τη Βίβλο: αλληγορία "... είναι φράση που άλλο λέει και άλλο εννοεί, όπως το λεγόμενο προς τον όφι: "Γι' αυτό που έκανες, καταραμένο να 'σαι μόνο εσύ απ' όλα τα ζώα τής γης!" (Γέν. 3,14)⁴²

Μια αλληγορία είναι και τα αναφερόμενα στην τεχνική τού μπολιάσματος τής ελλιάς στο Ρωμ 11,17-24. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η αλληγορία είναι ιδιαίτερα συχνή συγγραφική τεχνική, γιατί προσδίδει στα νοήματα του συγγραφέα που τη χρησιμοποιεί, (εδώ του Παύλου), μεγαλύτερη υποβλητικότητα και τα καθιστά περισσότερο αισθητά και ζωντανά. Με την αλληγορία αυτή ο Παύλος εξυπηρετεί τους σκοπούς της επιχειρηματολογίας του και χωρίς να χρησιμοποιήσει εκφράσεις, όπως «μοιάζει με» ή «είναι σαν», μας μεταφέρει από το επίπεδο της καθημερινότητας, όπως είναι το μπόλιασμα της ελιάς, στο άλλο επίπεδο των εννοιών και αξιών και συγκεκριμένα της αλαζονείας των εθνικοχριστιανών, της έννοιας του αγίου στην Π.Δ., της ισότητας μέσα στην κοινότητα κ.ά.

2) Η αλληγορία όμως τού Ρωμ. 11,17-24 και όσα λέγονται στον στίχο 16 χρησιμοποιείται παράλληλα από τον Παύλο και ως ενθύμημα⁴³. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί γνωρίζουμε ότι το ενθύμημα διαδραματίζει, ως ρητορικό σχήμα, σημαντικό ρόλο σε ένα κείμενο⁴⁴. Αρκεί να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του ασχολείται ιδιαίτερα με την περιγραφή του σχήματος αυτού. Το ενθύμημα είναι ένας ατελής συλλογισμός και ανήκει στα επιχειρήματα εκείνα που δημιουργεί ο κάθε ρήτορας (πίστις τεχνική κατά τον Αριστοτέλη)⁴⁵. Χαρακτηριστικά ο Μακεδόνας φιλόσοφος γράφει ότι «όταν πάλιν από ορισμένα γεγονότα, που πράγματι υπάρχουν, προκύπτει ως συνέπειά των ένα άλλο γεγονός, εξαιτίας του ότι τα πρώτα γενικώς ή συνήθως αληθεύουν, τότε έχομε εκεί μεν (εις την διαλεκτικήν) συλλογισμόν, εδώ δε (εις την ρητορικήν) ενθύμημα»⁴⁶.

Παρακάτω σημειώνει ότι «είναι λοιπόν ανάγκη να καταφύγωμεν εις το ενθύμημα και εις το παράδειγμα εις εκείνας τας υποθέσεις που επιδέχονται πολλάς και διαφόρους λύσεις εις μεν το παράδειγμα ως επαγωγήν, εις δε το ενθύμημα ως συλλογισμόν, ο οποίος όμως συνίσταται από ολίγους όρους, και συχνά ολιγώτερους από εκείνους που αποτελούν τον άρτιον συλλογισμόν. Πράγματι, αν κάποια από τις προτάσεις του (ρητορικού) συλλογισμού είναι γνωστή, δεν πρέπει να εκφωνείται. Διότι την προσθέτει αυτός ο ίδιος ο ακροατής»⁴⁷. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο ρήτορας επιτύγχανε με τη χρήση του ενθυμήματος να εντείνει την προσοχή των ακροατών του, να τους εμπλέξει στη συλλογιστική διαδικασία και να τους πείσει ευκολότερα και επιτυχέστερα. Αυτοί είναι και οι λόγοι που ωθούν τον Παύλο να χρησιμοποιήσει στο χωρίο μας το ενθύμημα που αναφέρεται στο μπόλιασμα της ελιάς.

Η καινοδιαθηκική επιστήμη, όμως, δεν παρέμεινε στηριζόμενη μόνον στην κλασική ρητορική⁴⁸, αλλά χρησιμοποίησε και τη σύγχρονη ρητορική ανάλυση⁴⁹. Ο J. D. Moors προχώρησε ακόμη περισσότερο και σε μια σχετική με την προς Ρωμαίους επιστολή εργασία του συνέδεσε τη ρητορική με την σημειωτική και έδειξε ότι η επιχειρηματολογία του Παύλου εξαρτάται από κωδικούς, τους οποίους αποδέχεται ο αναγνώστης, όπως ο κωδικός «σταυρωμένος αναστημένος Χριστός» ή ο κωδικός «αλήθεια του Ευαγγελίου» ή ο κωδικός «η αναμορφωτική δράση του αγίου Πνεύματος στη φύση»⁵⁰.

Στηριζόμενος ο Παύλος στους κωδικούς αυτούς επεξηγεί στους ακροατές αναγνώστες της Επιστολής του τις επιπτώσεις του Ευαγγελίου. Ο τρόπος βέβαια της λογικής ανάλυσης και τεκμηρίωσης του Παύλου μπορεί να φαίνεται αυθαίρετος για έναν σύγχρονο διανοητή που δεν κατέχει τους κωδικούς αυτούς, όμως παράλληλα μας αποκαλύπτει τον τρόπο σκέψης του Παύλου και την επικοινωνιακή του στρατηγική⁵¹. Σε ό,τι αφορά το χωρίο μας ο Παύλος στηριζόμενος στο αλληγορικό ενθύμημα του μπολιάσματος της ελιάς, επικοινωνεί κωδικά με τους ακροατές του και μέσα από τις αναφερόμενες τεχνικές μπολιάσματος βοηθά τον αναγνώστη να λάβει υπόψη του τους ορούς του ενθυμήματος, να τους επεξεργαστεί και στη συνεχεία να οδηγηθεί σε εκείνους που υπονοεί το ενθύμημα. Έτσι ο Παύλος συνεπής με όσα αναφέρει από την αρχή της επιστολής του, ότι, δηλαδή, το Ευαγγέλιο «δύναμις γαρ Θεού εστιν εις σωτηρίαν παντί τω πιστεύοντι, Ιουδαίω τε πρώτον και Έλληνι» (Ρωμ 1,16, πρβλ. Ρωμ 10,12), και παρακάτω στο σημαντικό χωρίο 11,1, όπου ο Παύλος διατυμπανίζει γεμάτος υπερηφάνεια: «Λέγω ουν, μη απώσατο ο Θεός τον λαόν αυτού; μη γένοιτο· και γάρ εγώ Ισραηλίτης ειμί, εκ σπέρματος Αβραάμ, φυλής Βενιαμίν», φαίνεται σαν να προκρίνει ως προς την σωτηρία τοος εξ Ιουδαίων χριστιανούς.

Είναι πολύ εύκολο, διαβάζοντας την εν λόγω περικοπή και έχοντας υπόψη μας τα παραπάνω χωρία, να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι ο Ισραήλ διά των Ισραηλιτών χριστιανών εμφανίζεται στην αλληγορία με την παλιά του ιδιότητα ως ο περιούσιος λαός του Θεού, ενώ οι εθνικοί εισέρχονται - μπολιάζονται υπό την ιδιότητα του προσήλυτου⁵². Βέβαια αυτοί καυχώνται και παρουσιάζουν αλαζονικές τάσεις υποστηρίζοντας ότι αυτοί επελέγησαν από τον Θεό μετά την απιστία ορισμένων Ισραηλιτών. Ο Παύλος όμως φροντίζει να τους υπενθυμίζει ότι οι εξ Ιουδαίων χριστιανοί εξακολουθούν να είναι η πηγή της σωτηρίας λέγοντάς τους: «εί δε κατακαυχάσαι, ου συ την ρίζαν βαστάζεις, άλλα η ρίζα σε» (Ρωμ 11,18β). Αν και ορισμένα κλαδιά αποκόπτονται από το δένδρο (Ισραηλίτες) και στη θέση τους μπολιάζονται άγρια (εθνικοί χριστιανοί), εντούτοις αυτοί παραμένουν ο περιούσιος λαός.

Αν συμβαίνουν έτσι τα πράγματα, τότε θα πρέπει να ολοκληρώσουμε το άρθρο μας και να παραδεχθούμε ότι η απόπειρά μας να ερμηνεύσουμε το κείμενο με την βοήθεια της ρητορικής κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα με εκείνο των Ph. Esler. Β J. Malina. J. J. Pilch. Όμως στο εν λόγω ενθύμημα υπάρχουν και άλλα στοιχεία που όταν τα επεξεργασθούμε θα μας οδηγήσουν σε άλλες λύσεις που ταιριάζουν περισσότερο στο πνεύμα τού Παύλου.

Ήδη σημειώσαμε ότι το πρόβλημα είναι οι αντιπαραθέσεις τών εθνικοχριστιανών με τους εξ Ιουδαίων Χριστιανούς και η εμφάνιση αλαζονείας εκ μέρους τών εθνικοχριστιανών. Μια ευθεία υποτίμηση τών τελευταίων, όπως ισχυρίζεται ο Ph. Esler ότι συμβαίνει στην προκειμένη περίπτωση⁵³, θα έλυνε βίαια το πρόβλημα και θα έδιδε στους εξ Ιουδαίων χριστιανούς το παντοτινό προβάδισμα. Ουσιαστικά θα παγίωνε τη θέση ότι οι εθνικοχριστιανοί σαν κλαδί αγριελιάς δεν προσέφεραν τίποτε κατά το μπόλιασμα, αλλά αντίθετα θρέφονται από τη ρίζα, τον Ισραήλ. Επίσης, θα εντεινόταν ο διαχωρισμός μεταξύ των δυο ομάδων, οι οποίες θα παρέμεναν αυτοτελείς μέσα στις κοινότητες. Αυτό είναι όμως που θέλει ο Παύλος να συμβαίνει στις κοινότητες; Είναι δυνατόν μια κοινότητα που προετοιμάζεται για την ιεραποστολή να προχωρά στο έργο της χωρισμένη σε κόμματα; Ας θυμηθούμε την αντίδραση του Παύλου προς τους Κορινθίους.

Εμείς θεωρούμε ότι ο Παύλος δεν επιθυμεί κάτι τέτοιο. Αντίθετα, θέλει μια κοινότητα ενωμένη, μονοιασμένη, έτοιμη με όλα τα μέλη της να μεγαλουργήσει ιεραποστολικά στα έθνη, σύμφωνα και με το Ρωμ. 11,11. Ας φανταστούμε εθνικούς να προσηλυτίζονται στη νέα πίστη του Ιησού από εθνικοχριστιανούς, να γίνονται μέλη της κοινότητας και να συνειδητοποιούν στη συνέχεια ότι επέχουν θέση προσήλυτου. Γι’ αυτό για μια ακόμη φορά προσβλέπουμε στη ρητορική και ευελπιστούμε ότι αυτή θα μας διαφωτίσει για το θέμα. Στην προσπάθεια αυτή αρωγοί είναι και μερικά απ’ όσα πριν αναφέραμε και τα οποία υπενθυμίζουμε:

α) Κατά την ανάλυση του Ρωμ. 11,11, συμφωνήσαμε ότι εκεί εμπεριέχεται ο σκοπός της όλης περικοπής, που είναι η ιεραποστολή και η αφύπνιση των εκπεσόντων κλάδων της ήμερης ελιάς, δηλαδή των Ισραηλιτών,

β) Διαπιστώσαμε ότι στο Ρωμ 11,16, που αποτελεί σύμφωνα με την ανάλυσή μας τον προσυλλογισμό του αλληγορικού ενθυμήματος, τονίζεται ότι το άγιο εκτείνεται τόσο στο μέρος όσο και στο όλο, άρα και στους εθνικοχριστιανούς και στους εξ Ιουδαίων χριστιανούς,

γ) Κατά την εξέταση της διατριβής, που χρησιμοποιεί και ο Παύλος, συμπεράναμε ότι η πρόθεση του αποστόλου, όταν τη χρησιμοποιεί, δεν είναι να οξύνει τα πράγματα, αλλά να βοηθήσει στη δημιουργία συναινετικού και αδελφικού κλίματος μέσα στην κοινότητα. Από τα τρία παραπάνω αναφερθέντα θεωρούμε ότι εξάγεται ως συμπέρασμα ότι ο Παύλος ενδιαφέρεται πρώτιστα για την εδραίωση ενός κλίματος αδελφοσύνης και ισότητας στην κοινότητα. Τον ίδιο σκοπό κατά τη γνώμη μας, και το τρίτο σημαντικό ρητορικό σχήμα που χρησιμοποιεί ο Παύλος στο εν λόγω αλληγορικό ενθύμημα. Πρόκειται για την προσωποποιΐα.

3) Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουμε, γιατί ο Παύλος, ενώ αρχίζει να αφηγείται την αλληγορία, απρόσμενα για μας, προσχεδιασμένα για εκείνον, δημιουργεί έναν συνομιλητή και αρχίζει έναν διάλογο μαζί του, μέσω τού οποίου ξετυλίγει την αλληγορία. Πρόκειται για μια ακόμη ρητορική παρέμβαση τού αποστόλου, που είναι η χρήση τού ρητορικού σχήματος τής προσωποποιΐας.

Σύμφωνα με τη ρητορική τέχνη η προσωποποιΐα⁵⁴ είναι η δημιουργία από τον συγγραφέα ενός χαρακτήρα εικονικού συνομιλητή, ο οποίος συμμετέχει στη συζήτηση και στη διαμόρφωση τής επιχειρηματολογίας. Ο Παύλος στο Ρωμ. 11,17-21 δημιουργεί έναν ανάλογο χαρακτήρα, όπως κάνει και πριν στο Ρωμ. 7,7-12. Αυτός παρουσιάζεται ως ένας εθνικός χριστιανός που αλαζονικά αυτοπροβάλλεται ως ανώτερος των Ισραηλιτών, αφού παίρνει τη θέση τους, όταν αυτοί αποκόπτονται από τη χριστιανική κοινότητα. Κατά τη στιχομυθία αυτή ο Παύλος αποφεύγει, όπως είδαμε, να αντιπαρατεθεί έντονα μαζί του απαντώντας με ένα «καλώς» (στ. 20). Παράλληλα, φροντίζει να απευθύνει προς αυτόν όλα εκείνα τα αποδοκιμαστικά λόγια που θα ήθελε να απευθύνει κατευθείαν προς τους αλαζόνες εξ εθνών χριστιανούς, όπως φαίνεται από τη χρήση της προσωπικής αντωνυμίας «συ» και ρημάτων σε δεύτερο ενικό πρόσωπο⁵⁵. Ακόμη, ο Παύλος φροντίζει να παρουσιάσει τον εικονικό συνομιλητή έτσι, ώστε οι εθνικοί χριστιανοί, τους οποίους υπονοεί, να μην προσβληθούν, αλλά παράλληλα να συνειδητοποιήσουν ότι όλα όσα ο Παύλος αποδίδει διά της αλληγορίας σε αυτόν σχετίζονται με εκείνους. Με τη χρήση, δηλαδή, της προσωποποιίας ο Παύλος αποφεύγει την κατευθείαν αντιπαράθεση με τους πραγματικούς αλαζόνες εθνικοχριστιανούς της Ρώμης και έτσι επιτυγχάνει να υποβαθμίσει έμμεσα όλα εκείνα τα στοιχεία που θα όξυναν τις σχέσεις μεταξύ των δύο ομάδων των οπαδών του Ιησού, των εθνικοχριστιανών και των Ισραηλιτών χριστιανών. Εδώ αποκαλύπτεται η χρησιμότητα της προσωποποιίας. Αν δεν υπήρχε αυτή, τότε ο στίχος 17 αλλά και το υπόλοιπο κείμενο κινδυνεύουν να θεωρηθούν ως κατά μέτωπο πολεμική κατά των εθνικών χριστιανών άρα και ως υποβιβασμός και εξουθένωσή τους σε σχέση με τους εξ Ιουδαίων χριστιανούς.

Ένα ακόμη θετικό στοιχείο της χρήσης της προσωποποιΐας είναι ότι αυτή αναγκάζει τον αναγνώστη του αλληγορικού ενθυμήματος να το ξαναδιαβάσει προσεκτικότερα, αφού έχει πλέον συνειδητοποιήσει ότι με την παρέμβαση του εικονικού συνομιλητή αποδεικνύεται η αδυναμία μόνης της αλληγορίας με τις τεχνικές του μπολιάσματος της ελιάς να βοηθήσει την προσέγγιση της σκέψης του Παύλου. Την ρητορική αυτή παρέμβαση του Παύλου δεν φαίνεται να την πρόσεξαν τόσο οι εκπρόσωποι της κλασικής ερμηνευτικής⁵⁶ όσο και εκείνοι της κοινωνιολογικής ερμηνευτικής⁵⁷, και αυτός είναι ο λόγος που κατέληξαν στα παραπάνω αναφερθέντα συμπεράσματα.

Εμείς στηριζόμενοι στα παραπάνω αναγιγνώσκουμε και πάλι το κείμενο ως εξής: Ο εικονικός συνομιλητής στο στ. 17 θεωρεί, και εμμέσως και οι εθνικοί χριστιανοί, ότι αυτός ή αυτοί είναι το κλαδί - τα κλαδιά της αγριελιάς που μπολιάζονται επί της ήμερης ελιάς. Η λεπτομέρεια, που πρέπει να επισημανθεί, είναι ότι ο Παύλος δεν μιλά για το κλαδί της αγριελιάς που μπολιάζεται στην ήμερη ελιά, αλλά για το κλαδί της αγριελιάς που μπολιάζεται στη θέση των κλαδιών της ήμερης ελιάς που αποκόπηκαν και ανάμεσα στα υπόλοιπα κλαδιά της ήμερης ελιάς, που είναι οι εξ Ιουδαίων χριστιανοί. Επίσης, άξιο προσοχής είναι ότι χρησιμοποιείται το ρήμα «ενεκεντρίσθης» (παθητική φωνή), με την οποία υπονοείται η θεϊκή ενέργεια. Το κέντρο βάρους του κειμένου, δηλαδή, δεν βρίσκεται στην ανανεωτική δύναμη της αγριελιάς, άρα των εθνικοχριστιανών, όπως συμπεραίνουν ακολουθώντας τον Columella οι A. G. Baxter και J. A. Ziesler. Επίσης, το κέντρο βάρους δεν βρίσκεται στον τονισμό της μεγαλύτερης αντοχής της αγριελιάς, έστω και αν αυτή δεν είναι παραγωγική, σε σχέση με την αδύναμη ως προς την αντοχή αλλά παραγωγική ήμερη ελιά, που αναφέρει ο Θεόφραστος και την οποία παραθέτει ο Ph. Esler. Αντίθετα, το κέντρο βάρους βρίσκεται στη δυνατότητα συμμετοχής και τών κλαδιών αγριελιάς, δηλαδή τών εθνικοχριστιανών, στην πλούσια τροφή που δίνει η ρίζα τής ήμερης ελιάς, εξαιτίας τής χάρης τού Θεού, που δίνει τη δυνατότητα πιστοί από διαφορετικές εθνότητες να μοιράζονται τη σωτήρια⁵⁸. Αυτό εκφράζεται με τον καλύτερο τρόπο μέσα από την λέξη «συγκοινωνός», η οποία αποτελείται από τη λέξη «κοινωνός, κοινωνία» και την πρόθεση "συν". Και μόνη η χρήση της λέξης «κοινωνός» αρκούσε για τον Παύλο για να τονίσει την αγαπητική σχέση που θέλει να αναπτύσσεται μεταξύ των μελών της κοινότητας⁵⁹. Όμως, ο απόστολος προτιμά να επιτείνει τη σημασία της λέξης με την προσθήκη της πρόθεσης «συν». Έτσι, με τη χρήση της προσωποποιΐας, με τις προσεγμένες λέξεις και εκφράσεις που χρησιμοποιεί, αλλά και με τις παρακάτω στον στίχο 20 αναφερόμενες ήπιες και παραμυθητικού τύπου εκφράσεις, ο Παύλος καθιστά φανερό ότι επιθυμεί να δημιουργήσει ένα κλίμα ισότητας και αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των μελών της κοινότητας.

Η ερμηνεία βέβαια του παραπάνω αποσπάσματος μπορεί να συνεχιστεί και να αποκαλύψει και άλλες σημαντικές λεπτομέρειες. Εμείς θεωρούμε όμως ότι με τα παραπάνω καλύψαμε, ελπίζουμε με επιτυχία, τον σκοπό της ανάλυσής μας. Απλώς θα ολοκληρώσουμε με μια σύντομη αναφορά στον τελευταίο στίχο της περικοπής, τον στ. 24, ο οποίος κλείνει την περικοπή. Ο Παύλος χρησιμοποιώντας το τελευταίο του ρητορικό σχήμα στην περικοπή, ένα a minore ad maius, θέλει να δείξει ότι ο Θεός τελικά κατά θαυμαστό τρόπο θα αγκαλιάσει και τους άπιστους του Ισραήλ και θα τους μπολιάσει και αυτούς τελικά στη ήμερη ελιά, όπως συνέβη και με τους εθνικοχριστιανούς.

III

Παραπάνω διαπιστώσαμε ότι ο Παύλος έχει ν’ αντιμετωπίσει στην προς Ρωμαίους Επιστολή του, κεφ. 9-11, μεταξύ των άλλων, την ένταση που υπάρχει μεταξύ των εθνικοχριστιανών και των Ισραηλιτών χριστιανών και το πρόβλημα της σωτηρίας του Ισραήλ. Η ένταξη από τον απόστολο των εθνών στην ενότητα αυτή του αλληγορικού ενθυμήματος Ρωμ 11,(16) 17-24 καταδεικνύει ότι οι τύχες των οπαδών του Χριστού (εθνικών και Ισραηλιτών) και του Ισραήλ είναι πλέον αναπόσπαστα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Ο Παύλος στο Ρωμ. 11, 26 θα αναφέρει το περίφημο «πας Ισραήλ σωθήσεται» και παρακάτω, αφού τονίσει ότι «συνέκλεισεν γαρ ο Θεός τους πάντας εις απείθειαν, ίνα τους πάντας ελεήση» (Ρωμ. 11, 32), θα εξυμνήσει το βάθος της σοφίας και της γνώσεως του Θεού και το πόσο ανεξερεύνητες είναι οι αποφάσεις του και ανεξιχνίαστα τα έργα του (Ρωμ. 11, 33).

Με όλα αυτά δείχνει ότι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τελικά υπερισχύει η αγάπη και το έλεος του Θεού, ο οποίος θα περιλάβει στη σωτηρία του και τον Ισραήλ. Υπό το πρίσμα αυτό, της τελικής και ολοκληρωτικής καταλλαγής, της συμφιλίωσης όλων, η στάση του Παύλου απέναντι στους οπαδούς του Χριστού και κατοίκους της Ρώμης, που αντιμάχονταν μεταξύ τους, εξαιτίας των πολιτισμικών προκαταλήψεών τους, δεν ήταν δυνατόν να είναι διαιρετική, αλλά ενοποιητική και συμφιλιωτική. Αυτό θεωρούμε ότι φάνηκε και από την επιλογή του αποστόλου να χρησιμοποιήσει όλα εκείνα τα ρητορικά στοιχεία, κυρίως τη διατριβή, το ενθύμημα, την αλληγορία και την προσωποποιΐα. Και αυτό, γιατί είχε την πεποίθηση ότι απευθυνόμενος με αυτόν τον τρόπο προς τους αδελφούς του της Ρώμης θα πετύχαινε τον σκοπό του. Και ο σκοπός ήταν η ύπαρξη μιας κοινότητας, μιας εκκλησίας, αποτελούμενης από εθνικούς και Ιουδαίους. Επιθυμία του αποστόλου ήταν, επίσης, αυτές οι δύο ομάδες πιστών στον Χριστό να κατορθώσουν να συμβιώσουν μέσα στην κοινότητα και με τη βοήθεια του ελεήμονα και ταυτόχρονα αυστηρού Θεού να ξεπεράσουν τις όποιες προκαταλήψεις τους.

Γνώριζε βέβαια ότι είναι δύσκολο να θίξει το ακανθώδες αυτό θέμα απευθυνόμενος ευθέως στους πραγματικούς αποδέκτες του μηνύματος. Γι’ αυτό επέλεξε τον εικονικό συνομιλητή και φόρτωσε σε αυτόν όλα τα κουσούρια των εθνικοχριστιανών. Τελικά φαίνεται ότι πέτυχε τον σκοπό του. Γιατί οι πιστοί στον Χριστό κάτοικοι της Ρώμης δεν ήταν ούτε αφελείς ούτε μικρόνοες, ώστε να μην πειστούν από το πλήθος των αγαθών που θα τους επέφερε η εν Χριστώ κοινή ζωή, και τα οποία τους απαρίθμησε ο απόστολος στην περικοπή του αυτή. Αυτά είναι: η σωτηρία (11, 11), η πλούσια χάρη του Θεού (11, 12), η «καταλλαγή» μεταξύ των ανθρώπων και του Θεού (11,15), η «ζωή εκ νεκρών» (11,15), η νέα ιδιότητά τους, να είναι άγιοι Θεού (1116), η πλουσιοπάροχη πνευματική τροφοδοσία τους κοντά στον Θεό (11, 17), η «πίστη» (11, 20), η βίωση της «χρηστότητος» και της «αποτομίας» του Θεού (11, 22). Όλα αυτά τα αγαθά χορηγούνται μέσα στην κοινότητα και γίνονται κτήμα των μελών της. Έτσι η κοινότητα, η Εκκλησία, αναδεικνύεται ως η σύναξη στην οποία υπερβαίνονται εθνοκεντρισμοί και άλλες πολιτισμικές προκαταλήψεις".

Σημειώσεις

21. Βλ. μεταξύ άλλων F. Siegert, Argumentation bei Paulus gezeigt an Röm 9-11. Tübingen 1985, passim· T. H. Tobin, Paul's Rhetoric in Its Context: The Argument of Romans. Peabody 2004· R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, passim. Γενικά για τη Ρητορική και Κ.Δ. βλ. Κούκουρα, Δ., Η ρητορική και εκκλησιαστική ρητορική, Θεσσαλονίκη 2003· της ίδιας, Σπουδή στη Χριστιανική ομιλία Α΄. Το λογοτεχνκό περιβάλλον και η γένεσή της, Θεσσαλονίκη 2009.         

22. Αναλυτικά βλ. μεταξύ άλλων R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 666-672.

23. Βλ. αναλυτικά, μεταξύ άλλων, F. Siegert, Argumentation bei Pauius gezeigt an Röm 9-11, Tübingen 1985, passim· T. H. Tobin, Paul’s Rhetoric in Its Context: The Argument of Romans, Peabody 2004, passim· R. Jewett. Romans, Minneapolis 2007, passim.

24. Για το παράδειγμα βλ. R. Dean Anderson Jr., Glossary of Greek Rhetorical Terms, Leuven 2000, 87-88.

25. Ρωμ. 11,13: «Υμίν δε λέγω τοις έθνεσιν: εφ' όσον μεν ουν ειμι εγώ εθνών απόστολος, την διακονίαν μου δοξάζω».

26. Ρωμ 11,12-15:

12: "ει δε τό παράπτωμα αυτών πλούτος κόσμου και το ήττημα αυτών πλούτος εθνών, πόσω μάλλον το πλήρωμα αυτών". (Το παράπτωμα και το πλήρωμα των Ισραηλιτών βοηθά τους εθνικούς).

13: "Υμίν δε λέγω τοις έθνεσιν: εφ' όσον μεν ουν ειμι εγώ εθνών απόστολος, την διακονίαν μου δοξάζω". (Ο Παύλος απόστολος τών εθνών).

14: "εί πως παραζηλώσω μου την σάρκα και σώσω τινάς εξ αυτών." (Ο Παύλος απόστολος τών Ισραηλιτών).

15. "εί γαρ η αποβολή αυτών καταλλαγή κόσμου, τις η πρόσληψις ει μη ζωή εκ νεκρών;" (Το παράπτωμα και το πλήρωμα [πρόσληψη] τών Ισραηλιτών βοηθά τα έθνη).

27. Ρωμ.11, 24: "ει γαρ συ εκ τής κατά φύσιν εξεκόπης αγριελαίυ και παρά φύσιν ενεκεντρίσθης εις  καλλιέλαιον, πόσω μέλλον ούτοι οι κατά φύσιν εγκεντρισθήσονται τη ιδία ελαία". Βλ. και Ρωμ. 12,15.

28. Ρωμ. 11, 21: "ει γαρ ο Θεός τών κατά φύσιν κλάδων ουκ εφείσατο, [μη πως] ουδέ σού φείσεται".

29. Ρωμ. 11, 16: "ει δε η απαρχή αγία, και το φύραμα· και ει η ρίζα αγία, και οι κλάδοι".

30. Βλ. F. Siegert, Argumentation bei Paulus gezigt an Röm 9-11. Tübingen 1985, 167.

31. Με την παλαιοδιαθηκική βέβαια έννοια του όρου «άγιος». Βλ. και λήμμα "άγιος". Η Αγία Γραφή (Παλαιά και Καινή Διαθήκη), Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία 1997 Γλωσσάρι.

32. Βλ. και A. Sand, «απαρχή», σε EWNT, I. 278-280.

33. Έτσι, μεταξύ άλλων, R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 682· Αντίθετα, μεταξύ άλλων, J. D. G. Dunn, Romans 1-8; Romans 9-16, 2 vols., Dallas: WBC 38a, 38b, 1988, τ. 2, 658.

34. Ρωμ. 11, 18: υπόθεση = "ει δε κατακαυχάσθαι" / απόδοση = "ου συ την ρίζαν βαστάζεις, αλλά η ρίζα σε". Ρωμ. 11, 21: υποθεση = "ει γαρ ο Θεός τών κατά φύσιν κλάδων ουκ εφείσατο / απόδοση = "[μη πως] ουδέ σού φείσεται".

35. Βλ. αναλυτικά R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 683.

36. Για τις διατριβές που χρησιμοποιεί ο Παύλος στην προς Ρωμαίους βλ. R. Bultmann, Der Stil der paulinischen Predikt und die kynisch-stoisce Diatribe, Göttingen 1910, passim· S. K. Stowers, The Diatribe and Paul's Letter to the Romans, Chico: Scholar Press 1981, passim· του ιδίου, "The Diatribe" σε Greco-Roman Literature and the New Testament, 71-84, Atlanda, Georgia 1988· R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 25-27. Βλ. όμως και Δ. Κούκουρα, Σπουδή στη χριστιανική ομιλία Α΄, Θεσσαλονίκη 2009, 132-140, όπου συζητώνται νέα δεδομένα για το λογοτεχνικό είδος τής διατριβής.

37. R. Bultmann, Der Stil der paulinischen Predikt und die kynisch-stoische Diatribe, Göttingen 1910, passim.

38. S. K. Stowers, The Diatribe and Paul's Letter to the Romans, Chico: Scholar Press 1981, 86-93. Βλ. και R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 25.

39. Βλ. και R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 688 και σημ. 226.

40. Σύμφωνα με τον Τρύφωνα, Περί τρόπων: "τρόπος δε εστι λόγος κατά παρατροπήν τού κυρίου λεγόμενος κατά τινα δήλωσιν κοσμιωτέραν ή κατά το αναγκαίον". Η παράθεση είναι από τον H. Lausberg, παράγραφος 552.

41. Η μεταφορά ακριβέστερα, είναι μια εικόνα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, 1406b: «και η εικόνα είναι είδος μεταφοράς. Η διαφορά μεταξύ των είναι πολύ μικρή. Έτσι, όταν ο Όμηρος λέγει για τον Αχιλλέα ότι "όρμησε σαν λιοντάρι", έχουμε εικόνα και όταν λέγει ότι "το λιοντάρι αυτό όρμησε", έχουμε μεταφορά". Βλ. και H. Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, Stuttgart: Franz Steiner 1990, παράγραφοι 552-598 (για τους τρόπους) και παράγραφοι 558-564 για την μεταφορά.

42. Βλ. αναλυτικά H. Lausberg, παράγραφοι 895-901· R. Dean Anderson Jr., Glossary of Greek Rhetorical Terms, Leuven 2000, 14-16.

43. Βλ. R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007, 29 και 681.

44. Για το ότι η προς Ρωμαίους επιστολή είναι δομημένη ρητορικά βλ. αναλυτικά το υπόμνημα τού R. Jewett, Romans, Minneapolis 2007.

45. Βλ. Αριστοτέλους, Ρητορική, 1356b· 1395b-1396a. Βλ. και H. Lausberg, Handbuck der literarischen Rhetorik, Stuttgart: Franz Steiner 1990, παράγρ. 371.

46. Αριστοτέλους, Ρητορική, 1356b (Η μετάφραση τού κειμένου είναι τού Η. Ηλιού, Αριστοτέλης Ρητορική, Εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα).

47. Αριστοτέλους, Ρητορική, 1357a.

48. Όπως έκανε π.χ. ο Η. D. Betz, Dcr Galaterbief (μετάφραση από την αγγλ. της S. Ann), München 1988.

49. Όπως μας έδειξε ο W. Wuellner. "Paul’s Rhetoric of Argumentation in Romans", CBQ 38 (1976): 330-351· Βλ. και αντίστοιχη σχετική απόπειρα στην Ελλάδα από την Κ. Παπαδημητρίου. "Η ρητορική ανάλυση τής Γραφής", σε Γλώσσα και ερμηνεία τής Καινής Διαθήκης, 79-118, Θεσσαλονίκη 2004.

50. J. D. Moors, Wrestling with Rationality in Paul: Rowans 1-8 in a new perspective, Cambridge 1995, 25.

51. JD. Moors, Wrestling with Rationality in Paul: Romans 1-8 in a new perspective, Cambridge 1995, 32.

52. Βλ. D. Zeller, Der Brief an die Römer. Übersetzt und Erklärt, Regensburg 1985, 197· H. Räisänen, „Röm 9-11, Analyse eines geistigen Ringes" in ANRW 25, 4, 2891-2939, Berlin / New York 1987, ειδικά 2914.

53. Ph. F. Esler, “Ancient Oleiculture and Ethnic Ditferentiation: The Meaninig of the Olive-Tree Image in Romans 11”, JSNT 26.1 (2003): 103-124, passim.

54. Για την προσωποποιΐα βλ. R. Dean Anderson Jr., Glossary of Greek Rhetorical Terms, Leiwen 2000, 106-107 και 61, όπου γίνεται σύνδεση του όρου με την ηθοποιΐα. Εδώ απλώς σημειώνουμε ότι οι διάφοροι συγγραφείς ρητορικών εγχειριδίων χρησιμοποιούν άλλες ονομασίες για την προσωποποιΐα. Π.χ. Ο Μ. F. Qunitilianus, Institutionis Oratoriae, IX. 2, 29-37, την αποκαλεί sermocinatio, ενώ στο έργο Retorica ad Herennium ονομάζεται conformatio. Βλ. και H.Lausberg, Handbuch der literariscen Rhetorik, Stuttgart: Franz Steiner 1990, παράγραφοι 820-825 αλλά και 826-829. Εδώ αξίζει να παραθέσω και την πολύτιμη για τη ρητορική έκδοση τού έργου του M. F. Quintilianus, Institutionis Oratoriae - Libri XII (Ausbildung des Redners - Zwölf Bücher), Hrsg. Helmut Rahm Übers. Helmut Rahm. 2 Bde., Darmstadt (WBG) Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Texte zur Forschung, 2006. Το μνημειώδες αυτό έργο γράφτηκε την εποχή του Παύλου και αναδεικνύει την σπουδαιότητα της ρητορικής την εποχή εκείνη. Βλ. και Μ. Landfester, (Hrsg.), Geschichte der antiken TExte. Autoren- und Werklexikon, Stuttgart 2007, 520-521.

55. Βλ. T. H. Tobin, Paul's Rhetoric in Its Context: The Argument of Romans, Peabody 2004, 363.

56. Έτσι, μεταξύ άλλων, οι Η. Schlier, Der Römerbrief, Freiburg 1977, 333 και J. D. G. Dunn, Romans 1-8 ; Romans 9-16, 2 τόμ., Dallas: WBC 38a, 38b, 1988, τ. 2, 662.

57. Έτσι π.χ. o Ph. F. Esler, "Ancient Oleiculture and Ethnic Differentiation: The Meaning of the Olive-Tree Image in Romans 11". JSNT 26.1 (2003): 103-124. 300 και 305.

58. Βλ. και C. Johnson Hodge, “Olive Trees and Ethnicities: Judeans and Gentiles in Rom. 11.17-24”, in Christians as a Religious Minority in a Multicultural City: Modes of Interaction and Identity Formation in Early Imperial Rom, Now York 2004, 84.

59. Για τα χαρακτηριστικά του όρου στον Παύλο βλ. J. Hainz, κοινωνία κ.λπ., σε EWNT, II, 749-755.