Η λέξη ορθοδοξία προέρχεται από τα ορθό(ς) + δόξα (στην αρχική σημασία «γνώμη, άποψη»). Οι όροι αυτοί αρχικά χρησιμοποιήθηκαν με αξιολογική σημασία, για να αναφερθούν όχι σε ορισμένο δογματικό σύστημα, αλλά στη σωστή άποψη περί πίστεως, άρα τον σωστό τρόπο πίστεως.

Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός στην επιστολή του Προς Κληδώνιον γράφει: Τη γαρ ση πολιτεία και ορθοδοξία τούτο πρέπειν υπολαμβάνομεν (δηλ. αυτό ταιριάζει στη ζωή και στη σωστή σου πίστη»).

Αργότερα, όσο εξελισσόταν η δογματική διατύπωση τού χριστιανισμού, η πίστη γινόταν πιο απολογητική. Χρησιμοποιήθηκαν τότε οι λέξεις ορθόδοξος / ορθοδοξία όλο και περισσότερο για να περιγράψουν την ορθόδοξη διδασκαλία ως δογματικό σύστημα και ως τρόπο ζωής σε αντιδιαστολή με τις ποικίλες αιρέσεις και κακοδοξίες που αναφάνηκαν. Στο σημείο ακριβώς αυτό γίνεται η κρίσιμη ταύτιση τού καθαρά αξιολογικού με το απολογητικό ορθόδοξος / ορθοδοξία.

Όταν ο Μ. Αθανάσιος στο έργο του Προς Απολιναριστήν διάλεξις χρησιμοποιεί έναν υποτιθέμενο διάλογο ανάμεσα σε ορθόδοξο και απολιναριστή, η λέξη ορθόδοξος ταυτίζεται με συγκεκριμένη χριστιανική ομάδα, που υπονοείται ότι έχει τη σωστή πίστη (σε αντιδιαστολή με άλλη):

Ορθόδοξος: Σώμα ανθρώπινον έσχεν ο Χριστός ή ου;

Απολιναριστής: Ου.

Ορθόδοξος: Αλλ' οποίον;

Απολιναριστής: Θεϊκόν.

Αργότερα, σε επιστολή τού Ιουστινιανού διαβάζουμε: καν γαρ ει τις αιρετικός είπη κατά αιρετικού, ου δια τούτο αυτός ορθόδοξος δείκνυται. Και εδώ η λέξη ορθόδοξος χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή προς τον αιρετικό.

Με το σχίσμα τού 1054 και τον χωρισμό τής Δυτικής από την Ανατολική Εκκλησία επέρχεται η οριστική ταύτιση των όρων ορθόδοξος / ορθοδοξία με πολύ συγκεκριμένο εκκλησιαστικό σώμα, όχι πια σε αντιδιαστολή με τους αιρετικούς ή τους κακοδόξους γενικά, αλλά τους «σχισματικούς». Έκτοτε, η ονομασία Ορθόδοξη Εκκλησία (που συχνά αλλά όχι πάντα εξειδικεύεται με τον προσδιορισμό Ανατολική) δίνεται στο τμήμα τού χριστιανισμού που ως προς το δόγμα και την εκκλησιαστική πράξη αντιδιαστέλλεται προς την (Ρωμαιο-)Καθολική Εκκλησία και αργότερα τις Προτεσταντικές Εκκλησίες και Ομολογίες.

Από αυτή την σύντομη περιήγηση βγαίνει το συμπέρασμα ότι η λανθάνουσα έννοια της «διατήρησης τής αληθινής πίστης» (όπως καθορίζεται από τις Οικουμενικές Συνόδους) δεν αποδόθηκε εκ των υστέρων στη σημασία της λέξης ορθοδοξία, όπως συχνά πιστεύεται, αλλά υπήρχε σε αυτήν εξ αρχής πολύ πριν τον χωρισμό των εκκλησιών.