Μυστηριολογία είναι η διδασκαλία της Εκκλησίας περί της αυθεντικής σημασίας του «μυστηρίου» γενικά, και των «μυστηρίων» ειδικότερα.

Αν και στη μακραίωνη ιστορία της Εκκλησίας υπήρχε σαφής οριοθέτηση της αυθεντικής κατανόησης του μυστηρίου, η μυστηριολογία και ως όρος, αλλά και ως ειδική επί μέρους θεολογική επιστήμη, αναπτύχθηκε στη νεότερη εποχή ως αποτέλεσμα της διαφορετικής νοηματοδότησης του ελληνικού όρου «μυστήριον» και του λατινικού «sacramentum», όροι οι οποίοι σταδιακά επηρέασαν και την διαμόρφωση, κυρίως κατά τον μεσαίωνα, της δυτικής και ανατολικής μυστηριολογίας.

Από τη σύγκριση της διατύπωσης της Κατήχησης της Καθολικής Εκκλησίας («τα μυστήρια [sacramenta] είναι τα αποτελεσματικά σημεία της χάριτος του Θεού, τα οποία συστάθηκαν από τον Χριστό και ανατέθηκαν στην Εκκλησία, με τα οποία η θεϊκή ζωή διανέμεται σε εμάς. Οι ορατές τελετές με τις οποίες τελεσιουργούνται τα μυστήρια σημαίνει και να παρουσιάσει τις χάρες που χαρακτηρίζουν κάθε μυστήριο. Τα μυστήρια φέρουν καρπούς σε αυτούς που τα λαμβάνουν με τις απαιτούμενες προϋποθέσεις», Catechism 1131) με αυτό που κατά κοινή ομολογία προσδιορίζει τα μυστήρια στην Ορθόδοξη Ανατολική παράδοση («Τα επί μέρους μυστήρια – με κίνδυνο να θεωρηθεί και αυτό σχολαστικισμός – είναι τα μέσα διά των οποίων ο άνθρωπος βιώνει το «Μέγα Μυστήριον», δηλαδή το μυστήριο της Εκκλησίας, μέσω του οποίου και σώζεται») μπορεί κανείς να διακρίνει τις μικρές μεν, ευδιάκριτες όμως, διαφορές...

Στο σύγχρονο οικουμενικό διάλογο η Ορθοδοξία για δυο και πλέον γενεές προσέρχεται με βασικό όπλο την αυθεντική χριστιανική μυστηριολογία. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες ουσιαστικές προτάσεις-απαντήσεις των Ορθοδόξων Εκκλησιών στο κείμενο του ΠΣΕ το σχετικό με την κατανόηση του Βαπτίσματος, της Ευχαριστίας και της Ιερωσύνης (το γνωστό ως ΒΕΜ) υπογραμμίζουν την αναγκαιότητα βαθύτερης επεξεργασίας της περί «μυστηρίου» χριστιανικής αντίληψης. Ο διακεκριμένος, μάλιστα, Βρετανός εκκλησιολόγος Βrikman, εξ αφορμής της Ορθόδοξης θεολογικής συμβολής στον οικουμενικό προβληματισμό από τη Γ.Σ. στο Vancouver (1983) και μετά, υποστηρίζει ότι η «μυστηριακή» θεώρηση της πραγματικότητας είναι η μόνη λύση στα αδιέξοδα και τα διλήμματα της σακραμενταλικής θεολογίας, όπως επίσης και της θεολογίας της δημιουργίας (Brikmann 208εξ). Με δεδομένη, λοιπόν, τη λειτουργική διάσταση της ορθόδοξης θεολογίας (Φλορόφσκυ 159), και την εμμονή από όλους σχεδόν τους Ορθοδόξους στα πλαίσια του οικουμενικού διαλόγου στη σημασία του μυστηρίου, πάνω και πέρα από τη σημασία και αυτού του λόγου του Θεού FitzGerald 151 εξ), η επιστροφή στον ακριβή προσδιορισμό της έννοιας και της θεολογικής σημασίας του μυστηρίου αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Δεν είναι, άλλωστε, και πολύ μακριά η εποχή που η Ορθόδοξη Εκκλησία υποτιμητικά χαρακτηριζόταν «σακραμενταλιστική» θρησκεία (Harnack).

Γι’ αυτό και ορισμένες λανθασμένες αναφορές (ή και ερμηνείες) της περί χριστιανικού μυστηρίου παραδόσεως της Ορθόδοξης Εκκλησίας, στην προσπάθεια πολλών εκκλησιαστικών παραγόντων να δώσουν «παντί τω αιτούντι ημάς λόγον περί της εν ημίν ελπίδος» (Α΄ Πε 3:15), αλλά και να αντιμετωπίσουν τις διάφορες επιθέσεις εναντίον της χριστιανικής πίστεως, υπονομεύουν αυτή την διεθνή αναγνώριση της Ορθόδοξης μυστηριολογίας. Είναι συχνά στον Ορθόδοξο χώρο τα φαινόμενα απαράδεκτων μεθόδων – ως επί το πλείστον από άγνοια, αλλά πολλές φορές και εσκεμμένα – προβολής δήθεν «μυστηριακών θαυμάτων», τα οποία εκτός του ότι με τις σακραμενταλιστικές αλχημείες αδυνατίζουν την αυθεντική μαρτυρία της Ορθόδοξης θεολογικής παραδόσεως, έρχονται και σε ευθεία αντίθεση με την αυθεντική Ορθόδοξη μυστηριολογία.

Η λειτουργική αναγέννηση, η οποία αποτελεί desideratum και sine-qua-non της Ορθόδοξης Εκκλησίας, είναι το μόνο όπλο επιστροφής στην αυθεντική Ορθόδοξη μυστηριολογία. Κατά συνέπεια, η Ορθοδοξία οφείλει να τολμήσει ουσιαστικές τομές στα φαινόμενα κομπογιαννίτικης παραχάραξης της Ορθόδοξης μυστηριολογίας.

Ένας τολμηρός προβληματισμός δημοσιοποιήθηκε από τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων σε συνέντευξή του στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ (9-12-2002), υποστηρίζοντας, ότι πολλοί στην εκκλησία μας «ενθαρρύνουν την ειδωλολατρία και περιφέρουν λείψανα Αγίων και ιερά κειμήλια για να γεμίσουν τα παγκάρια των εκκλησιών», δήλωση που προκάλεσε τότε θύελλα αντιδράσεων ακόμη και στους κόλπους της ιεραρχίας (βλ. πάλι στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 10-12-2002). Ενδεικτική για το θέμα αυτό, από άλλη όμως σκοπιά, είναι και η κριτική αναφορά του διακεκριμένου συγγραφέα Στέλιου Ράμφου: «Η δεισιδαιμονία αποκλείει την αυτοσυνείδησι και διατηρεί έτσι μαγικές αντιλήψεις περί του θείου. Οι αντιλήψεις αυτές επιδρούν αγχολυτικά κατ’ αρχήν στην ψυχή των φοβικών ατόμων, για να προκαλέσουν αργότερα, ως παθολογικός συμβιβασμός, ιδεοληπτικές διαταραχές, που εμποδίζουν δραστικά να ενεργοποιηθή η εσωτερικότης, να αφυπνισθή ο λογισμός και να τονωθή αυτοπεποίθησι. Στο έλλειμμα της αυτοσυνειδησίας απλώνει τις ρίζες του ο θρησκευτικός και πάσης φύσεως φανατισμός, που θέλει το υποκείμενό του κλειστό σε κάθε είδους διαφορά και άρα την ψυχή του αδιάφανη. Η ιδέα της μονοπωλιακής διαχειρίσεως της Χάριτος είναι από τα βαθύτερα αίτια του εκκλησιαστικού μαρασμού. Η Χάρις αντιμετωπίζεται ως υπερφυσική παρέμβασι υπέρ του όποιου αιτούντος, ενώ θα ήταν εξαιρετικά γόνιμο να κατανοηθή ως κλήσι της πίστεως προς απελευθέρωσί μας από τον παρελθόντα και παρόντα εαυτό, ζωηφόρο άνοιγμα στο μέλλον» (Το Βήμα της Κυριακής 15.8.2004).

Καταληκτικό συμπέρασμα της Ορθόδοξης και βιβλικής θεώρησης του μυστηρίου είναι η εκκλησιολογική τους διάσταση, και ιδιαίτερα του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ως γεγονότος κοινωνίας, και όχι ως μυστηριακής λατρευτικής πράξεως ατομικής ευσέβειας. H τελευταία αποτελεί έκφραση της Εκκλησίας ως του λαού του Θεού και ως του σώματος του Χριστού «μυστηριακά» ενωμένου με την κεφαλή της, τον Xριστό, και όχι κάποια σακραμενταλιστική τελετουργία, κάτι δηλ. σαν μαγική τελετή. Ο (μητροπολίτης Περγάμου) Ι. Ζηζιούλας πολύ παραστατικά παρατηρεί, ότι «στο Δ΄ Ευαγγέλιο ταυτίζεται η αιώνια ζωή, δηλαδή η ζωή χωρίς θάνατο, με την αλήθεια και τη γνώση. Αυτό, όμως, μπορεί να γίνει πραγματικότητα μόνον αν η εξατομικευμένη φύση μεταμορφωθεί σε κοινωνία, όταν δηλαδή “είναι” και “κοινωνία” ταυτιστούν» (Zizioulas 105).

Εξίσου σημαντικό συμπέρασμα είναι και η πλήρης αντιδιαστολή του μοναδικού και κατεξοχήν μυστηρίου της Εκκλησίας με τις σακραμενταλιστικές πρακτικές των αρχαίων μυστηριακών λατρειών. Η Θεία Ευχαριστία, με άλλα λόγια, το μυστήριο par excellence της Εκκλησίας δεν έχει σακραμενταλιστικές διαστάσεις, αλλά αποτελεί έκφραση κοινωνίας του λαού του Θεού, αντανάκλαση της κοινωνίας των προσώπων της Αγίας Τριάδος. Αυτό ακριβώς είναι και εκείνο που προσδιορίζει τις συντεταγμένες της Ορθόδοξης μυστηριολογίας.