1η Ομιλία εις την Εξαήμερον Αγίου Βασιλείου Καισαρείας. Θ΄ Μέρος. Οι αρχαίες θεωρίες για τον ουρανό και τη γη και η απλότητα τής Χριστιανικής θεώρησης τής Δημιουργίας

Κείμενο

Μετάφραση

Ι. Ήδη δε τινες τών φυσικών και τοιαύταις αιτίαις την γην ακίνητον μένειν κατακομψεύονται.

Ως άρα δια το την μέσην τού παντός ειληφέναι χώραν, και δια την ίσην πάντοθεν προς το άκρον απόστασιν, ουκ έχουσαν όπου μάλλον αποκλιθή, αναγκαίως μένειν εφ εαυτής, αδύνατον αυτή παντελώς την επί τι ροπήν τής πανταχόθεν περικειμένης ομοιότητος εμποιούσης¹.

Την δε μέσην χώραν μη αποκληρωτικώς την γην, μηδέ εκ τού αυτομάτου λαχείν, αλλά φυσικήν είναι ταύτην τη γη και αναγκαίαν την θέσιν. Τού γαρ ουρανίου σώματος την εσχάτην χώραν ως προς το άνω κατέχοντος, άπερ αν, φησίν, υποθώμεθα βάρη εκπίπτειν από τών άνω, ταύτα πανταχόθεν επί το μέσον² συνενεχθήσεται. Εφ' όπερ δ' αν τα μέρη φέρηται, επί τούτο και το όλον συνωσθήσεται δηλονότι.

Ει δε λίθοι και ξύλα και τα γεηρά πάντα φέρεται προς το κάτω, αύτη αν είη και τη όλη γη οικεία και προσήκουσα θέσις·

καν τι τών κούφων φέρηται από τού μέσου, δηλονότι προς το ανώτατον κινηθήσεται. Ώστε οικεία φορά τοις βαρυτάτοις η προς το κάτω· κάτω δε ο λόγος μέσον έδειξεν.

Μη ουν θαυμάσης ει μηδαμού εκπίπτει η γη, την κατά φύσιν χώραν το μέσον έχουσα. Πάσα γαρ ανάγκη μένειν αυτήν κατά χώραν, ή παρά φύσιν κινουμένην τής οικείας έδρας εξίστασθαι.

Τούτων δ' αν σοι δοκή τι πιθανόν είναι τών ειρημένων, επί την ούτω ταύτα διαταξαμένην τού Θεού σοφίαν μετάθες το θαύμα. Ου γαρ ελαττούται η επί τοις μεγίστοις έκπληξις, επειδάν ο τρόπος καθ' ον γίνεταί τι τών παραδόξων εξευρεθή·

ει δε μη, αλλά το γε απλούν τής πίστεως ισχυρότερον έστω τών λογικών αποδείξεων.

ΙΑ. Τα αυτά δε ταύτα και περί ουρανού είποιμεν, ότι πολυφωνότατοι πραγματείαι τοις σοφοίς τού κόσμου περί τής ουρανίου φύσεως καταβέβληνται.⁴

Και οι μεν σύνθετον αυτόν εκ τών τεσσάρων στοιχείων ειρήκασιν, ως απτόν όντα και ορατόν,5 και μετέχοντα γης μεν δια την αντιτυπίαν, πυρός δε, δια το καθοράσθαι, τών δε λοιπών, δια την μίξιν.

Οι δε τούτον ως απίθανον παρωσάμενοι τον λόγον, πέμπτην τινά σώματος φύσιν⁶ εις ουρανού σύστασιν⁷ οίκοθεν και παρ' εαυτών αποσχεδιάσαντες επεισήγαγον. Και έστι τι παρ' αυτοίς το αιθέριον σώμα, ό μήτε πυρ, φησί, μήτε αήρ, μήτε γη, μήτε ύδωρ, μήτε όλως όπερ εν τών απλών· διότι τοις μεν απλοίς οικεία κίνησις η επ' ευθείας, τών μεν κούφων επί το άνω φερομένων, τών δε βαρέων επί το κάτω. Ούτε δε το άνω και το κάτω τη κυκλική περιδινήσει ταυτόν· και όλως την ευθείαν προς την εν τω κύκλω περιφοράν πλείστην απόστασιν έχειν. Ων δε αι κατά φύσιν κινήσεις παρηλλαγμέναι τυγχάνουσιν, τούτων ανάγκη, φασί, παρηλάχθαι και τας ουσίας. Αλλά μην ουδέ εκ τών πρώτων σωμάτων, α δη στοιχεία καλούμεν, σύνθετον είναι δυνατόν ημίν υποθέσθαι τον ουρανόν, τω τα εκ διαφόρων συγκείμενα μη δύνασθαι ομαλήν και αβίαστον έχειν την κίνησιν, εκάστου τών ενυπαρχόντων απλών τοις συνθέτοις άλλην και άλλην ορμήν παρά τής φύσεως έχοντος.

Διο πρώτον μεν καμάτω συνέχεται εν τη συνεχεί κινήσει τα σύνθετα, δια το μίαν κίνησιν μη δύνασθαι πάσιν ευάρμοστον είναι και φίλην τοις εναντίοις· αλλά την τω κούφω οικείαν, πολεμίαν είναι τω βαρυτάτω. Όταν μεν γαρ προς τα άνω κινώμεθα, βαρυνόμεθα τω γεώδει· όταν δε προς τα κάτω φερώμεθα, βιαζόμεθα το πυρώδες, παρά φύσιν αυτό προς το κάτω καθέλκοντες. Η δε προς τα εναντία διολκή τών στοιχείων, διαπτώσεώς εστιν αφορμή. Το γαρ ηναγκασμένον και παρά φύσιν, επ' ολίγον αντισχόν, και τούτο βιαίως και μόλις, ταχύ διελύθη εις τα εξ ων συνετέθη, εκάστου τών συνελθόντων προς την οικείαν χώραν επανιόντος.⁸

Δια μεν δη ταύτας, ως φασι, τών λογισμών τας ανάγκας, τους τών προαγόντων αθετήσαντες λόγους, οικείας υποθέσεως εδεήθησαν οι πέμπτην σώματος φύσιν εις την ουρανού και τών κατ αυτόν αστέρων γένεσιν υποτιθέμενοι.

Άλλος δε τις τών σφριγώντων κατά πιθανολογίαν επαναστάς πάλιν τούτοις, ταύτα μεν διέχεε και διέλυσεν, οικείαν δε παρ' εαυτού αντεισήγαγε δόξαν.

Περί ων νυν λέγειν επιχειρούντες, εις την ομοίαν αυτοίς αδολεσχίαν εμπεσούμεθα. Αλλ' ημείς εκείνους υπ' αλλήλων εάσαντες καταβάλλεσθαι, αυτοί τού περί τής ουσίας αφέμενοι λόγου, πεισθέντες Μωϋσεί, ότι Εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γην,

τον αριστοτέχνην τών σοφώς και εντέχνως γενομένων δοξάσωμεν, και εκ τού κάλλους τών ορωμένων τον υπέρκαλον εννοώμεθα, και εκ τού μεγέθους τών αισθητών τούτων και περιγραπτών σωμάτων αναλογιζώμεθα τον άπειρον και υπερμεγέθη και πάσαν διάνοιαν εν τω πλήθει τής εαυτού δυνάμεως υπερβαίνοντα.

Και γαρ ει και την φύσιν αγνοούμεν τών γενομένων, αλλά το γε ολοσχερώς υποπίπτον ημών τη αισθήσει τοσούτον έχει το θαύμα, ώστε και τον εντρεχέστατον νουν ελάττονα αναφανήναι τού ελαχίστου τών εν τω κόσμω, προς το ή δυνηθήναι αυτό κατ' αξίαν επεξελθείν, ή τον οφειλόμενον έπαινον αποπληρώσαι τω κτίσαντι·

ω πάσα δόξα, τιμή και κράτος, εις τους αιώνας τών αιώνων.

Αμήν.

Ι. Ήδη και κάποιοι από τους φυσικούς, επεξεργάζονται θεωρίες για την ακινησία τής γης, όπως αυτές:

Ότι τάχα, επειδή η γη κατέχει το κέντρο του σύμπαντος και απέχει εξίσου από όλα τα άκρα του, δεν έχει προς τα πού να γείρει για να πέσει, και κατ' ανάγκην στέκεται μόνη της, και ότι η ισομετρία των αποστάσεων που υπερέχει γύρω από αυτή καθιστά τελείως αδύνατο το να πέσει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση.¹

Επίσης λένε ότι κατέχει το κέντρο η γη, όχι από μοιρασιά, ούτε από αυτόματη τύχη, αλλά επειδή αυτή είναι η φυσική και αναγκαία θέση της. Επειδή, εφόσον το σώμα του ουρανού κατέχει την τελευταία θέση προς τα πάνω, όσα βάρη και αν υποθέσουμε ότι πέφτουν από πάνω, όλα αυτά από οποιοδήποτε σημείο συγκεντρώνονται στη μέση·² και προς όποιο σημείο τείνουν να συγκεντρωθούν τα τμήματα, είναι φανερό ότι προς αυτό το σημείο συγκεντρώνεται και το όλον.

Και αφού οι πέτρες και τα ξύλα και όλα τα γήινα τείνουν να πέσουν προς τα κάτω, αυτή είναι η θέση που ανήκει και σε ολόκληρη τη γη.

Και αν ένα σώμα ελαφρύ απομακρύνεται από το κέντρο, είναι φανερό ότι κατευθύνεται προς το ανώτατο μέρος. Ώστε η κατεύθυνση που είναι οικεία στα βαρύτερα είναι προς τα κάτω· και η λογική έδειξε ότι το κέντρο είναι κάτω.

Μην απορήσεις λοιπόν, γιατί η γη δεν πέφτει πουθενά, αφού έχει ως φυσική θέση το κέντρο. Επομένως είναι αναπότρεπτη ανάγκη να μένει στη θέση της, παρά να βγαίνει από τη θέση της κινούμενη αντίθετα στη φύση.³

Και αν κάποιο απ' αυτά που είπαμε σου φαίνεται πιθανό, να μεταφέρεις το θαυμασμό σου προς τη Σοφία του Θεού που τα τακτοποίησε όλα έτσι. Επειδή δεν ελαττώνεται η έκπληξη για τα καταπληκτικά πράγματα, όταν βρεθεί ο τρόπος με τον οποίο λύνεται κάποιο από τα παράδοξα·

αλλά και αν δεν βρεθεί, οπωσδήποτε η απλότητα της πίστεως ας είναι περισσότερο πειστική από τις λογικές αποδείξεις.

ΙΑ. Τα ίδια θα μπορούσαμε να πούμε και για τον ουρανό, ότι δηλαδή από τους σοφούς του κόσμου έχουν γραφτεί περί της φύσεως του ουρανού πολλές πραγματείες.⁴

Και άλλοι θέλουν τον ουρανό σύνθετο από τέσσερα στοιχεία, και ότι είναι χειροπιαστός και ορατός⁵ ακόμα και ότι περιέχει τη γη μεν, επειδή είναι χειροπιαστός αλλά περιέχει και φωτιά επειδή φαίνεται, και τα δύο υπόλοιπα νερό και αέρα επειδή είναι απαραίτητα για να γίνει το μίγμα.

Όμως άλλοι απέρριψαν τη θεωρία αυτή ως απίθανη, και αυτοσχεδίασαν, λέγοντας ότι υπάρχει μία πέμπτη ουσία⁶ ύλης από την οποία αποτελείται ο ουρανός.⁷ Και προσδιορίζουν το λεγόμενο Αιθέριο Σώμα, για το οποίο λένε ότι δεν είναι ούτε φωτιά ούτε αέρας ούτε η γη ούτε νερό, ούτε καθόλου μοιάζει με ένα από τα τέσσερα απλά στοιχεία. Επειδή, λένε, τα μεν απλά στοιχεία τα χαρακτηρίζει η ευθύγραμμη κίνηση, και φέρονται προς τα πάνω, αν είναι ελαφρά, ή προς τα κάτω, αν είναι βαριά. Επίσης τόσο η προς τα πάνω όσο και η προς τα κάτω κίνηση δεν είναι ίδια με την κυκλική περιστροφή· και γενικά η ευθύγραμμη κίνηση διαφέρει πάρα πολύ από την κυκλική κίνηση. Και των σωμάτων των οποίων διαφέρουν εκ φύσεως οι κινήσεις, διαφέρουν κατά ανάγκη και οι ουσίες. Και δεν μπορούμε να υποθέσουμε, ούτε ότι ο ουρανός είναι σύνθετος από τα πρώτα τέσσερα σώματα που τα ονομάζουμε στοιχεία, επειδή τα αποτελούμενα από διάφορα στοιχεία δεν μπορούν να έχουν την κίνησή τους ομαλή και αβίαστη, αφού το καθένα από τα απλά συστατικά του σύνθετου έλαβε από τη φύση διαφορετική τάση.

Για αυτό τον λόγο πρώτα - πρώτα με τα σύνθετα σώματα καταβάλλονται από κούραση με τη συνεχή κίνηση, επειδή δεν είναι δυνατόν η μία κίνηση να είναι ταιριαστή και κατάλληλη σε αντίθετα στοιχεία· αλλά αυτοί που είναι οικεία στο ελαφρύ, είναι αντίθετοι στο βαρύ. Όταν μεν κινούμαστε προς τα πάνω, μας βαρύνει το γαιώδες, και όταν πέφτουμε προς τα κάτω, συμπαρασύρουμε το πυρώδες τραβώντας το προς τα κάτω παρά τη φύση του. Και το αλληλοτράβηγμα των στοιχείων προς αντίθετες κατευθύνσεις γίνεται αφορμή πτώσεως. Επειδή αυτό που εξαναγκάζεται και εκβιάζεται παρά τη φύση του, αφού προβάλλει μικρή αντίσταση και αυτή μετά βίας και δυσκολίας, γρήγορα διαλύεται σε αυτά στα οποία συνετέθη, επειδή το καθένα από τα στοιχεία που συναντήθηκαν επανέρχεται στη θέση του.⁸

Και όπως λένε, εξ αιτίας αυτών των λογικών αντιφάσεων τών συλλογισμών τους, απέρριψαν τις θεωρίες των προηγούμενων και έκαναν δική τους θεωρία, αυτή που θέτουν ως βάση την πέμπτη ουσία της ύλης από την οποία αποτελούνται ο ουρανός και τα αστέρια του.

Όμως ένας άλλος, από αυτούς που πιθανολογούσαν έτσι, τα έβαλε με όλους αυτούς, και τις μεν θεωρίες τους ξετίναξε και διέλυσε, και εισηγήθηκε αντί εκείνων μία δική του θεωρία.

Αλλά αν αρχίσω τώρα να αναπτύσσω αυτά τα πράγματα, θα καταντήσω στην ίδια φλυαρία που κατάντησαν εκείνοι. Όμως εμείς ας αφήσουμε εκείνους να καταρρίπτουν ο ένας τον άλλον, εγκαταλείποντας τον περί ουσίας λόγο, και ας πεισθούμε από τον Μωυσή, ότι: "εποίησεν ο Θεός τον ουρανό και τη γη".

Ας δοξάσουμε τον Αριστοτέχνη αυτών που δημιουργήθηκαν με τόση σοφία και τέχνη, και από την ωραιότητα των όσων βλέπουμε ας κατανοήσουμε τον Πανωραίο, και από το μέγεθος των αισθητών αυτών και την περιγραφή των σωμάτων ας αναλογισθούμε τον Άπειρο και Υπερμεγέθη, Αυτόν που με το πλήθος της δυνάμεώς Του υπερβαίνει κάθε διάνοια.

Άλλωστε αν και αγνοούμε τη φύση των δημιουργημάτων, εν τούτοις αυτά που υποπίπτουν πλήρως τις αισθήσεις μας είναι τόσο θαυμάσια, ώστε και ο ευφυέστερος νους να αποδεικνύεται κατώτερος από το ελάχιστο δημιούργημα στον κόσμο, κατώτερος το σωστό να μπορεί να εξετάσει αυτό όπως πρέπει, όσο και στο να πλέξει το αντάξιο εγκώμιο στον Δημιουργό του.

Σε αυτόν ανήκει κάθε δόξα, τιμή και εξουσία στους αιώνας των αιώνων.

Αμήν!

Σημειώσεις:

1. Είναι η θεωρία τού Εμπεδοκλέους, κατά τον οποίο το ότι η γη δεν πέφτει, οφείλεται σε ένα συνδυασμό φυγοκέντρου και κεντρομόλου δυνάμεως στο σύμπαν. "Οι δ' ώσπερ Εμπεδοκλής, την τού ουρανού φοράν κύκλω περιθέουσαν και θάττον φερομένην την της γης φοράς κωλύειν, καθάπερ εν τοις κυάθοις το ύδωρ· και γαρ τούτο κύκλω τού κυάθου φερομένου πολλάκις κάτω τού χαλκού γινόμενον όμως ου φέρεται κάτω πεφυκός φέρεσθαι δια την αυτήν αιτίαν" (Αριστοτέλης, "Περί ουρ." 2,13 [295α])

2. Αυτή είναι η θεωρία τού Αριστοτέλη. "Συμβέβηκε δε ταυτό μέσον είναι τής γης και τού παντός" [Αριστοτέλης, "Περί ουρ. 2,14 (296β)]. "Όπου γαρ μία βώλος, και η σύμπασα γη φέρεται... εις τον αυτόν τόπον" [Στο ίδιο μέρος, 1,7 (276α)]. "Δήλον γαρ ως ουχί μέχρι τού άψασθαι τού κέντρου το έσχατον, αλλά δει κρατείν το πλέον, έως αν λάβη το αυτού μέσω το μέσον· μέχρι τού του γαρ έχει την ροπήν. Ουδέν τοίνυν τούτο διαφέρει λέγειν επί βώλου και μορίου τού τυχόντος ή επί όλης τής γης· ου γαρ δια μικρότητα ή μέγεθος είρηται το συμβαίνον, αλλά κατά παντός την ροπήν έχοντος επί το μέσον· ώστε είτε όλη ποθέν εφέρετο είτε κατά μέρος, αναγκαίον μέχρι τούτου φέρεσθαι, έως αν πανταχόθεν ομοίως λάβη το μέσον..." [Στο ίδιο μέρος, 2,14 (297β)]. Δηλαδή κατά τον Αριστοτέλη κάθε σώμα που πέφτει, τείνει να ταυτίσει το κέντρο του με το κέντρο του κόσμου που είναι το κέντρο της γης. Αυτό όντως ισχύει αλλά μόνο για την περιοχή της έλξεως της γης· και έτσι είναι μία μερική ανακάλυψη του νόμου της παγκόσμιας έλξης ή της βαρύτητας.

3. Ο Μέγας Βασίλειος λοιπόν ακολουθεί τον Αριστοτέλη· επειδή εννώ απορρίπτει τις θεωρίες των άλλων, χρησιμοποιώντας μάλιστα τα επιχειρήματα του Αριστοτέλη, ασπάζεται την θεωρία του Αριστοτέλη. Αυτή άλλωστε ήταν η κοινώς επικρατούσα τότε.

4. Αυτή που έχει κυρίως υπ' όψιν ο Μέγας Βασίλειος είναι η "περί ουρανού" πραγματεία του Αριστοτέλη.

5. "Εμπεδοκλής στερέμνιον είναι τον ουρανόν εξ αέρος συμπαγέντος υπό πυρός κρυσταλλοειδώς..." [Πλούταρχος, "Αρέσκ. φιλοσ." (2,11)].

6. Από εδώ παρήχθη η σύγχρονη λέξη πεμπτουσία.

7. Αυτή είναι η θεωρία του Αριστοτέλη, οποίος απέρριψε τις προηγούμενες θεωρίες. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρεις κινήσεις: η προς τα πάνω που είναι η οικία του πυρός και του αέρα, η προς τα κάτω, που είναι οικεία της γης και του ύδατος, και η κυκλική που είναι η τελειότερη από όλες, επειδή ο κύκλος είναι τέλειο σχήμα, και αρχαιότερη, επειδή το τελειότερο είναι και αρχαιότερο. Ο ουρανός, εφ' όσον δεν κινείται προς τα πάνω, δεν είναι από φωτιά ή αέρα· Αφού δεν κινείται προς τα κάτω, δεν είναι από γη ή νερό· Άρα υπάρχει μία πέμπτη ουσία, οικεία της κυκλικής κινήσεως, αφού ουρανός κινείται κυκλικά. Και συμπεραίνει περί της ουσίας του ουρανού· "Εκ τε δη τούτων φανερόν ότι πέφυκέ τις ουσία σώματος άλλη παρά τας ενταύθα συστάσεις, θειοτέρα και προτέρα τούτων απάντων..." [Αριστοτέλης, Περί ουρ. 1,2 (269α)]. Και Πλούταρχος, Αρέσκ. φιλοσ. 2,7· 2,11.

8. Και αυτά είναι τού Αριστοτέλη. "Επεί δε τών σωμάτων τα μεν εστιν απλά τα δε σύνθετα εκ τούτων (λέγω δ' απλά όσα κινήσεως αρχήν έχει κατά φύσιν, οίον πυρ και γην και τα τούτων είδη και τα συγγενή τούτοις), ανάγκη και τας κινήσεις είναι τας μεν απλάς τας δε μικτάς πως· και τών μεν απλών απλάς, μικτάς δε τών συνθέτων· κινείσθαι δε κατά το επικρατούν". [Αριστοτέλης, "Περί ουρ." 1,2 (268β - 269α)].