Απροσδοκήτως και ακαταλήπτως η Πρόνοια του Θεού έθεσεν εμέ εις τοιαύτην θέσιν, εκ της οποίας επί σειράν ετών εγενόμην θεατής της πνευματικής ζωής πολλών ασκητών του Αγίου Όρους. Τινές εξ αυτών διετέθησαν να εμπιστευθούν εις εμέ εκείνο, όπερ ενδεχομένος εις άλλους δεν απεκάλυψαν. Συνήρπαζεν εμέ η θέα των εκλεκτών του Θεού, των κεκρυμμένων υπό την ταπεινήν αυτών εμφάνισιν.

Ενίοτε οι ίδιοι φυλασσόμενοι υπό του Θεού, δεν κατενόουν οπόσον πλουσία ευλογία επανεπαύετο εν αυτοίς. Εις αυτούς κατ’ εξοχήν εδόθη να διαισθανθούν την ανεπάρκειαν αυτών, κατά καιρούς δε εις τοιούτον βαθμόν, ώστε τρόπον τινα να μη τολμούν και να σκεφθούν ότι ο Θεός επαναπαύεται εν αυτοίς και ούτοι εν Αυτώ. Τινές εξ αυτών ωδηγήθησαν εις την θεωρίαν του Ακτίστου Φωτός, αλλά δεν εγνώριζον περί αυτού του γεγονότος, εν μέρει διότι ήσαν ολίγον μόνον οικείοι προς τα Έργα των αγίων Πατέρων, οίτινες περιγράφουν το είδος της χάριτος ταύτης. Η άγνοια εφρούρει αυτούς εξ ενδεχομένης κενοδοξίας. Ακολουθών την παράδοσιν της ορθοδόξου πνευματικής πατρότητος, δεν ηρμήνευον εις αυτούς τί κατ’ ουσίαν ο Κύριος εχάρισεν εις αυτούς.

Ίνα βοηθήσω τον ασκητήν της ευσεβείας, ήτο αναγκαίον να ομιλώ μετ’ αυτού ούτως, ώστε να ταπεινούται η καρδία και ο νους αυτού διότι άνευ τούτου οιαδήποτε περαιτέρω ανάβασις θα ανεκόπτετο. Ενεθυμούμην ότι ο Γέρων Ανατόλιος εις το Παλαιόν Ρωσικόν είπεν εις τον Σιλουανόν, ότε ήτο εισέτι νέος υποτακτικός: «Εάν νυν είσαι τοιούτος, τί θα είσαι λοιπόν εις το γήρας»; Δια των λόγων τούτων ο Γέρων Ανατόλιος έρριψε τον Σιλουανόν επί μακρούς χρόνους εις την φλόγα τοιούτων πειρασμών, εκ των οποίων αληθώς εξήλθεν ούτος νικητής, αλλά δια μεγάλου τιμήματος. Η δύναμις της δοθείσης εις αυτόν θεοπτίας υπερέβη την ισχύν των εχθρικών επιθέσεων, και εκ της εξαιρέτου πνευματικής αυτού πάλης εξήλθε πεπλουτισμένος όσον ολίγοι καθ’ όλην την ιστορίαν της Εκκλησίας, και αφήκεν εις ημάς προς διδαχήν τον λόγον αυτού περί της διακρίσεως μεταξύ της ασκητικής ταπεινώσεως και της «απεριγράπτου ταπεινώσεως του Χριστού». Αλλά και δι’ εκείνον ο κίνδυνος της απωλείας υπήρξε μέγας, ως και δι’ έκαστον χριστιανόν και άνθρωπον εν γένει.

Η υπερηφανία συνιστά τον πυρήνα της πνευματικής πτώσεως. Δια της υπερηφανίας οι άνθρωποι αποβαίνουν όμοιοι προς τους δαίμονας. Ίδιον εις τον Θεόν είναι η ταπεινή αγάπη, εν τη φλογί της οποίας έρχεται η απολύτρωσις των πεπτωκότων, ώστε να εισέλθουν ούτοι εις την Βασιλείαν του Ουρανίου Πατρός.

Εις τον πνευματικόν αρμόζει να αισθάνηται τον ρυθμόν του εσωτερικού κόσμου όλων, και εκάστου εξ εκείνων, οίτινες απευθύνονται προς αυτόν. Δια τον σκοπόν αυτόν προσεύχεται ούτος, όπως το Πνεύμα του Θεού χειραγωγή και δίδη εις αυτόν δι’ έκαστον τον κατάλληλον λόγον.

Η διακονία του πνευματικού είναι φοβερά, αλλά και συναρπαστική· έμπονος, αλλά και εμπνέουσα. Γίνεται «συνεργός Θεού» (πρβλ. Α’ Κορ. 3,9). Καλείται (ο πνευματικός) προς υψίστην δημιουργίαν, εις ασύγκριτον τιμήν: να δημιουργήση θεούς δια την αιωνιότητα εν τω Ακτίστω Φωτί. Εις πάντα, βεβαίως, παράδειγμα Αυτού είναι ο Χριστός (Ιωάν. 13,15).

Ιδού η διδαχή Αυτού: «Αμήν αμήν λέγω υμίν, ου δύναται ο Υιός ποιείν αφ’ εαυτού ουδέν, εάν μη τι βλέπη τον Πατέρα ποιούντα· ά γαρ αν Εκείνος ποιή, ταύτα και ο Υιός ομοίως ποιεί. Ο γαρ Πατήρ φιλεί τον Υιόν και πάντα δείκνυσιν Αυτώ ά Αυτός ποιεί, και μείζονα τούτων δείξει Αυτώ έργα, ίνα υμείς θαυμάζητε» (Ιωάν. 5,19-21).

Είναι μέγα το έργον να εύρη τις τους καταλλήλους λόγους δια την μετάδοσιν των πνευματικών καταστάσεων εις τον ακροατήν. Είναι απαραίτητον, όπως και ο ίδιος ο πνευματικός, εν τη προσωπική αυτού πείρα, γνωρίζη εκ των προτέρων, ει δυνατόν, όλην την κλίμακα των πνευματικών καταστάσεων, περί των οποίων τολμά να ομιλή εις τους άλλους. Εις τον λόγον του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος Προς τον Ποιμένα ο Άγιος λέγει περί του θέματος τούτου: «Κυβερνήτης εστίν, ο ισχύν νοεράν εκ Θεού και οικείων μόχθων ειληφώς, ου μόνον εκ τρικυμίας, αλλά και εξ αυτής της αβύσσου την ναύν ανασπάσαι δυνάμενος. … Διδάσκαλος εστιν όντως, ο νοεράν δέλτον γνώσεως δακτύλω Θεού, ήγουν ενεργεία ελλάμψεως, εξ αυτού κομισάμενος και των λοιπών βίβλων ανενδεής γενόμενος. Απρεπές διδασκάλοις εξ αντιγράφων παιδεύειν και ζωγράφοις εκ πινάκων παλαιών σημειούσθαι. Ο τους κάτω παιδεύων, άνωθεν εκ του ύψους δίδασκε … ου γαρ δυνατόν τοις κάτω τα χαμαί θεραπεύειν ποτέ» (Έκδοσις Παρακλήτου, σ. 381).

Τοιαύτας ακριβώς διδασκαλίας παρέλαβον και ο ίδιος εισερχόμενος εις τον αγώνα της πνευματικής διακονίας. Τούτο αναφέρεται κατ’ ουσίαν εις την εκ του Θεού γέννησιν του λόγου εν τη καρδία δια της προσευχής. Ούτως απεκάλεσέ τις τον Όσιον Σεραφείμ του Σαρώφ διορατικόν, αλλ’ εκείνος απήντησεν ότι ουδόλως είναι τοιούτος, αλλ’ ότι προσεύχεται κατά τον χρόνον της συνομιλίας μετά του ανθρώπου, και ότι η πρώτη σκέψις, ήτις εμφανίζεται εν τη καρδία εκ της προσευχής, οφείλει να γίνη αποδεκτή ως εκ του Θεού δεδομένη.

Το έργον του πνευματικού είναι φοβερόν, διότι εάν οι άνθρωποι προσέρχωνται εις τον ιερέα αναμένοντες να ακούσουν παρ’ αυτού καθαρώς το θέλημα του Θεού και αντ’ αυτού λάβουν υπόδειξιν προερχομένην εκ της προσωπικής λογικής του πνευματικού, ήτις δύναται να μη είναι ευάρεστος εις τον Θεόν, οδηγούνται εις αβεβαίαν οδόν και προκαλείται εις αυτούς ζημία. Ο Όσιος Σεραφείμ είπεν ωσαύτως ότι, οσάκις ωμίλει «εκ του νοός αυτού», εγίνοντο λάθη. Και ο μακάριος Σιλουανός προσέθεσε ποτε, κατά την διάρκειαν μιας συνομιλίας περί του θέματος τούτου, ότι τα «λάθη» ενδέχεται να μη είναι φοβερά, δύναται όμως να είναι λίαν σημαντικά, καθώς και ο ίδιος πείραν έλαβεν αυτών εν τη αρχή της μοναχικής αυτού ζωής.

Έχων συνείδησιν ότι ιστάμην μακράν της οφειλομένης τελειότητος, παρατεταμένως και μετά πόνου εν τη καρδία εδεόμην του Κυρίου, όπως μή επιτρέψη να σφάλω, αλλά να τηρή εμέ επί των οδών του αληθινού θελήματος Αυτού και εμπνέη εις εμέ λόγους ωφελίμους δια τους αδελφούς μου. Και κατ’ αυτήν εισέτι την ώραν της συνομιλίας μετά των ανθρώπων προσεπάθουν να κρατώ την «ακοήν» του νοός μου εν τη καρδία, όπως συλλάβω το Θείον νεύμα, πολλάκις δε και τους λόγους τους οποίους ώφειλον να είπω.

Η τήρησις της αγίας ταύτης αρχής της ορθοδόξου παραδόσεως συναντάται εν τη πράξει μετ’ απιστεύτων δυσκολιών. Οι πεπαιδευμένοι άνθρωποι κρατούν ισχυρώς άλλην αρχήν: την ιδίαν αυτών σύνεσιν. Πας λόγος του ιερέως δι’ αυτούς είναι απλώς ανθρώπινος, και ως εκ τούτου υποκείμενος εις κριτικήν συζήτησιν. Να ακολουθήση τις αδιακρίτως την υπόδειξιν του πνευματικού θα ήτο δι’ αυτούς μωρία. Εκείνο όπερ βλέπει και φρονεί ο πνευματικός τούτο ουδόλως αποδέχεται ο ψυχικός άνθρωπος και απορρίπτει διότι ζη εις άλλο επίπεδον (βλ. Α’ Κορ. 2,10 και 13). Και εγώ ο ίδιος, συναντώμενος μετ’ ανθρώπων οίτινες κατευθύνονται υπό των προσωπικών αυτών παρορμήσεων και απορρίπτουν τον λόγον, τον διδόμενον υπό του ιερέως κατόπιν προσευχής, αρνούμαι να εκζητήσω παρά του Θεού, όπως αποκαλύψη εις τους προσερχομένους το άγιον και παντέλειον Αυτού θέλημα.

Δια της οδού ταύτης δεν θέτω αυτούς εις κατάστασιν πάλης μετά του Θεού, αλλά λέγω εις αυτούς την προσωπικήν μου μόνον γνώμην, ήτις στηρίζεται επί των Έργων των αγίων Πατέρων ή της Αγίας Γραφής, και αφήνω αυτούς ελευθέρους από της Θεομαχίας, και τρόπον τινά εις το δικαίωμα να αποκλίνουν αναμαρτήτως από της συμβουλής μου, ως εξ ανθρώπου μόνον προερχομένης. Βεβαίως τούτο μακράν απέχει του ζητουμένου αφ’ ημών εν τοις μυστηρίοις της Εκκλησίας.