Στο «Σύμβολο τής Πίστεως», που κατήρτισε η Α΄ (πρώτη) Οικουμενική Σύνοδος, γινόταν μια μικρή αναφορά στο Άγιον Πνεύμα. Έγραφε: «Και εις το Άγιον Πνεύμα». Όμως, μετά την Σύνοδο αυτή εμφανίσθηκε νέα αίρεση, που υποστήριζε ότι το Άγιον Πνεύμα δεν είναι Θεός. Είναι οι λεγόμενοι Πνευματομάχοι. Γι’ αυτό, μεταξύ τών άλλων, η Β΄ (δεύτερη) Οικουμενική Σύνοδος αποφάσισε να συμπληρώση το άρθρο αυτό:

«Και εις το Πνεύμα το άγιον, το κύριον, το ζωοποιόν, το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον. Το συν Πατρί και Υιώ συμπροσκυνούμενον και συνδοξαζόμενον το λαλήσαν δια τών Προφητών».

Η μετάφραση είναι η εξής:

«(Πιστεύω) και στο Άγιον Πνεύμα, το κύριο, το ζωοποιό, το Οποίο εκπορεύεται από τον Πατέρα και συμπροσκυνείται και συνδοξάζεται μαζί με τον Πατέρα και τον Υιό και ελάλησε δια τών Προφητών».

Στο άρθρο αυτό συνοψίζεται όλη η διδασκαλία τής Εκκλησίας για το Άγιον Πνεύμα, το Τρίτο Πρόσωπο τής Αγίας Τριάδος. Θα σημειωθούν τρία σημεία.

Το πρώτο σημείο είναι τα επίθετα που χρησιμοποιούνται για το Άγιον Πνεύμα και δείχνουν το ομοούσιο με τον Πατέρα και τον Υιό. Το Άγιον Πνεύμα είναι «άγιον, κύριον, ζωοποιόν». Και τα τρία αυτά επίθετα χρησιμοποιούνται και για τα άλλα δύο Πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος. Αυτό σημαίνει ότι και τα Τρία Πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος είναι ομοούσια, ομόδοξα και ίσα μεταξύ τους. Έχουν την ίδια ουσία, την ίδια δόξα, την ίδια Βασιλεία. Στον Τριαδικό Θεό όλα είναι κοινά, εκτός από τα υποστατικά ιδιώματά τους, που είναι τού Πατρός το αγέννητο, τού Υιού το γεννητό και τού Αγίου Πνεύματος το εκπορευτό.

Στην θεία Λειτουργία δοξάζουμε και τα Τρία Πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος λέγοντας: «ότι πρέπει σοι πάσα δόξα, τιμή και προσκύνησις τω Πατρί και τω Υιώ και τω Αγίω Πνεύματι, νυν και αεί και εις τους αιώνας τών αιώνων». Επίσης, ψάλλουμε: «Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Τριάδα ομοούσιον και αχώριστον». Ακόμη, ο Αρχιερεύς ή ο Ιερεύς, όταν λειτουργούν, δίνουν την αποστολική ευλογία: «Η χάρις τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη τού Θεού και Πατρός και η κοινωνία τού Αγίου Πνεύματος είη μετά πάντων ημών». Η Χάρη, η αγάπη και η κοινωνία είναι και τών Τριών Προσώπων τής Αγίας Τριάδος.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, αναφερόμενος στην θεία Χάρη, γράφει ότι η θεότης είναι όνομα τής θείας ενεργείας, που προέρχεται από τον Πατέρα, δια τού Υιού εν Αγίω Πνεύματι, και αποκαλύπτεται σε μάς δια τών αποτελεσμάτων της. Επομένως, κοινή είναι η ενέργεια τών Προσώπων τής Αγίας Τριάδος.

Το δεύτερο σημείο που τονίζεται στο άρθρο αυτό είναι το υποστατικό ιδίωμα τού Αγίου Πνεύματος, που εκπορεύεται από τον Πατέρα. «Το εκ τού πατρός εκπορευόμενον». Ο Χριστός είπε στους Μαθητές Του πριν το πάθος Του ότι θα παρακαλέση τον Πατέρα Του και θα στείλη άλλον Παράκλητον, το Άγιον Πνεύμα, το οποίο εκπορεύεται από τον Πατέρα. Δηλαδή, χρησιμοποιεί δύο φράσεις: «Εγώ πέμψω υμίν παρά τού Πατρός», και «ό παρά τού Πατρός εκπορεύεται (Ιω. ιε΄, 26). Άλλο είναι το ρήμα εκπορεύεται και άλλο είναι το ρήμα "πέμπεται". Για παράδειγμα, το νερό βγαίνει από μια πηγή, αλλά κάποιος άλλος παίρνει το νερό και το δίνει κάπου αλλού. Βέβαια, αυτό είναι ένα κτιστό παράδειγμα για να καταλάβουμε κάπως αυτό το μυστήριο.

Έτσι, κάθε Πρόσωπο έχει τον τρόπο που υπάρχει, δηλαδή ο Πατήρ είναι αγέννητος, ο Υιος είναι γεννητός και το Άγιον Πνεύμα είναι εκπορευτό. Αυτά λέγονται υποστατικά ιδιώματα, που είναι τού κάθε Προσώπου και τα οποία είναι ακοινώνητα.

Βέβαια, αυτά μάς τα αποκάλυψε ο Χριστός, αλλά δεν ξέρουμε τι είναι αυτά τα υποστατικά ιδιώματα. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος γράφει ότι ξέρουμε ότι ο Πατήρ είναι αγέννητος, ο Υιος γεννητός και το Άγιον Πνεύμα είναι εκπορευτό, αλλά δεν ξέρουμε τι είναι αγεννησία, τι είναι γέννηση και τι είναι εκπόρευση. Αν κανείς θέλη να τα ερμηνεύση λογικά, θα τρελαθή. Το θέμα αυτό πρέπει να τιμάται με την σιωπή.

Όμως, υπάρχουν μερικοί θεολόγοι οι οποίοι εισέρχονται με την λογική τους μέσα στα ενδότερα και στα ενδότατα τής Αγίας Τριάδος και στοχάζονται για τον τρόπο υπάρξεώς τους, σαν να είναι τρεις άνθρωποι και ο ένας να είναι το υποκείμενο και οι άλλοι το αντικείμενο. Πρόκειται για αιρέσεις.

Μεταξύ τών αιρέσεων συγκαταλέγεται και η αίρεση ότι το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό, το γνωστό filioque (φιλιόκβε), το οποίο εισάγει διαρχία στον Τριαδικό Θεό και υποτιμά το Άγιον Πνεύμα, καταργώντας το ισοδύναμο, το ομοούσιο και το ομόδοξο τών Προσώπων τής Αγίας Τριάδος. Όμως, ο Ίδιος ο Χριστός μάς φανέρωσε την αλήθεια ότι το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και στέλλεται δια τού Υιού. Έτσι, το Άγιον Πνεύμα είναι «συμπροσκυνούμενον και συνδοξαζόμενον» με τον Πατέρα και τον Υιό. Τα Τρία Πρόσωπα έχουν την ίδια ουσία, δόξα και Βασιλεία.

Το τρίτο σημείο που γράφεται στο άρθρο αυτό είναι ότι το Άγιον Πνεύμα ελάλησε δια τών Προφητών στην Παλαιά Διαθήκη. Ο Χριστός αποστέλλει το Άγιον Πνεύμα, το Οποίο εκπορεύεται από τον Πατέρα, και το Άγιον Πνεύμα φανερώνει στους ανθρώπους τον Χριστό.

Έτσι, το Άγιον Πνεύμα ενεργούσε και στην Παλαιά Διαθήκη στους Προφήτες και τους Αγίους στην Καινή Διαθήκη. Στην Παλαιά Διαθήκη αποκαλύπτει τον Υιό και Λόγο τού Θεού ασάρκως, και στην Καινή Διαθήκη Τον αποκαλύπτει εν σαρκί. Αλλά και κατά την ενανθρώπηση τού Υιού και Λόγου τού Θεού το Άγιον Πνεύμα, όπως γράφει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ενεργεί κατά τρεις τρόπους και κατά τρεις καιρούς. Πριν την Σταύρωση τού Χριστού ενεργούσε «αμυδρώς», μετά την Ανάστασή Του ενήργησε «εκτυπώτερον» και μετά την Ανάληψη στους ουρανούς ενεργεί «τελειότερον».

Η παρουσία τού Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία είναι σημαντική, αφού μάς καθαρίζει και μάς συνδέει με τον Χριστό.

Ο Μητροπολίτης