Είναι υπερβολή, το να λέμε πως κάποιο πράγμα δεν υπάρχει, όταν δεν έχουμε οποιαδήποτε απόδειξη είτε υπέρ είτε κατά του ισχυρισμού;

Ο καθηγητής φυσικής του Κολλεγίου Dartmouth Μαρσέλο Γκλέϊζερ έγινε ο πρώτος Λατινοαμερικανός που κέρδισε το βραβείο Templeton σε αναγνώριση της «εξαιρετικής συνεισφοράς του στην επιβεβαίωση της πνευματικής διάστασης της ζωής, είτε μέσω διορατικότητας, ανακάλυψης ή πρακτικών έργων.»

Πριν κερδίσει το βραβείο του 2019 στις 19 Μαρτίου, ο Δρ Γκλέϊζερ είχε εκθέσει την πνευματική του πλευρά στον Τύπο, υποστηρίζοντας μάλιστα γιατί πιστεύει πως ο αθεϊσμός είναι αντιεπιστημονικός.

Σε μια συνέντευξη που θα σοκάρει πολλούς αθεϊστές, ο Δρ Γκλέϊζερ είπε στο περιοδικό Scientific American γιατί θεωρεί πως ο αθεϊσμός είναι μια πολύ απόμακρη γέφυρα για ένα επιστημονικό μυαλό:

«Νομίζω πως ο αθεϊσμός δεν είναι συνεπής με την επιστημονική μέθοδο. Αυτό που εννοώ με αυτό είναι:  Τι είναι ο αθεϊσμός; Είναι μια δήλωση, μια κατηγορηματική δήλωση που εκφράζει πίστη στη μη πίστη - δηλαδή: ‘’δεν πιστεύω, παρόλο που δεν έχω στοιχεία υπέρ ή κατά. Απλά δεν πιστεύω.’’ Τελεία και παύλα.  Είναι μια δήλωση.

Όμως στην Επιστήμη δεν ασχολιόμαστε με δηλώσεις.  Εμείς λέμε:  «Εντάξει, μπορείς να έχεις μια υπόθεση, αλλά πρέπει να έχεις και κάποια απόδειξη εναντίον ή υπέρ αυτής.»

Έτσι, ένας αγνωστικιστής θα έλεγε, ‘’κοιτάξτε, εγώ δεν έχω στοιχεία για τον Θεό ή για κανένα είδος θεού (ποιόν θεό πρώτα απ’ όλα; Τους θεούς των Μαορί, ή τον Θεό των εβραίων, των Χριστιανών, ή των μουσουλμάνων; Ποιόν θεό εννοεί;). Από την άλλη, όμως, ένας αγνωστικιστής δεν θα αναγνώριζε κανένα δικαίωμα να γίνεται μια οριστική δήλωση για κάτι που δεν γνωρίζει.»

Εξηγεί περαιτέρω την δική του στάση, να μην προσπαθεί να δηλώνει πως γνωρίζουμε τα πάντα, σε μια καλά αιτιολογημένη υπεράσπιση της ταπεινοφροσύνης στην Επιστήμη:

«Πιστεύω πως πρέπει να ακολουθούμε μια πολύ πιο ταπεινή προσέγγιση στη γνώση, εννοώντας πως, αν παρατηρήσετε προσεκτικά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η Επιστήμη, θα δείτε πως ναι, είναι όντως θαυμάσιος — μεγαλειώδης! — όμως έχει όρια. Και πρέπει να κατανοήσουμε και να σεβαστούμε αυτά τα όρια. Κάνοντας αυτό — κατανοώντας το πώς προχωρά η Επιστήμη — η Επιστήμη πράγματι γίνεται μια βαθύτατα πνευματική συνομιλία με το μυστηριώδες, για όλα τα πράγματα που δεν γνωρίζουμε».

Κατά κάποιο τρόπο, έτσι είναι.

Ο Δρ Γκλέϊζερ μας υπενθυμίζει πως βρισκόμαστε πάνω σε ένα «νησί της γνώσης» στη μέση ενός «ωκεανού του άγνωστου». Καθώς η γνώση προχωρά, συνειδητοποιούμε ακόμα περισσότερο αυτά που δεν γνωρίζουμε. Όπως το διατυπώνει:

«Το παράδοξο της γνώσης είναι πως — καθώς αυτή διευρύνεται, και το όριο μεταξύ του γνωστού και του άγνωστου αλλάζει — αναπόφευκτα αρχίζεις να κάνεις ερωτήσεις που δεν μπορούσες καν να κάνεις πριν.»

Η άποψή του πως δεν πρέπει να είμαστε υπερβολικά περήφανοι για όσα γνωρίζουμε — και ανοιχτοί στην ιδέα πως μπορεί να ανακαλύψουμε κάτι αύριο που θα αλλάξει τα πάντα — δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο.

Ο Λόρδος Κέλβιν, ένας λαμπρός Βρετανός επιστήμονας του 19ου αιώνα, ισχυριζόταν πως η πτήση ήταν αδύνατη και πως οι ακτίνες «Χ» ήταν κοροϊδία. Ο Albert Abraham Michelson, ένας Αμερικανός φυσικός που εργαζόταν λίγο πριν από τις σχετικιστικές και κβαντικές επαναστάσεις στην φυσική, πρότεινε πως όλοι οι νόμοι της φυσικής είχαν διευκρινιστεί και η μόνη εργασία που απέμενε ήταν η βελτίωση στην ακρίβεια μέτρησης.

Αν ακούγαμε αυτούς τους δύο που νόμιζαν πως τα είχαμε ήδη επιλύσει όλα, θα είχαμε κολλήσει στη δεκαετία του 1890. Μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί πως ο ισχυρισμός «δεν υπάρχει Θεός» θα κατέληγε να είναι όμοιος με το να λέει κανείς «κανένα μπαλόνι και κανένα αεροπλάνο δεν θα είναι ποτέ επιτυχές στην πράξη» το 1902. Ομοίως, ένας σκεπτικισμός περί του ισχυρισμού «το Χ δεν υπάρχει» είναι επίσης σημαντικός στην Επιστήμη, καθώς το «Χ» μπορεί κάλλιστα κάποια μέρα να εμφανιστεί.

Ενώ παραμένει αλήθεια πως η ταπεινοφροσύνη μπορεί να είναι καλό πράγμα (το ότι δεν γνωρίζουμε αυτό που δεν γνωρίζουμε) και ότι είναι αδύνατο να αποδείξουμε την αρνητική δήλωση πως «ο Θεός δεν υπάρχει», ο Μπέρτραντ Ράσελ μας υπενθυμίζει πως μπορούμε να παραμένουμε λογικοί, σε περίπτωση που δηλώνουμε πως δεν πιστεύουμε σε κάτι που δεν μπορούμε να διαψεύσουμε την ύπαρξη του.

Διάσημος για τον καλά εκλογικευμένο αθεϊσμό του, ο Ράσελ αναγνώρισε πως τεχνικά ήταν αγνωστικιστής και πως η δήλωση «δεν υπάρχει Θεός» ήταν ένα υπερβολικό βήμα. Ωστόσο, επισήμανε γιατί αυτό το βήμα δεν θα έπρεπε να ενοχλεί κανέναν:

«Θα έπρεπε να αποκαλώ τον εαυτό μου αγνωστικιστή. αλλά, για όλους τους πρακτικούς λόγους, είμαι αθεϊστής. Δεν νομίζω πως η ύπαρξη του χριστιανικού Θεού είναι περισσότερο πιθανή από την ύπαρξη των θεών του Ολύμπου ή της Βαλχάλα. Για να πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα: κανείς δεν μπορεί να αποδείξει πως δεν υπάρχει μεταξύ της Γης και του Άρη μια πορσελάνινη τσαγιέρα που περιστρέφεται σε μια ελλειπτική τροχιά, όμως κανείς δεν πιστεύει πως αυτό είναι αρκετά πιθανό ώστε να ληφθεί υπόψη στην πράξη. Θεωρώ ότι ο χριστιανικός Θεός είναι εξίσου απίθανος».

Αυτό το απόσπασμα αναφέρεται στη διάσημη αναλογία του με την… τσαγιέρα, που παρατίθεται παρακάτω:

«Αν έλεγα ότι μεταξύ της Γης και του Άρη υπάρχει μια τσαγιέρα πορσελάνινη που περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο σε ελλειπτική τροχιά, κανείς δεν θα μπορούσε να διαψεύσει τον ισχυρισμό μου - υπό την προϋπόθεση ότι θα πρόσεχα να προσθέσω πως η τσαγιέρα είναι πολύ μικρή για να αποκαλυφθεί, ακόμη και από τα πιο ισχυρά τηλεσκόπιά μας. Αλλά αν θα προχωρούσα πιο πέρα, λέγοντας πως, εφόσον ο ισχυρισμός μου δεν μπορεί να διαψευσθεί και θα ήταν απαράδεκτη αλαζονεία από πλευράς ανθρώπινης λογικής να τον αμφισβητήσει, τότε δικαίως θα θεωρηθώ πως ξεστομίζω ανοησίες».

Αυτό που λέει ο Ράσελ είναι πως μόνο και μόνο επειδή δεν μπορεί να διαψευσθεί ένας ισχυρισμός που υποστηρίζεται χωρίς απόδειξη, αυτό θα σημαίνει πως είναι παράλογο να πιστεύουμε πως δεν είναι αληθές. Επιπλέον, ο Ράσελ τοποθετεί το βάρος της απόδειξης στο άτομο που κάνει τον θετικό ισχυρισμό (ο Θεός/η τσαγιέρα υπάρχει), και όχι στο άτομο που αμφισβητεί αυτόν τον ισχυρισμό.

Ο αστρονόμος και δάσκαλος των φυσικών επιστημών Κάρλς Σαγκάν έκανε μια παρόμοια παρατήρηση για τον δράκο μέσα στο γκαράζ του:

«Ας υποθέσουμε ότι σας κάνω στα σοβαρά ένα τέτοιο ισχυρισμό. Σίγουρα θα θέλατε να τον ελέγξετε, να δείτε μόνοι σας. Υπήρξαν αναρίθμητες ιστορίες για δράκους ανά τους αιώνες, αλλά όχι πραγματικά στοιχεία. Τι ευκαιρία που είναι αυτή!

«Δείξε μου», μού λες. Σε οδηγώ στο γκαράζ μου. Κοιτάς μέσα και βλέπεις μια σκάλα, άδεια κουτάκια μπογιάς, ένα παλιό τρίκυκλο – αλλά όχι δράκο.

«Πού είναι ο δράκος;» με ρωτάς.

«Ω, εδώ είναι», απαντώ, ανεμίζοντας αόριστα τα χέρια. «Αμέλησα μόνο να αναφέρω πως είναι ένας αόρατος δράκος».

Προτείνεις να απλωθεί αλεύρι στο πάτωμα του γκαράζ για να αποτυπωθούν οι πατημασιές του δράκου.

«Καλή ιδέα», λέω, «αλλά αυτός ο δράκος αιωρείται».

Στη συνέχεια, θα χρησιμοποιήσεις έναν αισθητήρα υπερύθρων ακτινών για να ανιχνευθεί η αόρατη φωτιά του δράκου.

«Καλή ιδέα, αλλά η αόρατη φωτιά είναι και χωρίς θερμότητα».

Θα βάψεις με σπρέι τον δράκο ώστε να τον κάνεις ορατό.

«Καλή ιδέα, αλλά είναι ένας ασώματος δράκος και η μπογιά δεν έχει πού να κολλήσει».

Και ου τω καθεξής… Αντικρούω κάθε φυσική δοκιμή που προτείνετε με μια ειδική εξήγηση του γιατί δεν θα αποδώσει.

Τώρα, ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν αόρατο, ασώματο, αιωρούμενο δράκο που φτύνει άθερμη φωτιά - και κανέναν απολύτως δράκο;  Εάν δεν υπάρχει τρόπος να διαψευσθεί ο ισχυρισμός μου, και κανένα εφικτό πείραμα που θα έπειθε εις βάρος του, τι θα σήμαινε να λέμε «ο δράκος μου υπάρχει»;  Η αδυναμία σας να ακυρώσετε την υπόθεσή μου δεν είναι καθόλου το ίδιο πράγμα με το να την αποδείξετε αληθινή. Δηλώσεις που δεν μπορούν να ελεγχθούν, ισχυρισμοί που έχουν ανοσία στην διάψευση είναι στ’ αλήθεια άνευ αξίας, όποια αξία κι αν έχουν για να μας εμπνέουν ή να διεγείρουν την αίσθηση του θαυμασμού μας. Αυτό που σας ζητώ να κάνετε είναι εν τέλει να πιστεύετε, ελλείψει αποδεικτικών στοιχείων, στον λόγο μου».

Ο Σαγκάν, όπως και ο Ράσελ, υποστηρίζει πως το φορτίο της απόδειξης βαρύνει το άτομο που κάνει τον ισχυρισμό. Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για τον δράκο, δεν είναι αντιεπιστημονικό να ειπωθεί πως δεν πιστεύετε ότι ο δράκος υπάρχει εκεί μέσα.

(Σημείωση ΟΟΔΕ: Προτείνουμε σχετικά: Η αντιφατική σκέψη του Ράσσελ περί Χριστιανισμού και Δράκοι και ροζ ελέφαντες)

Είναι παρατραβηγμένο, να ισχυριστεί κανείς πως ο Θεός δεν υπάρχει; Αυτό εξαρτάται από το πού θέλετε να τοποθετήσετε το βάρος της απόδειξης και πόσα αποδεικτικά στοιχεία (ή έλλειψη αυτών) χρειάζονται για να κάνετε έναν ισχυρισμό. Σε κάθε περίπτωση, ο Δρ Γκλέϊζερ κάνει μια καλή επισήμανση σχετικά με το να μην ισχυρίζεστε ότι γνωρίζετε περισσότερα απ’ όσα γνωρίζετε, καθώς και την ανάγκη για λίγη ταπεινότητα.

(Εγώ πάντως σίγουρα δεν θα σας πιστέψω, ακόμα και αν μου πείτε ότι πάτε να πιείτε ένα φλιτζάνι τσάϊ στον Άρη, μαζί με τον δράκο που ζει μέσα στο γκαράζ σας...)

**********************

(Σχόλιο ΟΟΔΕ: Αν σάς έλεγε κάποιος, ότι ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο Tesla περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο κοντά στην τροχιά τού Άρη θα το πιστεύατε; Αν όχι, θα κάνατε λάθος!)