Εκθέσαμε τις απόψεις του π. Σωφρόνιου σχετικά με τη γνώση, κυρίως τη Θεογνωσία και τη χαρισματική γνώση. Επίσης παρουσιάσαμε τις προϋποθέσεις για την είσοδο από το γνόφο στη γνώση του Θεού· η πίστη στο Χριστό και η βίωση της παρουσίας Του στην ζωή μας δια της ασκητικής πράξης. Στο σημείο αυτό θα αναλύσουμε τη λεκτική αποτύπωση της πίστης όπως καταγράφεται στα δόγματα της Εκκλησίας.

Τα δόγματα δεν είναι απλά κάποιο εγχειρίδιο αφηρημένου φιλοσοφείν της Εκκλησίας σχετικά με τον Θεό. Αλλά τα ίδια αποτελούν τη συλλογική έκφραση ^[179] μιας προσωπικής, υπαρξιακής κοινωνίας στο Είναι με τον Θεό. Τα δόγματα αποτελούν την περιληπτική και αποσαφηνισμένη έκφραση της χαρισματικής γνώσης του Θεού εντός της Εκκλησίας. Είναι αυτό που ονομάζουμε «χαρισματική θεολογία», την οποία θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Τα ίδια τα Δόγματα αποτελούν το θεμέλιο και το σημείο εκκίνησης για την προσωπική βίωση της χαρισματικής γνώσης. ^[180] Μέλημα του Χριστιανού οφείλει να είναι η διάβαση από μια εξωτερική, διανοητική σύλληψη των Δογμάτων σε μια προσωπική, υπαρξιακή και ζωντανή ενσάρκωση τους στην ζωή του. Να γίνει κανείς Χριστόμορφος, ή ακριβέστερα να οδηγηθεί στην κάθαρση, το φωτισμό, και τη θέωση: «Έλαβεν ο Θεός Λόγος ην κατά φύσιν ουκ είχε σάρκα και εγένετο άνθρωπος, όπερ ουκ ην μεταδίδωσι τοις πιστεύουσιν εις αυτόν της αυτού θεότητος, ην ουδείς ουδέπω αγγέλων ή ανθρώπων εκτήσατο, και γίνονται θεοί, όπερ ουκ ήσαν, θέσει και χάριτι»^[181].

Παρατηρείται μία κυκλική πορεία στη ζωή ενός πιστού. Άρχεται την αγιοπνευματική του ζωή με βάση το θεμέλιο της χαρισματικής γνώσης, δηλαδή τα δόγματα, που δεν είναι κάτι προσωπικό, και συνεπώς παραμένει εξωτερικευμένο μέχρι εκείνη τη στιγμή. Στη συνέχεια ανοίγεται σε μία πορεία με την οποία προσπαθεί να αφομοιώσει και να ενσαρκώσει προσωπικά τα δόγματα, δηλαδή δια μέσου της ασκητικής ζωής που του επιτρέπει να αναπλάσει και να μορφώσει την εικόνα του Χριστού εντός του. ^[182] Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, ο άνθρωπος μετέχει στη χαρισματική γνώση προσωπικά. Ωστόσο αυτό δεν είναι το τέλος της πορείας. Υπάρχει μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία με επίκεντρο τη βίωση των δογμάτων και της προσωπικής εμπειρίας του πιστού της χαρισματικής γνώσης. Εφόσον η διαδικασία αυτή ασκείται επαναληπτικά για κάποιο χρονικό διάστημα, ο πιστός είναι σε θέση να φτάσει σε αυτό που ο π. Σωφρόνιος αποκαλεί «Δογματική Συνείδηση».

Τα παραπάνω αποτελούν βασικά στοιχεία της διδασκαλίας του π. Σωφρονίου που εξηγούν την πορεία από την χαρισματική γνώση στη χαρισματική θεολογία. Αυτή η πορεία, και η διαφορά μεταξύ χαρισματικής και ακαδημαϊκής θεολογίας, αποτελούν τον πυρήνα των απόψεων του π. Σωφρόνιου όσον αφορά την ακαδημαϊκή θεολογία.

 

Α) Τα δόγματα και ο σκοπός τους

Κατά την εξέταση της σημασίας των δογμάτων ως το περιεχόμενο της πίστης, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε πώς ορίζει το δόγμα ο π. Σωφρόνιος και κατόπιν να προχωρήσουμε στο σκοπό για τον οποίο υφίστανται. Ο π. Σωφρόνιος γράφει:

"Τα δόγματα είναι συνθέσεις της πίστεως. Εκφράζονται με διατυπώσεις άκρως πυκνές και λιτές, οι οποίες έχουν χαρακτήρα τελείως μοναδικό: Ο πυρήνας τους περικλείει βαθειά αντινομία, τη συνένωση δύο καταφάσεων ή αρνήσεων φαινομενικώς ασυμβίβαστων, η οποία παρουσιάζεται στο "καθαρό λογικό" ως αντίφαση που φθάνει ως το παράλογο". ^[183]

Ο π. Νικόλαος (Σαχάρωφ) σχολιάζοντας της άποψη του π. Σωφρόνιου λέει: «Στην εκκλησσιαστική παράδοση, το δεδομένο της αποκάλυψης αποκρυσταλλώνεται στο δόγμα»^[184]. Με άλλα λόγια, τα δόγματα της Εκκλησίας είναι η καταγεγραμμένη έκφραση της εμπειρίας του Θεού, διατηρημένη ως κληρονομιά για τις επόμενες γενιές των πιστών. Επίσης, παρατηρούμε ότι ο π. Σωφρόνιος αναγνωρίζει ότι είναι στη φύση των δογμάτων να διατηρούνται σε μία ενότητα έκφρασης και εμπειρίας η οποία σύμφωνα με την ιεραρχημένη ανθρώπινη λογική φαίνεται "ασύμβατη".

Όταν ο π. Σωφρόνιος αναφέρεται σε «βαθειά αντινομία», εννοεί δύο δόγματα που τα εκλαμβάνει ως το θεμέλιο όλων των δογμάτων· της Αγίας Τριάδος και της ενσάρκωσης του Χριστού. «Η Χριστιανική πίστη στηρίζεται αναντίρρητα σε δύο θεμελιώδη δόγματα: το δόγμα της ομοουσίου και αδιαιρέτου Αγίας Τριάδος, και εκείνο των δύο φύσεων και των δύο θελήσεων, Θείας και ανθρώπινης, στη μοναδική Υπόσταση του σαρκωθέντος Λόγου»^[185]. Επιπλέον, ο π. Σωφρόνιος έχει κατά νου «τρεις "απόψεις" στο Θείο Ον: την Υπόσταση (ή Πρόσωπο), την Ουσία (ή Φύση) και την Ενέργεια (ή Έργο)»^[186]. Αλλού επισημαίνει ότι χωρίς την ενανθρώπηση του Χριστού θα ήταν αδύνατο για οποιαδήποτε φιλοσοφική εμπειρία να εξασφαλίσει τη γνώση του «Θεϊκού Είναι» ως ένα και ταυτόχρονα Τρία, δηλαδή Μία φύση σε τρεις Υποστάσεις^[187], ως «Τριάδα ομοούσιον και αχώριστον».

Άλλο βασικό γνώρισμα των δογμάτων της Εκκλησίας, σύμφωνα με τον π. Σωφρόνιο, είναι ότι δεν αποτελούν κάποιο σύστημα ανθρώπινης διανόησης ή φιλοσοφικής θεωρίας. ¹⁸⁸ Είναι μια «άνωθεν»188 αποκάλυψη και αποτελούν την εκπεφρασμένη εμπειρία του Θεού, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά μέσα στην Εκκλησία:

"Μακριά από το να είναι καρπός διανοητικών ερευνών η αποτέλεσμα της θεολογικής σκέψεως, το Δόγμα είναι ουσιαστικά η ρηματική έκφραση μιας "προφανούς αλήθειας". Η αληθινή κατανόηση των δογμάτων της Εκκλησίας είναι δυνατή μόνο, όταν αρνούμαστε να εφαρμόσουμε τον ιδιάζοντα στο ανθρώπινο λογικό τρόπο του σκέπτεσθαι". ¹⁸⁹

Τα δόγματα δε διατυπώνονται με λογικές εξηγήσεις¹⁹⁰ και δεν απαιτούν λογικές αποδείξεις¹⁹¹. Ο κύριος λόγος είναι ότι «υπερβαίν[ουν] τη δυνατότητα του λόγου και των δυνάμεων της κτιστής μας φύσεως»¹⁹². Αυτό δεν θα 'πρεπε, ωστόσο, να εκληφθεί απαγόρευση της διανοητικής εξέτασης και εξήγησης των δογμάτων. Μάλλον σημαίνει επισήμανση ότι οι κατηγορίες της ανθρώπινης διάνοιας είναι ανεπαρκείς για να συμπεριλάβουν και να εξαντλήσουν το πλήρες περιεχόμενο των δογμάτων της Εκκλησίας.

Κατανοώντας τα δόγματα αναγνωρίζουμε το σκοπό τους· τη σωτηρία και τη μεταμόρφωση των μελών της Εκκλησίας. Συμβάλλουν κυρίως στην καθοδήγηση και ενημέρωση περί της σώζουσας πίστης. Δεν είναι απλά φιλοσοφικές θεωρίες. «Ως οίκος Θεού ζώντος αυτή, προ και πλέον παντός άλλου, ασχολείται περί το ζήτημα της ζωής. Επειδή δε σκοπός και Αποστολή αυτής είναι η σωτηρία του ανθρώπου, η κυρία σημασία δίδεται ουχί εις την αφηρημένην "οντολογίαν", αλλ', εις το ζήτημα της σωτηρίας»¹⁹³. Παρατηρούμε αυτό χαρακτηριστικότερα στην άμεση σχέση μεταξύ των δογμάτων και της πνευματικής ζωής:¹⁹⁴

"Η δογματική ομολογία της Εκκλησίας αποτελεί οργανικήν, αδιαρρήκτως ακεραίαν ενότητα, εκ της οποίας δεν πρέπει να αποσπώνται στοιχεία τινα κατά βούλησιν. Το σφάλμα, οπουδήποτε και αν είναι, αφεύκτως αντανακλάται εις την μορφήν της πνευματικής ζωής του ανθρώπου. Και εάν είναι δυνατόν να υπάρξουν τοιαύτα σφάλματα και παρεκκλίσεις εν τη ιδέα περί του Θείου Όντος ή τών εντολών, άντινα δεν επηρεάζουν ολεθρίως το έργον της σωτηρίας, είναι όμως δυναταί και τοιαύται παρεκβάσεις και αλλοιώσεις, αίτινες θέτουν εις κίνδυνον την σωτηρίαν". ^[195]

Αυτό είναι ένα γεγονός που μπορεί εύκολα να παραμεληθεί μέσα σε ένα κλίμα έντονης διανοητικής δραστηριότητας ή εκεί όπου απορρίπτεται στη ζωή του ανθρώπου η άμεση εξάρτηση με την ικανότητά του να επιχειρηματολογεί.

Τα δόγματα, λοιπόν, αποτελούν έκφραση της εμπειρίας του Θεού από τη συνείδηση της Εκκλησίας. Λειτουργούν ως «οδικός χάρτης» προς την ορθή πίστη, και αντίστοιχα, διαφυλάσσουν από την παραχάραξη τις πνευματικές ενέργειες των πιστών. ^[196] Είναι ένα οριοθετημένο σύνολο εντός του οποίου οι πιστοί μπορούν να αισθάνονται ασφάλεια στο δρόμο προς τη σωτηρία και τη θέωση. ^[197] Τα δόγματα ως εκφραστική αποτύπωση της χαρισματικής γνώσης παρέχουν το αναγκαίο θεμέλιο σε όλες τις γενεές των ανθρώπων να μετέλθουν των προϋποθέσεων προς τη χαρισματική γνώση, για την οποία μιλήσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Στόχος, όμως, είναι η πρακτική βίωση των δογμάτων, η κατανόηση της αλήθειας όχι απλά μέσω της διανοητικής συναίνεσης αλλά μέσω της βιωματικής γνώσης που προσφέρουν οι δογματικοί όροι. Η πορεία αυτή, όπως θα δούμε στη συνέχεια, οδηγεί στο να γίνει ο πιστός «Χριστόμορφος». Παρέχει το κλειδί για την απόκτηση χαρισματικής γνώσης.