Δ) Χαρισματική θεολογία

Στο τελευταίο μέρος του κεφαλαίου θα παρουσιάσουμε εν συντομία τον υψηλότερο στόχο του συνόλου της θεολογίας: το να φτάσει στο σημείο να παράγει πρωτογενή θεολογία, δηλαδή, τη χαρισματική θεολογία. Συζητήσαμε για τη χαρισματική γνώση στο πρώτο κεφάλαιο και ξεκινήσαμε από την προηγούμενη ενότητα να περιγράφουμε τη χαρισματική θεολογία ως τον καρπό της βιωματικής γνώσης που διατυπώθηκε στο πλαίσιο της Δογματικής Συνείδησης. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε την εικόνα της χαρισματικής θεολογίας της ίδιας. Η υφιστάμενη δυσκολία έγκειται σε δύο πράγματα: Πρώτον, η έλλειψη εμπειρίας της χαρισματικής γνώσης και της Δογματικής Συνείδησης δεν ευνοούν την πλήρη, ή έστω επαρκή κατανόηση του θέματος²²⁴. και δεύτερον η ανάλυση είναι στενά συνδεδεμένη με τη χαρισματική γνώση, είναι δύσκολο επομένως να μιλήσουμε για χαρισματική θεολογία πέρα από τη χαρισματική γνώση. Στη βάση των όσων είδαμε στα τελευταία τρία κεφάλαια θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την κατανόηση του π. Σωφρόνιου όσον αφορά τη χαρισματική θεολογία.

Όπως εξηγεί ο π. Ζαχαρίας, όλη η θεολογία του π. Σωφρόνιου είναι μια προσπάθεια να μεταφέρει σε λέξεις τις εμπειρίες του περί της χαρισματικής γνώσης και της χαρισματικής θεολογίας: «Η θεολογία αυτή παρουσιάζεται ως διήγηση του γεγονότος της προσωπικής συναντήσεως του ανθρώπου με τον Ζώντα Θεό και ως εξιστόρηση της εμπειρίας του Φωτός Του»²²⁵. Ωστόσο, ακόμη και για έναν έμπειρο μοναχό, ασκητή και θεολόγο όπως ο π. Σωφρόνιος, η βίωση επανειλημμένως του Ακτίστου Φωτός, όπως ήταν ο ίδιος, μαθητής ενός Αγίου, είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο να την περιγράψει. Ο π. Σωφρόνιος γράφει: «Το θέμα, το οποίον μετά δυσκολίας αποπειρώμαι να εκθέσω, είναι η Ζώσα Αλήθεια»²²⁶. Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποια ένδειξη ως προς το τι εννοεί ο π. Σωφρόνιος με την έννοια «χαρισματική θεολογία», έτσι ώστε να έχουμε το υψηλότερο μοντέλο της αυθεντικής θεολογίας, να μπορέσουμε να κατανοήσουμε με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια την άποψή του περί της ακαδημαϊκής θεολογίας.

Θα παραθέσουμε με ένα απόσπασμα από μια συνομιλία του π. Σωφρονίου με τον Αρχιμανδρίτη Εφραίμ, καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, τον Σεπτέμβριο του 1992. Μιλώντας για τη χαρισματική θεολογία, ο π. Σωφρόνιος δήλωσε:

"Και ένα παράδειγμα αυτής της θεολογίας είναι η Θεία Λειτουργία του Βασιλείου του Μεγάλου. Η συνολική αναφορά είναι η θεολογία και εκφράζεται μέσω της προσευχής. Στη συνέχεια, όμως η θεολογία έρχεται ως μια κατάσταση της ύπαρξης. Ο Ιωάννης ο Θεολόγος, από ακαδημαϊκή άποψη, δεν είναι ένας θεολόγος, λέει τα πράγματα απλά. Η θεολογία του, ωστόσο, είναι μια κατάσταση της ύπαρξης. Ό, τι λέει γίνεται δόγμα για όλους". ²²⁷.

Εδώ μπορούμε να σημειώσουμε ότι με πολλούς τρόπους η χαρισματική θεολογία μπορεί πιο εύκολα να υποδεικνύεται από το να περιγράφεται. Ένα θεολόγος, ωστόσο, που έχει βιώσει τη χαρισματική γνώση και απέκτησε τη Δογματική Συνείδηση, είναι σε θέση να αναγνωρίζει με ευκολία τη χαρισματική θεολογία όταν τη βλέπει, όπως έχουμε αναφέρει παραπάνω. ²²⁸. Ακούμε το γέροντα να λέγει:

"Εκ της παρατηρήσεως επί μέρους φαινομένων καταλήγει εις την διατύπωσιν γενικού νομού. Δεν συμβαίνει όμως ούτως εις τας Άνωθεν κατερχομένας αποκαλύψεις. Η ψυχή δια της διαισθήσεως αυτής αναγνωρίζει "πόθεν" ήλθε το ορώμενον. Μη δυναμένη εισέτι να συλλάβει το πλήρωμα της εκχυθείσης επ' αυτήν ευλογίας άρχεται εν τούτοις να οικοδομή το μέλλον επί τον βράχον της δια θαυμαστού τρόπου δοθείσης γνώσεως". ²²⁹.

Παρατηρούμε ότι η χαρισματική θεολογία είναι χτισμένη πάνω στο θεμέλιο της χαρισματικής γνώσης ενώ η αφομοίωση αυτής της χαρισματικής γνώσης, δηλαδή αυτή που θα γίνει η «Δογματική Συνείδηση», πραγματώνεται με το πέρασμα του χρόνου. Επιπλέον η χαρισματική θεολογία πρόκειται για διατυπωμένη γνώση με κάτι που γίνεται άμεσα κατανοητό «δια της διαισθήσεως». Αυτό που γίνεται κατανοητό και που διατυπώνεται από τη χαρισματική θεολογία περιγράφεται με διαφορετικούς τρόπους στα γραπτά του π. Σωφρόνιου. Ωστόσο το πιο σαφές είναι ότι πρόκειται για εμπειρία της χάριτος που κατεβαίνει άνωθεν. Είναι η αφομοίωση της γνώσης που παρέχεται μέσα από μία αποκαλυπτική εμπειρία²³⁰:

"Η θεολογία είναι η κατάσταση του πνεύματος που ενεργείται από τη χάρη του Θεού. Εδώ βρίσκεται η διαφορά ανάμεσα στη θεολογία και στη φιλοσοφία, ανάμεσα στην αληθινή θεολογία και τη θεολογία των διανοουμένων. Αν μία τέτοια έμπνευση αγγίσει την καρδιά σας, δε θα έχει πια τέλος πάνω στη γη. Είναι ανεξάντλητη, γιατί μέσα της βρίσκεται η αρχή της αιώνιας ζωής". ²³¹.

Η χαρισματική θεολογία είναι η κατάσταση του πνεύματος που ενεργείται από τον Ίδιο τον Θεό. Απορρίπτεται η διανοητική δραστηριότητα στη διαδικασία αυτή, καθώς πάντοτε ακολουθεί ως απλή έκφραση αυτού του βιωματικού πνεύματος.

Η χαρισματική θεολογία είναι «εισοδική» της βασιλείας του Θεού. Προέρχεται από την αιώνια σοφία του Θεού, την υποστατική αλήθεια του Αγίου Πνεύματος. Εισάγει τον πεπερασμένο άνθρωπο στην ατραπό της αιωνιότητας του Θεού. Δεν είναι απλή εκχεόμενη και τελικώς διαλυόμενη από τη φθορά λογική έκφραση περί Θεού, αλλά αποκάλυψη της αυτής υποστατικής Αλήθειας, η οποία βιώνεται προσωπικώς ως η υποστατική αρχή του παντός.

Σχετικά με αυτό ο π. Σωφρόνιος γράφει, «Ούτος είναι το Φως και η Αλήθεια. Και όταν το αληθινόν τούτο Φως (βλέπε Ιωάν. Α' 9) περιβάλλει ημάς, τότε ζώμεν την Αγάπην και την Σοφίαν αυτού. Είμεθα περιχαρείς και βαθεία γνώσις κατέρχεται εφ' ημάς, ουχί ως σκέψις, αλλά ως κατάστασις του πνεύματος ημών»²³².

Επιπλέον, η χαρισματική θεολογία συνδέεται και προέρχεται από τη μετάδοση μιας νέας μορφής ύπαρξης, συνιστά την οντολογική αλλαγή στον άνθρωπο, ο οποίος μετέρχεται από τον κτιστό στο άκτιστο κόσμο:

"Το πνεύμα του ανθρώπου στρεφόμενον προς τον Θεόν δύναται πάντοτε να δέχηται εξ αυτού νέας εκχύσεις άλλου είναι, άλλης γνώσεως. Φθάνει εις τα όρια του χρόνου, μεταβαίνει εις άλλας διαστάσεις, περιβάλλει, δια της συνεργίας τού Πνεύματος του Θεού, τον γήϊνον κόσμον, το κτιστόν είναι, τους αιώνας του χρόνου". ²³³

Αλλού γράφει: «Εις τοιαύτας στιγμάς της Άνωθεν ευδοκίας δίδεται εις αυτόν η γνώσις άλλης, ακαταλύτου ήδη, μορφής του Είναι»²³⁴ και «(Το Φως τούτο) δίδει εις το πνεύμα ημών την γνώσιν ενός άλλου, απεριγράπτου Είναι· ο νους σιγά καθιστάμενος υπεράνω της διανοήσεως εξ αιτίας αυτού τούτου του γεγονότος της εισόδου αυτού εις νέαν μορφήν ζωής»²³⁵. Και τα δύο αυτά αποσπάσματα φανερώνουν την πραγματικά μεταμορφωτική φύση του Ακτίστου φωτός στην ανθρώπινη ύπαρξη από τη χαρισματική γνώση και την χαρισματική θεολογία. Είναι επίσης σαφές ότι η χαρισματική θεολογία είναι πραγματικά «άνωθεν»²³⁶. Ο π. Σωφρόνιος, «δεν αποδέχεται μία θεολογία περιορισμένη "εντός του κόσμου τούτου", με θεμέλια που είναι καρπός μιας αυτονομημένης λογικής διεργασίας»²³⁷.

Μετά τις περιγραφικές προσεγγίσεις για τη χαρισματική θεολογία θα αναφερθούμε στο «πώς λειτουργεί». Ο π. Σωφρόνιος εγείρει ορισμένα ερωτήματα προκειμένου να απαντήσει το «πώς» όταν γράφει:

"Πώς όμως να εξηγήσει τις ότι εν αυτή ταύτη τη καταστάσει της θεωρίας ουδεμία διαδικασία σκέψεως γίνεται αντιληπτή, τουτέστιν ουδεμία εμφάνισις εννοιών ή παραστάσεων εν τω νοΐ; Εν τούτοις όμως, μετά την λήξιν της καταστάσεως ταύτης, και ο νους και η καρδία έχουν την αίσθησιν ότι είναι πεπληρωμένοι νέας γνώσεως· η καρδία, δια της εν αυτή ενεργείας της χάριτος της Θείας αγάπης, συλλαμβάνει βαθύτερον τα μυστήρια, τα υπερβαίνοντα πάσαν διανοητικήν αντίληψιν". ²³⁸

Ακόμη μία φορά η σημασία της θείας χάριτος και της γνώσης, που μεταδίδεται δια μέσου της κοινωνία στο Είναι είναι καθοριστική. Η πρόσληψη αυτής της γνώσης δεν ακολουθεί τον τρόπο της συνηθισμένης παρεμβατικής διανοητικής σκέψης. Σε ένα άλλο σημείο ο π. Σωφρόνιος διερωτάται:

"Τι συμβαίνει κατ' ουσίαν; Πώς εξηγούνται παρόμοια γεγονότα; Το πνεύμα ημών εισάγεται δια του Πνεύματος του Θεού εις την σφαίραν της Βασιλείας ταύτης. Και τότε παύει πάσα διαλεκτική· ζώμεν νέαν δι' ημάς μορφήν υπάρξεως. Δίδεται εις ημάς η εμπειρία του "είναι": Εγώ ειμι. Και ο Απόστολος Παύλος και οι λοιποί Απόστολοι Πέτρος, Ιωάννης, και πάντες οι μετέπειτα θεολόγοι της Εκκλησίας, διηγούνται περί των γνωσθέντων υπ' αυτών γεγονότων τον είναι". ²³⁹.

Εδώ συναντούμε μια ξεκάθαρη περιγραφή της χαρισματικής θεολογίας ως της κανονικής θεολογίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. ²⁴⁰. Επιπλέον η εμπειρία και η αφομοίωση μέσω της Δογματικής Συνείδησης των γεγονότων τον είναι αναδεικνύει τους αυθεντικούς θεολόγους που εκφράζονται με απόλυτη βεβαιότητα και χωρίς εικασίες²⁴¹. Αυτό αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της χαρισματικής θεολογίας.

Ο π. Σωφρόνιος περιγράφει τόσο το 'πώς' η χαρισματική γνώση και η θεολογία μεταδίδονται αλλά και το 'πώς' η γνώση που αποκτήθηκε προκαθορίζεται από τον ίδιο τον Θεό: «Και εάν συγκαταβεί η θεία ευδοκία επί του ευχομένου και δοθεί εις αυτόν να γευθεί της εγγύτητος του Θεού, η περί του πάντων επέκεινα Θεού γνώσις θα προσλάβει την μίαν ή την άλλην μορφήν, μη "επινοηθείσαν" όμως υπό του ασκητού ή του προφήτου, αλλ' "άνωθεν" δεδομένην»²⁴². Αυτό αναδεικνύει ακόμη περισσότερο τη φύση αυτής της θεολογίας ως δώρο που έλαβε χώρα σε μια προσωπική κοινωνία μεταξύ των προσώπων - υποστάσεων²⁴³.

Ο Ν. Κόϊος προσφέρει της εξής ανάλυση πάνω στο ζήτημα:

"Το Θείο Φως, αν και κατά την φύση του είναι αναλλοίωτο, οι ενέργειές του, τα "αισθήματα" δηλαδή που γεννά στον άνθρωπο, ποικίλλουν. Άλλοτε εμφανίζεται ως αίσθηση "ιλαράς αγάπης του Χριστού", άλλοτε ως συμπαράσταση της θείας Δύναμης, ως "ανεκλάλητη" κίνηση της αιώνιας ζωής μέσα στον άνθρωπο, ως φως σύνεσης ή υπερνοητή νοερή όραση του Θεού. Κατά την έκχυση αυτής της δωρεάς, η αγάπη και η αγαθότητα του Κυρίου είναι τόσο μεγάλη που απεργάζεται τον άνθρωπο όμοιο προς το άκτιστο φως". ²⁴⁴

Είναι στη φύση της χαρισματικής γνώσης, και αντίστοιχα της χαρισματικής θεολογίας να εξαρτάται απ' αυτό που ο Θεός επιλέγει να δώσει στον θεολόγο και στις ιδιαίτερες ανάγκες της εποχής στην οποία ζει ο θεολόγος. Τα παραπάνω φανερώνουν μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά της χαρισματικής θεολογίας και αποδεικνύουν ότι είναι η μόνη πραγματικά αυθεντική μορφή της θεολογίας και της Θεογνωσίας.

Υπάρχουν μερικά ακόμη χαρακτηριστικά που μπορούν να συμβάλλουν στην κατανόηση της χαρισματικής θεολογίας. Για παράδειγμα, η χαρισματική γνώση που λαμβάνεται αποτυπώνεται στην ψυχή ενός θεολόγου. Διαρκεί μεγάλο χρονικό διάστημα ώσπου η εμπειρία της χάριτος να σβήσει²⁴⁵ και εν τέλει να μεταφραστεί σε χαρισματική θεολογία. Αλλού ο γέροντας Σωφρόνιος επισημαίνει ότι αυτή η θεολογία δε μπορεί να έχει νόημα χωρίς την εμπειρία του Φωτός της Αγίας Τριάδας²⁴⁶, καθώς εκφράζεται δια μέσου αυτής της προσωπικής αποκάλυψης. ²⁴⁷. Τέλος όταν ένας άνθρωπος έχει άμεση εμπειρία αυτού του Ακτίστου Φωτός, «τότε... εγκαταλείπει ενστικτωδώς την εκ των κάτω πορευομένην φιλοσοφίαν περί του υπερπροσωπικού Απολύτου»²⁴⁸.

Μετά τις αναλύσεις περί της χαρισματικής γνώσης, των προϋποθέσεων για την βίωση αυτής της γνώσης όπως και τους όρους της αυθεντικής θεολογίας θα προσπαθήσουμε να αποτυπώσουμε τις τοποθετήσεις του π. Σωφρόνιου περί της ακαδημαϊκής θεολογίας. Στα δύο τελευταία κεφάλαια θα εξετάσουμε τα όρια και το ρόλο της ακαδημαϊκής θεολογίας.