Στα δύο τελευταία κεφάλαια θα εισέλθουμε στο επίκεντρο αυτής της εργασίας. Θα εξετάσουμε τις απόψεις του π. Σωφρόνιου περί της ακαδημαϊκής θεολογίας. Είδαμε ότι ο π. Σωφρόνιος βλέπει μια σαφή διάκριση μεταξύ «της ζωντανής αλήθειας» και «της φιλοσοφικής αλήθειας». Αν και αυτή η διάκριση δεν αποκλείει κατ' ανάγκην η μία την άλλη, είναι η πρώτη που έχει την απόλυτη προτεραιότητα. Γράφει, «Το θέμα, το οποίον μετά δυσκολίας αποπειρώμαι να εκθέσω, είναι η Ζώσα Αλήθεια. Αυτή δεν ομοιάζει προς τας επιστημονικάς ή τας φιλοσοφικάς αληθείας. Η αποκαλυπτομένη εις ημάς Αλήθεια υπερβαίνει απείρως πάσαν ορθολογικην θεώρησιν»²⁴⁹. Ο π. Σωφρόνιος συνδέει αυτή την τοποθέτηση με την ακαδημαϊκή θεολογία, όταν λέει:

«Η μάθηση μέσω βιβλίων» μπορεί να αποτελέσει ένα είδους υποκατάστατο για την πνευματική γνώση, όπως φαίνεται σε ανθρώπους με μεγάλη διανοητική εμπειρία, αλλά, φυσικά, μόνο για κάποιον που έχει υπομείνει όλα τα πράγματα είναι πραγματικά σε θέση να θυμάται τις διδασκαλίες των Πατέρων. Κάποιος που βρίσκεται σε αρμονία με την υψηλή γνώση των μυστηρίων του πνευματικού κόσμου. ²⁵⁰

Ένας γενικός χαρακτηρισμός της ακαδημαϊκής θεολογίας δίδεται από τον π. Σωφρόνιο, όταν καταγράφει τη γνώμη του δικού του πνευματικού πατέρα, του Αγίου Σιλουανού: «Ο Γέρων πολύ εξετίμα την θεολογικήν επιστήμην και τους εκπροσώπους αυτής, αλλά το θετικόν έργον και τας υπηρεσίας της επιστημονικής θεολογίας ανέφερεν αποκλειστικώς εις τας ιστορικάς συνθήκας της ζωής της Εκκλησίας και ουδόλως εις την γνησίαν αιωνίαν ζωήν του Πνεύματος»²⁵¹. Επιπλέον ο π. Σωφρόνιος τοποθετείται ο ίδιος προσωπικά για το θέμα αυτό. Γράφει:

"Στις Θεολογικές Σχολές αγωνίζονται ανά τους αιώνες να προσφέρουν στους φοιτητές με συστηματική έκθεση το περιεχόμενο της Αποκαλύψεως και τη διδασκαλία της Εκκλησίας, καρπό συνοδικής πείρας. Με τον τρόπο αυτό, στα λίγα χρόνια σχολικής μαθητείας γίνεται δυνατόν να αποκτήσει κάποιος γενικές γνώσεις του μεγάλου αυτού οικοδομήματος, κατά την επίγεια πλευρά του και κατά την ουράνια φύση του. Αναντίρρητα όμως η επιστήμη του είδους αυτού απέχει πολύ από την αυθεντική θεολογία, που νοείται ως υπαρκτική γνώση Θεού". ²⁵².

Πρόκειται για την περίπτωση που διευκρινίσαμε όταν σημειώσαμε την άποψη του π. Σωφρονίου ότι «Τούτο είναι η εισαγωγή εις την χάριν της θεολογίας, ουχί ως ανθρωπίνης επιστήμης, αλλ' ως καταστάσεως Θεοκοινωνίας»²⁵³.

Δεν υπάρχει εποχή, σύμφωνα με τον π. Σωφρόνιο, που να είχε προσπαθήσει τόσο έντονα για την κατάκτηση της εξωτερικής γνώσης όσο η δική μας. ²⁵⁴. Το πρόβλημα όμως είναι ότι «Ίνα πληρωθώμεν αληθώς εκ της θεοποιού δυνάμεως του ευαγγελικού λόγου, είναι ανάγκη να μοχθήσωμεν έτι μάλλον η δια την επίτευξιν πρακτικών ή επιστημονικών γνώσεων»²⁵⁵. Αυτό είναι δυσνόητο για τους σύγχρονους, σκεπτικιστές ανθρώπους, το να το αποδεχτούν, ακόμα και αν αναφέρεται στη γνώση των Αγίων Γραφών. Επίσης «ούτε η ανάγνωσις πλήθους βιβλίων, ούτε η εξοικείωσις μετά της ιστορίας του Χριστιανισμού και των άλλων θρησκειών, ούτε η μελέτη των διαφόρων θεολογικών συστημάτων, θα οδηγήσουν ημάς εις τον επιδιωκόμενον σκοπόν. . . »²⁵⁶. O π. Σωφρόνιος προσμετρά ακόμη μια διάσταση όταν δηλώνει ότι η χαρισματική γνώση μειώνεται αντίστοιχα αναλόγως του πόσο συχνά κανείς υποβάλλει τη ζωντανή και προσωπική εμπειρία της αποκάλυψης στην κριτική του λογικού του, καθιστώντας την μια «φιλοσοφία της θρησκείας»²⁵⁷. Το αποτέλεσμα αυτού είναι, «τα σχολαστικά συστήματα θεολογίας, εν τοις οποίοις επικρατεί η φιλοσοφία και ουχί το πνεύμα της ζωής»²⁵⁸.

Αυτό το τελευταίο είναι άκρως σημαντικό για το γενικότερο προβληματισμό σχετικά με τις απόψεις του π. Σωφρόνιου περί της ακαδημαϊκής θεολογίας. Επισημαίνει ο γέροντας δύο βασικά σημεία: α') ότι η διάνοια έχει κάποια ικανότητα να διαισθανθεί ή να αντιμετωπίσει τη θειότητα, αλλά όμως β') κατέχει πολύ χαμηλότερη θέση από την αυθεντική θεωρία. ²⁵⁹. Πρέπει να τονιστεί ωστόσο ότι, ενώ αυτό αποκαλύπτει κάποιες δυνατότητες της διάνοιας για την απόκτηση της γνώσης του Θεού, «Εκείνοι, στους οποίους επικρατεί η τάση να συλλάβουν τη Θεότητα διανοητικά, με τη θεολογική επιστήμη, δεν αποκτούν τη ζώσα πείρα της αιωνιότητος»²⁶⁰. Έτσι λοιπόν ένας θεολόγος μοιάζει περισσότερο με έναν ποιητή παρά με έναν καθηγητή, όπως γράφει ο π. Νικόλαος (Σαχάρωφ)²⁶¹.

Αναλύσαμε στο τρίτο κεφάλαιο την προσέγγιση του π. Σωφρόνιου για τα δόγματα και το σκοπό τους, που ταυτίζεται με τη σωτηρία του ανθρώπου.

Πρέπει να τονίσουμε αυτό το σημείο εκ νέου σε σχέση με τη Θεογνωσία αλλά και το όλο εγχείρημα περί της ακαδημαϊκής θεολογίας. Ο π. Σωφρόνιος τονίζει ρητά ότι «Η ακαδημαϊκη θεολογία δεν αρκεί για τη σωτηρία»²⁶². Επίσης «Η αφηρημένη θεολογική μόρφωσις, έτι και η πλέον εκλελεπτυσμένη, δεν σώζει, διότι παρέχει διανοητικήν μόνον γνώσιν και δεν ανάγει όντως εις τον χώρον του Θείου Είναι.»²⁶³. Η θεώρηση αυτή είναι ο βασικός λόγος για τον οποίο ο π. Σωφρόνιος βάζει όρια στην ακαδημαϊκή θεολογία έτσι ώστε να μπορεί να βοηθά και όχι να εμποδίζει τη σωτηρία των ανθρώπων. Τονίζει ότι ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι ότι πρέπει να συνδέεται με τις ενέργειες της χάρης του Θεού για να συμβάλλει στη σωτηρία του ανθρώπου: «Η ανθρώπινη επιστήμη παρέχει το μέσον δια την έκφρασιν της εμπειρίας, αλλά είναι αδύνατον να μεταδώσει την γνώσιν, ήτις αληθώς σώζει, άνευ της συνεργασίας της χάριτος»²⁶⁴.

Με τις παραπάνω γενικές τοποθετήσεις, θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τους κινδύνους που υπάρχουν για την ακαδημαϊκή θεολογία όσο και τα όριά της.