Β) Οι «πειρασμοί» της ακαδημαϊκής θεολογίας

Τους πειρασμούς της ακαδημαϊκής θεολογίας πέραν των «επαγγελματιών» θεολόγων θα μπορούσαμε να τους διακρίνουμε σε δύο κατηγορίες: α' στους πειρασμούς της διάνοιας, δηλαδή του λογικού και της φαντασίας και β' στους πειρασμούς της υπερηφάνειας. Θα εξετάσουμε και τις δύο.

1. Περί λογικού και της φαντασίας

Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «πειρασμό» του λογικού ή της φαντασίας, εννοούμε τα εξής:

Πρώτον: όσον αφορά τη λογική την τάση του ανθρώπου να χρησιμοποιεί το λογικό του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε, εν τέλει, να αντλεί εσφαλμένα συμπεράσματα ή να επιχειρεί να διεισδύσει σε αντικείμενα ή καταστάσεις για τις οποίες είναι ανεπαρκές.

Δεύτερον: αναφορικά με τη φαντασία την τάση να φαντάζεται κανείς συμπεράσματα ή δεδομένα, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Επιπλέον, όπως θα δούμε, οι παρεκκλίσεις αυτές είναι στενά συνδεμένες μεταξύ τους και συχνά είναι αδύνατο να διακριθούν. Σχετικά με αυτούς τους πειρασμούς ο π. Σωφρόνιος γράφει:

"Τω όντι, ο νους -λογικόν, όταν επ' αυτού και εν αυτώ συγκεντρούται η πνευματική ύπαρξις του ανθρώπου, βασιλεύει και εξουσιάζει επί της προσιδιαζούσης αυτώ αφηρημένης σφαίρας τοσούτον, ώστε δεν ευρίσκει τι υψηλότερον αυτού, και ως εκ τούτου αποδέχεται εν τέλει θείαν εν αυτώ αρχήν. Τούτο αποτελεί το έσχατον όριον της διανοητικής φαντασίας και συγχρόνως το έσχατον βάθος πτώσεως και σκότους. ²⁷⁵

Σε απλό επίπεδο τα σφάλματα τα οποία θα προκύψουν όταν ένας άνθρωπος βασίζεται υπερβολικά στην χρήση της λογικής του, είναι απλά λάθη ή λανθασμένες θεωρίες που θα εμποδίσουν την πορεία του προς τον Θεό: «Εν καταστάσει τοιούτων αποκλίσεων ο ανθρώπινος νους απεργάζεται μυστικάς θεωρίας, αίτινες είναι εφικταί εις αυτόν κατά την κτιστην αυτού φύσιν, απομακρύνουν όμως αυτόν εκ της αυθεντικώς υπαρχούσης αιωνιότητος»²⁷⁶.

Αλλά όταν αυτό συμβαίνει σε μία βαθύτερη και σημαντικότερη προοπτική, θα επέλθει πλήρης στρέβλωση της γνώσης του αληθινού Θεού. Η φαντασία αντιμετωπίζεται ακόμα σε πολύ πιο αυστηρά πλαίσια από τον π. Σωφρόνιο, όταν γράφει κατηγορηματικά ότι, «Η αυθεντική πνευματική ζωή είναι αλλότριος της φαντασίας, αλλ' εν παντί και έως τέλους συγκεκριμένη και θετική»²⁷⁷. Ο π. Σωφρόνιος καταθέτει μια μακροσκελή περιγραφή των ποικίλων μορφών της απάτης, που επιφέρει η χρήση της φαντασίας, όταν αναφέρεται στη διδασκαλία του Αγίου Σιλουανού σχετικά με το θέμα αυτό²⁷⁸. Τα λόγια του αποτελούν προειδοποίηση για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους:

"Ο κόσμος της ανθρώπινης φαντασίας είναι κόσμος των "φασμάτων" της αληθείας. Είναι δε κοινός εις τους ανθρώπους και τους πεσόντας αγγέλους, και δια τούτο η φαντασία πολλάκις γίνεται αγωγός δαιμονικής ενεργείας. Και αι δαιμονικαί εικόνες, και αι υπό του ιδίου του ανθρώπου επινοούμεναι... διαστρέφει την πνευματικήν μορφην του ανθρώπου..." ²⁷⁹

Ο αληθινός κίνδυνος για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους στο να υποκύψουν στη χρήση της φαντασίας έγκειται στο γεγονός ότι:

"Και αι ανθρώπιναι και αι δαιμονικαί εικόνες έχουν την εαυτών δύναμιν, συχνάκις μεγίστην, ουχί όμως διότι είναι καθ' εαυτάς δημιουργικαί κατά την πλήρη έννοιαν της λέξεως, ως η εκ του μηδενός κτίζουσα θεία δύναμις, αλλ' επειδή η ανθρωπίνη θέλησις κλίνει προς αυτάς, και μόνον λόγω της υποταγής εις αυτάς μορφοποιείται υπ' αυτών ο άνθρωπος". ²⁸⁰

Παρόλη την απόρριψη της φαντασίας στην θεολογία, το λογικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί με κάποιο όφελος και επιτυχία. Ο βασικός προβληματισμός όμως για τον π. Σωφρόνιο είναι κατά πόσο και εάν εύκολα μπορεί το λογικό να οδηγηθεί σε εικασίες:

"Νους ουδέποτε γευθείς της καθαρότητος, νους ουδέποτε θεασάμενος το αιώνιον Θείον Φως, όσον και αν ελεπτύνθη εν τη διανοητική αυτού εμπειρία, αφεύκτως υπόκειται εις την φαντασίαν και, αποπειρώμενος να γνωρίσει το Θείον, ζη δι' εικασιών και κατασκευάζει επινοήματα, άτινα, δυστυχώς, ουχί σπανίως εκλαμβάνει ως αληθείς αποκαλύψεις και θεοπτίας, μη αντιλαμβανόμενος το σφάλμα αυτού". ²⁸¹

Υπάρχει όμως ένα ακόμη πιο σοβαρό λάθος που γίνεται όταν θεολογούμε με το λογικό μας.

Η κύρια θεολογική παραπλάνηση από τη χρήση της λογικής, κατά τον π. Σωφρόνιο, είναι ο πανθεϊσμός. Γράφει:

"Εν τη θρησκευτική ζωή ο άνθρωπος κατερχόμενος εις τας οδούς των λογικών αναζητήσεων αναποφεύκτως πίπτει εις πανθεϊστικην κοσμοθεωρίαν. Εκάστοτε, όταν ο θεολογών νους αποπειράται να γνωρίσει την περί Θεού αλήθειαν δια της δυνάμεως αυτού, είτε συνειδητώς είτε ασυνειδήτως, εμπίπτει μοιραίως εις το αυτό σφάλμα, εις το οποίον είναι βεβυθισμέναι και η επιστήμη δια της αιτιοκρατικής αυτής αρχής και η φιλοσοφία δια του ορθολογισμού αυτής, και ο πανθεϊσμός εν τη αναζητήσει και τη θεωρία της αληθείας "ΤΙ". Η αλήθεια "ΤΙΣ" δεν γνωρίζεται δια της λογικής πορείας". ²⁸²

Αυτό το θέμα το αναλύει στα γραπτά του π. Σωφρόνιου, καθώς αποτελεί ένα προσωπικό του σφάλμα που καλύπτει μια περίοδο οκτώ ετών, της εφηβικής και νεανικής του ηλικίας. Ο π. Σωφρόνιος ξεκάθαρα σημειώνει ότι η χρήση του λογικού που αναλίσκεται υπερβολικά σε θεολογικά ζητήματα και κυρίως περί της φύσης του Θεού, οδηγεί στη λατρεία μιας φανταστικής εικόνας για τον Θεό, και όχι του ίδιου του Δημιουργού. ²⁸³ Επιπλέον μία τέτοια χρήση του λογικού συγκρίνεται, από τον π. Σωφρόνιο, με την πτώση του Σατανά και την επιθυμία για αυτοθέωση. ²⁸⁴

Παρατηρείται ένα ακόμη κοινό πρόβλημα για το λογικό και τη φαντασία που προσδιορίζει ο π. Σωφρόνιος: τη φύση τους να εξαγάγουν συμπεράσματα ή τοποθετούνται σε τομείς που είναι πέρα από τα όριά τους. Το συνοψίζει αυτό όταν γράφει, «Νυν εδιδάχθημεν ότι δεν πρέπει να αποδίδωμεν εις τον Θεόν τα αποκυήματα της γηΐνης διανοίας ημών και της νοσηράς φαντασίας. Πάσαι αι ιδέαι ημών, πάσα αναγνώρισις ή απόρριψις ημών, ουδόλως δύνανται να αλλοιώσουν τον Θεόν εν τω ανάρχω αυτού Είναι»²⁸⁵.

Ο πειρασμός για το λογικό και τη φαντασία έγκειται στο να αποδίδει ψευδή στοιχεία για τον Θεό και των περί του Θεού. Αυτό το λάθος είναι ιδιαίτερα συχνό. Διαβάζουμε: «Η πίστη είναι δύσκολη για κάθε άνθρωπο που συνήθισε να ζει με τη λογική του... Ο ανθρώπινος νους, όντας άκρως περιορισμένος, δεν είναι ικανός μόνος του να διεισδύσει στα μυστήρια του Θεού»²⁸⁶. Ένα σφάλμα το οποίο συνδέεται στενά με αυτό είναι η συμπλήρωση των διανοητικών κενών και η προσπάθεια συστηματοποίησής τους από τους ακαδημαϊκούς θεολόγους.

Η χρησιμοποίηση του λογικού και της φαντασίας στην αναπλήρωση των κενών στα διανοητικά συστήματα ή ιδέες μπορεί να οδηγήσει σε κάποιον αποπροσανατολιστικό πειρασμό, ο οποίος απαιτεί μεγάλη προσοχή για να αποφευχθεί. Σχετικά με αυτό ο π. Σωφρόνιος γράφει:

"Ο ορθολογιστής θεολόγος οικοδομεί το σύστημα αυτού, καθώς ο αρχιτέκτων οικοδομεί ανάκτορόν τι ή ναόν, χρησιμοποιών εμπειρικάς και μεταφυσικάς εννοίας ως υλικά οικοδομής και φροντίζων ουχί τοσούτον περί της συμφωνίας της ιδεώδους οικοδομής αυτού προς την αντικειμενικήν αλήθειαν του είναι, όσον περί του μεγαλείου και της αρμονικής ακεραιότητος του συστήματος αυτού από λογικής απόψεως". ²⁸⁷

Ένα τέτοιο μοντέλο κατασκευής ενός συστήματος σκέψης οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και στην επιθυμία να οριοθετήσει το Θείο Μυστήριο εντός των πλαισίων της ανθρώπινης σκέψης. Είναι σημαντικό ότι οι ακαδημαϊκοί θεολόγοι πρέπει να διατηρούν τη νηφαλιότητα και την ταπεινοφροσύνη τους για να εξαλείψουν αυτόν τον πειρασμό, όσο μπορούν, από τα έργα τους, ιδίως σε ένα περιβάλλον όπου η επαγγελματική εξέλιξη εξαρτάται συχνά από τη δημοσίευση νέων ακαδημαϊκών πονημάτων. Με τέτοια πίεση στην συγγραφή άρθρων και βιβλίων, ειδικά πρωτότυπων, εάν στηριχθεί αποκλειστικά στο λογικό και τη φαντασία, μπορεί να καταστεί επικίνδυνη, κυρίως όταν οι ακαδημαϊκοί θεολόγοι δεν έχουν φτάσει ακόμη στο επίπεδο να εκφράζονται από την εμπειρία της δικής τους χαρισματικής γνώσης. Ο π. Σωφρόνιος το επιβεβαιώνει αυτό όταν γράφει:

"Κάθε άνθρωπος που στρέφεται προς τον Θεό λαμβάνει από Αυτόν οπωσδήποτε μία απάντηση. Εντούτοις, αν η εμπειρία της Θείας κοινωνίας δεν είναι αρκετή, ο άνθρωπος αισθάνεται τον πειρασμό να αναπληρώσει το κενό αυτό με τις δικές του δυνάμεις. Τότε ολισθαίνει αναπόφευκτα σε παρεκκλίσεις και καταλήγει σε μείωση ή παραμόρφωση της Αλήθειας, αναμειγνύοντας το ψεύδος με την αλήθεια". ²⁸⁸

Τελικά, οι κίνδυνοι από την εξαπάτηση του λογικού και της φαντασίας του ανθρώπου, καθιστούν σαφές το γιατί η ακαδημαϊκή θεολογία πρέπει να δώσει τη δέουσα προσοχή για την αποφυγή τέτοιων σοβαρών λαθών.