Α) Προσεγγίζοντας διανοητικά την εμπειρία του Αγίου Πνεύματος

Ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που ελλοχεύει στους κόλπους της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι ο θεολόγος να μετατραπεί σε έναν επαγγελματία θεολόγο, που θεολογεί από την «επαγγελματική καθέδρα του πολυμαθούς»²⁶⁵.

Ο π. Σωφρόνιος το εκφράζει αυτό με σαφήνεια όταν γράφει:

"Η μακραιών πείρα της ακαδημαϊκής θεολογίας απέδειξε μετά πειστικότητος ότι είναι δυνατόν να έχη τις ευρείαν πολυμάθειαν επί του πεδίου της επιστημονικής θεολογίας και μη έχων ζώσαν πίστιν, τουτέστιν αγνοών πλήρως τον Θεόν. Εν τοιαύταις περιπτώσεσιν η θεολογία αποβαίνει διανοητικη ενασχόλησις, ως και η νομικη επιστήμη. Ως αυτή διαφέρει εις εκάστην χώραν, ούτω και η θεολογία διαφοροποιείται εν τω πλήθει των διηρημένων ομολογιών". ²⁶⁶

Αυτό είναι ένα σημείο που ο ακαδημαϊκός θεολόγος πρέπει να έχει υπόψη του στην πορεία της μελέτης και της διδασκαλίας της Ορθόδοξης θεολογίας. Ο π. Σωφρόνιος επίσης επισημαίνει ότι κάποιος μπορεί μεν να κατέχει τα ακαδημαϊκά προσόντα, να είναι άριστος μελετητής, παρόλα αυτά να είναι παντελώς ανίδεος σχετικά με το δρόμο της σωτηρίας²⁶⁷ και ως εκ τούτου να αποξενωθεί από κάθε μορφή χαρισματικής Θεογνωσίας ή ακόμα και αγιοπνευματικής ζωής. Γι' αυτό ο π. Σωφρόνιος γράφει, «Χιλιάδες και χιλιάδες επαγγελματιών θεολόγων λαμβάνουν τα ανώτατα πτυχία, ενώ εν τη σφαίρα του Πνεύματος παραμένουν κατ' ουσίαν εις βαθείαν άγνοιαν. Και τούτο, διότι δεν ζουν συμφώνως προς τας εντολάς του Χριστού· ένεκα δε τούτου στερούνται του φωτός της Θεογνωσίας»²⁶⁸.

Εδώ βλέπουμε πως η άγνοια των προϋποθέσεων για την χαρισματική γνώση καταργεί εντελώς κάθε δυνατότητα για τη Θεογνωσία, και ως εκ τούτου υπονομεύει την πραγματική εργασία του ακαδημαϊκού θεολόγου. Αντίθετα, όπως ο π. Σωφρόνιος γράφει στον Μπαλφούρ, παραθέτοντας τα λόγια του Αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη, «να θεωρίς ότι γνώση της αληθείας είναι κυρίως η αίσθηση της χάρης. Όλες οι άλλες γνώσεις πρέπει να αποκαλούνται αποτελέσματα νοήσεως και αποδείξεις πραγμάτων»²⁶⁹.

Αυτό είναι ακριβώς ό,τι δεν βλέπουμε στον επαγγελματία θεολόγο, ο οποίος πέφτει στον πειρασμό της επιδίωξης της γνώσης ως αυτοδημιουργικής-νοητικής ευχαρίστησης. Δεν αποβλέπει στην ολοκλήρωση μέσω του άκτιστου Θεού: «Η οδός των "αρεοπαγιτικών", τ. έ. η οδός της φιλοσοφικής και επιστημονικής θεολογίας, είναι διάφορος. Οι πορευόμενοι... ικανοποιούνται δια της διανοητικής ηδονής... »²⁷⁰. Επιπλέον, οι «ορθολογιστές-θεολόγοι» συχνά αναζητούν τη λύση σε κάθε ερώτημα με βάση τις φιλοσοφικές εικασίες, πέρα από τη ζωντανή κοινωνία με τον Θεό. Ακόμη «την επιστημονικην πολυμάθειαν και την λογικην αυτού πείραν εκλαμβάνεται ως πνευματικόν πλούτον και εκτιμά αυτόν τοσούτον, ώστε πασα άλλη γνώσις και πείρα εν τοις οφθαλμοίς αυτού υποχωρούν εις δευτερεύουσαν θέσιν»²⁷¹. Το αποτέλεσμα όμως, όπως περιγράφεται από τον π. Ζαχαρία, είναι: «Ο ορθολογιστης θεολόγος όσο ψηλά και αν ανεβεί και όσο "μυστικό" βάθος και αν πετύχει, επειδή προτάσσει τον κτιστό νου του, η εμπειρία του "είναι κατ' ουσίαν εμπειρία 'πανθεϊστικής' τάξεως"»²⁷². Αν κάποιος θέλει να γίνει ένας πραγματικός θεολόγος και όχι ένας ορθολογιστής, πρέπει να διατηρεί αυτή την προειδοποίηση στο νου του.

Τα λόγια του π. Σωφρόνιου στον Μπάλφουρ ισχύουν και για όσους εμπιστεύονται αποκλειστικά τη διανοητική δραστηριότητα του εαυτού τους. Γράφει: «ο εχθρός σάς υποβάλλει συνεχώς το λογισμό ότι χρειάζεται λογική αφομοίωση της αληθείας. Αποδίδει σε αυτήν υπεροχή έναντι μιας τυφλής δήθεν πίστεως και μειώνει έτσι τη σημασία της ως το μηδέν»²⁷³. Είναι σαφές λοιπόν ότι ο «επαγγελματίας» θεολόγος, που υποτάσσει την πνευματική ζωή και την πνευματική εμπειρία στα κτιστά όρια της διάνοιας και της εικασίας, πρέπει να συνειδητοποιήσει το λάθος του επανατοποθετούμενος δια της αληθινής μετανοίας απέναντι στο μυστήριο της θεογνωσίας ως την πρωταρχική θεολογία. ²⁷⁴ Πέρα από τον εξορθολογισμό της θεολογικής γνώσης παρατηρούνται και άλλοι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για την ακαδημαϊκή θεολογία.