Έρευνα για το κτιστό και το Άκτιστο

Η Πανορθόδοξος Σύνοδος της Μόσχας συνεκλήθη το 1666 (συγκεκριμένα στις 7-11-1666) υπό του Τσάρου της Ρωσίας Αλεξίου[1] και διήρκησε μέχρι τον Ιούνιο του 1667. Σε αυτήν συμμετείχαν[2] τρεις Πατριάρχες (Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Μόσχας), δεκαπέντε μητροπολίτες, επτά αρχιεπίσκοποι και έξι επίσκοποι (κυρίως ρωσικής και ελληνικής καταγωγής – επίσης ένας από τη Σερβία και ένας από την Γεωργία[3]) και δεκάδες ιερομόναχοι (αρχιμανδρίτες, πρωθιερείς και ηγούμενοι). Αντιπροσωπεύτηκαν δηλαδή όλες οι Εκκλησίες  (ακόμη και οι Κωνσταντινουπόλεως και Ιεροσολύμων, των οποίων οι Πατριάρχες απουσίαζαν[4]). Υπήρξε επομένως και εξ απόψεως συνθέσεως όντως πανορθόδοξος και όχι απλά ρωσική.

Η Σύνοδος αυτή ασχολήθηκε με δύο θέματα: α) με την εγκατάλειψη του πατριαρχικού θρόνου της Μόσχας από τον Νίκωνα και β) με τις μεταρρυθμίσεις που έκανε ο Νίκων στην Ρωσική Εκκλησία.

Και ενώ τον Νίκωνα καταδίκασε και καθαίρεσε, τις μεταρρυθμίσεις του επιβράβευσε και ενέκρινε, όπως θα δειχθεί περίτρανα, διότι οι αποφάσεις της εν λόγω Συνόδου δεν ήταν τίποτε άλλο παρά οι θέσεις του ιδίου του Νίκωνος, του μεγάλου αυτού Πατριάρχου. Ας τα πάρουμε όμως με την σειρά.

Ο Μόσχας Νίκων

Α. Η Καθαίρεση τού Πατριάρχη Νίκωνος

Ο Νίκων εξελέγη Πατριάρχης Μόσχας το 1652 με την υποστήριξη του Τσάρου Αλεξίου, με τον οποίο συνδεόταν με βαθειά πνευματική φιλία. Το 1658 όμως συνέβη το εξής περιστατικό[5]: Κατά την διάρκεια της υποδοχής στην Μόσχα του Βασιλιά της Γεωργίας Τεϊμουράζ του Α΄[6] ένας βογιάρος[7] στην προσπάθειά του να ανοίξει δρόμο για τον βασιλιά, χειροδίκησε απέναντι σε έναν άνθρωπο του Πατριάρχη. Ο Νίκων προσεβλήθη και απαίτησε από τον Τσάρο την τιμωρία του βογιάρου, ο δε Τσάρος του έστειλε γράμμα με το οποίο εξηγούσε ότι ο άνθρωπός του έκανε το καθήκον του και τον παρακαλούσε να μην εκλάβει την βιαιοπραγία ως προσβολή προς το δικό του πρόσωπο. Ο Νίκων περίμενε να βρεθεί κατ’ ιδίαν με τον Τσάρο για να εξηγηθούν, αλλά ο Αλέξιος δεν ήλθε, όπως κάθε χρόνο στην πανήγυρη της Παναγίας του Καζάν (8 Ιουλίου), που χοροστατούσε ο Πατριάρχης, και έτσι ο Νίκων προσβεβλημένος άφησε την ποιμαντορική ράβδο, έβγαλε τα αρχιερατικά του άμφια και εγκατέλειψε τον πατριαρχικό θρόνο αποσυρόμενος σε μοναστήρι.

Το 1660 συνήλθε η Σύνοδος του Πατριαρχείου Μόσχας και κήρυξε έκπτωτο τον Πατριάρχη Νίκωνα, χωρίς όμως να εκλέξει νέο πατριάρχη. Ο Νίκων ισχυρίστηκε ότι «δεν δύνανται να δικάσωσιν αυτόν οι εις αυτόν υπαγόμενοι Επίσκοποι»[8] και έτσι προέκυψε η ανάγκη για μεγαλύτερη Σύνοδο, αρμόδια για να επιληφθεί του θέματος[9]. Έτσι όταν έφθασε στη Μόσχα το 1662 ο σοφότατος Αρχιεπίσκοπος Γάζης Παΐσιος Λιγαρίδης[10], πρότεινε στον Τσάρο να προσκαλέσει όλους τους Πατριάρχες για να συγκληθεί Μεγάλη Σύνοδος, ώστε, όπως πολύ δίκαια επισήμανε, «εάν ο Νίκων πράγματι επιβαρύνεται υπό εγκλημάτων, διά συνοδικής αποφάσεως δέον να καθαιρεθή, διότι το έγκλημα απαιτεί τιμωρίαν, εάν δε αποδειχθή αθώος και εις ουδεμίαν υποκείμενος κατάκρισιν, ας επιστρέψη ελεύθερος εις την θέσιν αυτού, ίνα ούτω λήξη η σύγχυσις»[11].

Όντως και συνεκλήθη Πανορθόδοξη Σύνοδος το 1666, όπως προείπαμε, της οποίας οι οκτώ πρώτες συνεδρίες ασχολήθηκαν με την υπόθεση του Νίκωνος.

Με το πέρας της διαδικασίας[12], και αφού ακούστηκαν οι κατηγορίες και η απολογία του κατηγορουμένου, και εξετάστηκαν, η Σύνοδος αποφάσισε ομοφώνως να επιβάλλει την ποινή της καθαιρέσεως στον Νίκωνα.

Όλοι οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί συμφωνούν ότι την σύγκρουση Τσάρου-Πατριάρχου την εκμεταλλεύτηκαν οι Βογιάροι, που δεν συμπαθούσαν τον Νίκωνα, και ήταν οι κύριοι κατήγοροί του, αλλά επίσης συμφωνούν και στο ότι το μέγα σφάλμα του Νίκωνος (το οποίο πλήρωσε με την καθαίρεσή του) ήταν κυρίως η εγκατάλειψη του θρόνου του.

Με βάση λοιπόν αυτήν την εγκατάλειψη, αλλά και λαμβάνοντας υπόψιν τις κατηγορίες, οι οποίες υποστηρίχθηκαν από τον προβλεπόμενο αριθμό μαρτύρων, η Σύνοδος από την πλευρά της δικαίως ενήργησε ως προς την καθαίρεση του Νίκωνος.

Το λυπηρό είναι πως υπό διαφορετικές συνθήκες δεν θα έφθαναν τα πράγματα έως εκεί, αλλά θα είχαν λυθεί νωρίτερα.

Ο Νίκων λοιπόν δεν καθαιρέθηκε για τις απόψεις του, όπως ισχυρίστηκαν οι αρχηγοί των Παλαιοπίστων^[13], αλλά για την συμπεριφορά του.

Αυτό αναφέρει ξεκάθαρα και το συγχωρητικό γράμμα του Δοσιθέου Ιεροσολύμων (εξ ονόματος όλων των Πατριαρχών της Ανατολής^[14]) με το οποίο ήρθη η καθαίρεση του Νίκωνος (1682): «Ου μέντοι δι’  εγκλήματα ψυχικά και όλως ανατρεπτικά της πνευματικής κατεκρίθη χάριτος (ευσεβής γαρ διετέλει περί τα θεία, φύλαξ τε των αγίων Κανόνων και ζηλωτής έδει των πατρικών παραδόσεων^[15]), αλλ’  εν ανθρωπίνη τινί μικροψυχία ήττων οργής γεγονώς και αποδράς του ιδίου ποιμνίο, την Πατριαρχικήν τε παρωσάμενος αξίαν απόστοργος εγένετο μισών τε και μισούμενος^[16]».

Έτσι, η Σύνοδος του 1666-7, παρόλη την καταδίκη του Νίκωνος, ενέκρινε τις απόψεις και τις μεταρρυθμίσεις του^[17]. Γι’  αυτό και περί του κύρους της Πανορθόδοξης αυτής Συνόδου αυτής ο Δοσίθεος (με το συγχωρητικό γράμμα που αναφέραμε) υπέδειξε ότι «πάσαι αι λοιπαί αυτής αποφάσεις πλην της καταδίκης του Νίκωνος παραμένουσιν έγκυροι».

Συγκεκριμένα, μετά την ανακοίνωση της άρσης της καθαιρέσεως του Νίκωνος, γράφει επί λέξει: «Προς τούτοις αποφαινόμεθα ότι τα λοιπά πάντα τα υπ’  εκείνης της ιεράς Συνόδου διαπραχθέντα μείνωσιν αμετακίνητα και αμετάτρεπτα, ως καλώς και νομίμως γεγονότα∙ η γαρ Σύνοδος αδιάβλητος εστίν, η δε συγχώρησις του κυρ Νίκωνος διά φιλανθρωπίας εκκλησιαστικής τη εξουσία του παναγίου Πνεύματος και ου δι’  αναιρέσεως της Συνόδου»^[18].

«Η δίκη του Πατριάρχου Νίκωνος» (1885). Έργο του Ρώσου ζωγράφου Sergey Miloradovich

Σημειώσεις: