1η Ομιλία εις την Εξαήμερον" Αγίου Βασιλείου Καισαρείας. Ε΄ Μέρος. Η αρχή τού χρόνου και τα "προ" τού χρόνου αιώνια κτίσματα

Κείμενο

Μετάφραση

ε. Επειδή δε η αρχή κατά φύσιν προτέτακται τών απ' αυτής, αναγκαίως περί τών από χρόνου το είναι εχόντων διαλεγόμενοι, ταύτην απάντων προέταξε την φωνήν, ειπών, Εν αρχή εποίησεν.

Ην γαρ τι, ως έοικεν, και προ τού κόσμου τούτου, ό τη μεν διανοία ημών εστί θεωρητόν, ανιστόρητον δε κατελείφθη, δια το τοις εισαγομένοις έτι και νηπίοις κατά την γνώσιν ανεπιτήδειον.

Ην τις πρεσβυτέρα τής τού κόσμου γενέσεως κατάστασις ταις υπερκοσμίοις δυνάμεσι πρέπουσα, η υπέρχρονος, η αιωνία, η αΐδιος. Δημιουργήματα δε εν αυτή ο τών όλων κτίστης και δημιουργός απετέλεσε, φως νοητόν πρέπον τη μακαριότητι τών φιλούντων τον Κύριον, τας λογικάς και αοράτους φύσεις, και πάσαν την τών νοητών διακόσμησιν, όσα την ημετέραν διάνοιαν υπερβαίνει, ων ουδέ τας ονομασίας εξευρείν δυνατόν.

Ταύτα τού αοράτου κόσμου συμπληροί την ουσίαν, ως διδάσκει ημάς ο Παύλος, λέγων, Ότι εν αυτώ εκτίσθη τα πάντα, είτε ορατά, είτε αόρατα, είτε θρόνοι, είτε κυριότητες, είτε αρχαί, είτε εξουσίαι, είτε δυνάμεις, είτε αγγέλων στρατιαί, είτε αρχαγγέλων επιστασίαι·

ότε δε έδει λοιπόν και τον κόσμον τούτον επεισαχθήναι τοις ούσι, προηγουμένως μεν διδασκαλείον και παιδευτήριον τών ανθρωπίνων ψυχών· έπειτα μέντοι και απαξαπλώς πάντων τών εν γενέσει και φθορά επιτήδειον ενδιαίτημα. Συμφυής άρα τω κόσμω, και τοις εν αυτώ ζώοις τε και φυτοίς, η τού χρόνου διέξοδος υπέστη, επειγομένη αεί και παραρρέουσα, και μηδαμού παυομένη τού δρόμου.

Ή ουχί τοιούτος ο χρόνος, ού το μεν παρελθόν ηφανίσθη, το δε μέλλον ούπω πάρεστι, το δε παρόν πριν γνωσθήναι διαδιδράσκει την αίσθησιν;

Τοιαύτη δε τις και τών γινομένων η φύσις, ή αυξανομένη πάντως, ή φθίνουσα, το δε ιδρυμένον και στάσιμον ουκ επίδηλον έχουσα.

Έπρεπεν ουν τοις ζώων τε και φυτών σώμασιν, οιονεί ρεύματί τινι προς ανάγκην ενδεδεμένοις, και τη προς γένεσιν ή φθοράν αγούση κινήσει συνεχομένοις, υπό τής τού χρόνου φύσεως περιέχεσθαι, συγγενή τοις αλλοιουμένοις κεκτημένου την ιδιότητα.

Εντεύθεν οικείως επέβαλε τω περί αυτόν λόγω ο σοφώς ημάς τού κόσμου την γένεσιν εκδιδάσκων, ειπών, Εν αρχή εποίησεν· τουτέστιν, εν αρχή ταύτη τη κατά χρόνον. Ου γαρ δη κατά πρεσβυγένειαν πάντων τών γενομένων προέχειν αυτόν μαρτυρών λέγει εν αρχή γεγονέναι, αλλά μετά τα αόρατα και νοούμενα τών ορατών τούτων και αισθήσει ληπτών την αρχήν τής υπάρξεως διηγείται.

Λέγεται μεν ουν αρχή και η πρώτη κίνησις· ως, Αρχή οδού αγαθής το ποιείν δίκαια. Από γαρ τών δικαίων πράξεων πρώτον κινούμεθα προς τον μακάριον βίον.

Λέγεται δε αρχή και όθεν γίνεταί τι, τού ενυπάρχοντος αυτώ ως επί οικίας θεμέλιος, και επί πλοίου η τρόπις, καθό είρηται, Αρχή σοφίας, φόβος Κυρίου. Οίον γαρ κρηπίς και βάθρον προς την τελείωσιν η ευλάβεια. Αρχή δε και τών τεχνικών έργων η τέχνη· ως η σοφία Βεσελεήλ, τού περί την σκηνήν κόσμου.

Αρχή δε πράξεων πολλάκις και το εύχρηστον τέλος τών γινομένων· ως τής ελεημοσύνης η παρά Θεού αποδοχή, και πάσης τής κατ αρετήν ενεργείας το εν επαγγελίαις αποκείμενον τέλος.

ε. Και επειδή εκ φύσεως η αρχή βρίσκεται πριν από αυτά που αρχίζουν από αυτήν, κατ' ανάγκην, όταν μιλάει για αυτά που μετρούν την ύπαρξή τους από κάποιο χρονικό σημείο, έβαλε πριν από όλα τα άλλα τη φράση εκείνη που λέει: "εν αρχή εποίησεν".

Επειδή, όπως φαίνεται, υπήρχε κάτι και πριν από αυτό τον κόσμο, κάτι το οποίο μπορούμε μεν να το καταλάβουμε θεωρητικά με τη διάνοιά μας, όμως αφέθηκε ανιστόρητο, επειδή δεν ήταν κατάλληλο προς αποκάλυψη γι' αυτούς που τώρα μόλις εισάγονται στη γνώση και είναι ακόμα νήπιοι ως προς αυτήν.

Υπήρχε μία κατάσταση παλιότερη της δημιουργίας του κόσμου που άρμοζε στις υπερκόσμιες δυνάμεις, που υπερβαίνει τον χρόνο, αιώνια, αΐδια. Και ο Κτίστης όλων και Δημιουργός σε αυτή την κατάσταση έπλασε δημιουργήματα, το νοητό φως που στολίζει την μακαριότητα αυτών που αγαπούν τον Κύριο, τις λογικές και αόρατες φύσεις, και όλο τον αρμονικό κόσμο των νοητών, όσων υπερβαίνουν τη διάνοια μας, των οποίων δεν είναι δυνατό να συλλάβουμε ούτε τις ονομασίες τους.

Αυτά αποτελούν την ουσία του ορατού κόσμου, όπως μας διδάσκει ο Παύλος λέγοντας: "Ότι εν αυτώ εκτίσθη τα πάντα, είτε ορατά, είτε αόρατα, είτε θρόνοι, είτε κυριότητες, είτε αρχαί, είτε εξουσίαι, είτε δυνάμεις" (Κολοσσαείς 1: 16. Ρωμαίους 8: 38. Εφεσίους 1: 21. Α Πέτρου 3: 22), είτε στρατιές αγγέλων, είτε επιστασίες Αρχαγγέλων.

Kαι όταν πια ήρθε η ώρα να εισαχθεί στα όντα και ο κόσμος αυτός, πρώτιστα σαν σχολείο και εκπαιδευτήριο των ανθρώπινων ψυχών, και έπειτα και ως κατάλληλος τόπος διαβίωσης όλων όσων γίνονται και φθείρονται. Άρα η εμφάνιση τού χρόνου έλαβε υπόσταση μαζί με τον κόσμο και με τα ζώα του και τα φυτά του, μία πορεία που συνεχώς επείγεται και τρέχει παράπλευρα προς αυτά, και πουθενά δεν τερματίζει το δρόμο της.

Ή μήπως ο χρόνος δεν είναι κάτι, του οποίου το μεν παρελθόν εξαφανίσθηκε, το δε μέλλον ακόμα δεν εμφανίσθηκε, και το παρόν πριν καλά-καλά γίνει αντιληπτό διαφεύγει αμέσως από την αίσθηση;

Κάτι τέτοιο είναι λοιπόν και η φύση αυτών των πραγμάτων που έγιναν, η οποία οπωσδήποτε ή αυξάνεται ή καταρρέει, και δεν τη χαρακτηρίζει καθόλου σταθερότητα και μονιμότητα.

Έχοντας λοιπόν η φύση τού χρόνου την ιδιότητα τής μεταβολής, συγγενική με τα σώματα τών ζώων και τών φυτών, έπρεπε να τα περικλείει, να τα ντύνει κατά κάποιο τρόπο αναγκαστικά σε ένα ρεύμα κίνησης προς τη γένεση ή τη φθορά.

Γι' αυτό, αυτός που διδάσκει την γένεση του κόσμου, πολύ ταιριαστά πάνω στη διήγηση είπε για τον χρόνο: "εν αρχή εποίησεν"· δηλαδή στην αρχή αυτή του χρόνου· επειδή όταν λέει ότι έγιναν "εν αρχή", δεν σημαίνει ασφαλώς ότι ο χρόνος είναι μεγαλύτερος απέναντι σε όλα τα δημιουργήματα, αλλά μετά τα αόρατα και τα νοητά, διηγείται την αρχή της υπάρξεως των ορατών αυτών και αισθητών πραγμάτων.

Λέγεται βέβαια αρχή και η πρώτη κίνηση· όπως "αρχή οδού αγαθής το ποιείν δίκαια" (Παροιμίες 16: 7)· επειδή από τις δίκαιες πράξεις ξεκινάμε αρχικά προς την μακάρια ζωή.

Λέγεται επίσης αρχή και εκείνο από το οποίο αρχίζει να γίνεται κάτι, και λέγεται αρχή του άλλου που υπάρχει μέσα σε αυτό, όπως στο σπίτι το θεμέλιο και στο πλοίο η καρίνα, σύμφωνα με το ρητό: "αρχή σοφίας φόβος Κυρίου" (Ψαλμός 110: 10. Παροιμίες 1: 7). Επειδή η ευλάβεια είναι για την τελείωση κατά κάποιον τρόπο θεμέλιο και βάση. Και η τέχνη λέγεται αρχή τών τεχνικών έργων. Όπως η σοφία τού Βεσελεήλ λέγεται αρχή της διακόσμησης της σκηνής (Έξοδος 31: 2).

Όμως, αρχή των πράξεων λέγεται πολλές φορές και η καλή έκβαση αυτών που γίνονται· όπως αρχή της ελεημοσύνης η αποδοχή της από τον Θεό, και αρχή κάθε ενάρετης ενέργειας ο σκοπός που περιέχεται στις υποσχέσεις.