Στον εσπερινό της εορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης διαβάζονται τρία προφητικά αναγνώσματα. Αυτό σημαίνει τρία αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη, που έχουν σχέση με το περιεχόμενο της εορτής.

Να διευκρινίσουμε εδώ ότι ο εσπερινός είναι μια εκκλησιαστική τελετή (μια «ακολουθία», όπως λέμε), που γίνεται το απόγευμα («εσπέρα» = δύση, δηλ. η δύση του ηλίου). Προπαντός γίνεται οπωσδήποτε της παραμονής μιας εορτής, όπως και κάθε Σάββατο απόγευμα, που είναι η παραμονή της Κυριακής, δηλαδή της εβδομαδιαίας μας εορτής (κάθε Κυριακή είναι ένα «μικρό Πάσχα», επειδή αυτή είναι η μέρα της ανάστασης του Χριστού, γι’ αυτό και ονομάστηκε Κυριακή, δηλ. ημέρα του Κυρίου). Όπως ο εσπερινός είναι η προετοιμασία για τη θεία λειτουργία που πρόκειται να πραγματοποιηθεί την επόμενη μέρα, κατά τη διάρκειά του διαβάζονται αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη, που είναι η προετοιμασία για τον ερχομό του Χριστού στη γη. Στη λειτουργία δεν διαβάζουμε Παλαιά Διαθήκη, αλλά μόνο την Καινή Διαθήκη (το ευαγγέλιο και κάποιο απόσπασμα από άλλο βιβλίο της Καινής Διαθήκης), διότι η θεία λειτουργία είναι ο ίδιος ο ερχομός του Χριστού στη γη, που κορυφώνεται με το μυστήριο της θείας κοινωνίας.

Λοιπόν, την παραμονή της εορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στον εσπερινό που τελείται το απόγευμα της 20ής Μαΐου, διαβάζονται, όπως συνήθως, τρία προφητικά αναγνώσματα. Το ένα είναι από το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Γ΄ Βασιλειών» (κεφάλαιο 8, στίχοι 22-23 και 27-30) και μιλάει για την προσευχή του βασιλιά Σολομώντα προς τον Θεό, αφού είχε χτίσει στα Ιεροσόλυμα τον περίφημο ναό του. Ο ναός αυτός καταστράφηκε μερικούς αιώνες αργότερα, στη συνέχεια ξαναχτίστηκε και τελικά καταστράφηκε το 70 μ.Χ. από τους Ρωμαίους. Όμως ο Μέγας Κωνσταντίνος οικοδόμησε στην Ιερουσαλήμ έναν νέο ναό, τον Ναό της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού, στον οποίο περιέκλεισε τον βράχο του Γολγοθά και τον πανάγιο Τάφο. Έτσι, σύμφωνα με εμάς τους χριστιανούς, εκπληρώθηκαν οι προφητείες που έλεγαν ότι, όταν θα έρθει ο Μεσσίας (ο θεόσταλτος βασιλιάς που περίμεναν οι Εβραίοι, δηλαδή ο Χριστός), τα διάφορα έθνη του θα λατρεύουν τον αληθινό Θεό στον ναό Του στην Ιερουσαλήμ.

Οι Εβραίοι (Ιουδαίοι), οι οποίοι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν παραδέχονται ότι ο «Χριστός» (δηλ. ο αναμενόμενος βασιλιάς τους) ήταν ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, αλλά περιμένουν ακόμη και σήμερα έναν άλλο «βασιλιά», πιστεύουν πως όταν θα έρθει εκείνος που υποτίθεται ότι θα είναι ο «αληθινός Μεσσίας», θα χτίσει ξανά τον Ναό του Σολομώντα και θα εκπληρωθούν οι προφητείες. Οι χριστιανοί όμως είμαστε βέβαιοι ότι οι προφητείες εκπληρώθηκαν ήδη και εκπληρώνονται διαρκώς, διότι στα Ιεροσόλυμα όντως έχει χτιστεί ο σπουδαίος και ιστορικός ναός του αληθινού Θεού, εκείνος που έχτισε τον 4ο αιώνα μ.Χ. εξ ονόματος του Χριστού ο άγιος Κωνσταντίνος, στον τόπο όπου ο Χριστός σταυρώθηκε, ετάφη και αναστήθηκε.*

Πράγματι, στον ναό αυτόν έρχονται και λατρεύουν τον αληθινό Θεό άνθρωποι από όλη τη γη, από πολλά έθνη, και μάλιστα – ακριβώς όπως έλεγαν οι προφητείες – αυτά τα έθνη και οι βασιλείς τους έφεραν στην Ιερουσαλήμ κατά καιρούς πολλά από τα πλούτη τους, ενώ τα γκρεμισμένα από τους Ρωμαίους τείχη της τα έχτισαν «αλλογενείς» (ξένοι), οι οποίοι λατρεύουν εκεί τον αληθινό Θεό, και η Ιερουσαλήμ έγινε το πνευματικό κέντρο του κόσμου και δοξάστηκε (πνευματικά) όσο ποτέ άλλοτε.

Αυτά τα τελευταία λόγια βρίσκονται στις δύο άλλες προφητείες του εσπερινού της συγκεκριμένης εορτής, που προέρχονται από το βιβλίο του προφήτη Ησαΐα, κεφάλαιο 61, στίχος 10, μέχρι τον στίχο 5 του κεφ. 62 το ένα ανάγνωσμα, και από το κεφάλαιο 60, στίχοι 1-16, το δεύτερο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι εκεί αναφέρεται ότι η Ιερουσαλήμ δεν θα χαρακτηρίζεται πια «Εγκαταλελειμένη» και «Έρημος» (όπως την κατάντησαν οι Ρωμαίοι το 70 μ.Χ.), αλλά «Θέλημα εμόν» (θέλημα του Θεού δηλαδή) και «Οικουμένη». Φυσικά τα ονόματα αυτά έχουν συμβολικό χαρακτήρα και δεν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούνταν από τους ανθρώπους ως ονόματα του τόπου, αλλά η λέξη «Οικουμένη» (δηλ. κατοικημένη) χρησιμοποιήθηκε στη βυζαντινή αυτοκρατορία για ολόκληρη την επικράτειά της και γενικά για όπου κατοικούσαν τουλάχιστον χριστιανοί. Είναι λοιπόν ένας όρος που συναντούμε τις ρίζες του στην Αγία Γραφή. Εξάλλου, η προφητεία λέει ότι οι βασιλείς της γης θα χρησιμοποιούν «το όνομα της Ιερουσαλήμ το καινούργιο»**, το οποίο θα της έχει δώσει ο Κύριος, και όντως ο Μέγας Κωνσταντίνος της άλλαξε όνομα: της αποκατέστησε το αρχαίο και ιερό της όνομα (Ιερουσαλήμ), ενώ ο αυτοκράτορας Αδριανός το 134 μ.Χ. την είχε ονομάσει Αιλία Καπιτωλίνα.

Λοιπόν, ας διαβάσουμε τα αναγνώσματα, όπως ακριβώς περιλαμβάνονται στο Μηναίο του Μαΐου, δηλαδή στο εκκλησιαστικό βιβλίο, από το οποίο λαμβάνονται οι ύμνοι και τα αναγνώσματα των εορτών του Μαΐου (υπάρχουν 12 Μηναία, ένα για κάθε μήνα, όπως λέει και το όνομά τους).

Το άρθρο μας θα ολοκληρωθεί μετά τα τρία κείμενα.

Βασιλειών Γ΄ το ανάγνωσμα

Έστη Σολωμών κατά πρόσωπον του θυσιαστηρίου Κυρίου, ενώπιον πάσης εκκλησίας Ισραήλ, και διεπέτασε τας χείρας αυτού εις τον ουρανόν, και είπε:

-Κύριε ο Θεός Ισραήλ, ουκ έστιν ως συ Θεός εν τω ουρανώ άνω, και επί της γης κάτω. Ει ο ουρανός και ο ουρανός του ουρανού ουκ αρκέσουσί σοι, πώς ο οίκος ούτος, ον ωκοδόμησα τω ονόματί σου;

Πλην και επιβλέψεις επί την δέησίν μου, Κύριε ο Θεός Ισραήλ, ακούειν της δεήσεως και της προσευχής, ης ο δούλός σου προσεύχεται ενώπιόν σου σήμερον προς σε, του είναι τους οφθαλμούς σου ανεωγμένους εις τον οίκον τούτον, ημέρας και νυκτός, εις τον τόπον, ον είπας: "Έσται το όνομά μου εκεί", του εισακούειν της προσευχής, ης προσεύχεται ο δούλός σου εις τον τόπον τούτον.

Και εισακούση της δεήσεως του δούλου σου και του λαού σου, Ισραήλ, όσα αν προσεύξωνται εις τον τόπον τούτον, και συ εισακούση εν τω τόπω της κατοικήσεώς σου εν τω ουρανώ και ποιήσεις και ίλεως έση.

Προφητείας Ησαΐου το ανάγνωσμα

Αγαλλιάσθω η ψυχή μου επί τω Κυρίω· ενέδυσε γαρ με ιμάτιον σωτηρίου και χιτώνα ευφροσύνης. Ως νυμφίω περιέθηκέ μοι μίτραν, και ως νύμφην κατεκόσμησέ με κόσμω. Και ως γη αύξουσα το άνθος αυτής, και ως κήπος τα σπέρματα αυτού εκφύει, ούτως ανατελεί Κύριος δικαιοσύνην και αγαλλίαμα εναντίον πάντων των εθνών.

Διά Σιών ου σιωπήσομαι, και διά Ιερουσαλήμ ουκ ανήσω, έως αν εξέλθη ως φως η δικαιοσύνη μου, το δε σωτήριόν μου ως λαμπάς καυθήσεται. Και όψονται έθνη την δικαιοσύνην σου, και πάντες οι βασιλείς της γης την δόξαν σου, και καλέσουσι το όνομά σου το καινόν, ό ο Κύριος ονομάσει αυτό, και έση στέφανος κάλλους εν χειρί Κυρίου, και διάδημα βασιλείας εν χειρί Θεού σου. Και ουκ έτι κληθήση Καταλελυμμένη, και η γη σου ουκ έτι κληθήσεται Έρημος· συ γαρ κληθήσεται, Θέλημα εμόν, και τη γη σου, Οικουμένη, ότι ευδοκήσει Κύριος εν σοί, και η γη σου συνοικισθήσεται. Και ως συνοικών νεανίσκος παρθένω, ούτω κατοικήσουσιν οι υιοί σου, και έσται ον τρόπον ευφρανθήσεται νυμφίος επί νύμφη, ούτως ευφρανθήσεται Κύριος επί σοί.

Προφητείας Ησαΐου το ανάγνωσμα

Φωτίζου, φωτίζου, Ιερουσαλήμ· ήκει γαρ σου το φως, και η δόξα Κυρίου επί σε ανατέταλκεν. Ιδού σκότος καλύψει γην, και γνόφος επί έθνη, επί σε δε φανήσεται Κύριος, και η δόξα αυτού επί σε οφθήσεται. Και πορεύσονται βασιλείς τω φωτί σου, και έθνη τη λαμπρότητί σου.

Άρον κύκλω τους οφθαλμούς σου, και ίδε συνηγμένα τα τέκνα σου, ήκασι πάντες οι υιοί σου μακρόθεν, και αι θυγατέρες σου επ’ ώμων αρθήσονται.

Τότε όψει, και χαρήση και φοβηθήση και εκστήση τη καρδία ότι μεταβαλεί εις σε πλούτος θαλάσσης, και εθνών και λαών. Και ήξουσί σοι αγέλαι καμήλων, και καλύψουσί σε κάμηλοι Μαδιάμ και Γεφάρ. Πάντες εκ Σαβά ήξουσι, φέροντες χρυσίον, και λίβανον οίσουσί σοι, και λίθον τίμιον και το σωτήριον Κυρίου ευαγγελιούνται. Και πάντα τα πρόβατα Κηδάρ συναχθήσονται, και κριοί Ναβαιώθ ήξουσί σοι, και ανενεχθήσεται δεκτά επί το θυσιαστήριόν μου, και ο οίκος της προσευχής μου δοξασθήσεται.

Τίνες οίδε ως νεφέλαι πέτανται, και ωσεί περιστεραί συν νεοσσοίς; Εμέ νήσοι υπέμειναν και πλοία Θαρσίς εν πρώτοις αγαγείν τα τέκνα σου μακρόθεν και το αργύριον και το χρυσίον αυτών μετ’ αυτών, διά το όνομα Κυρίου το άγιον, και διά το τον άγιον του Ισραήλ ένδοξον είναι. Και οικοδομήσουσιν αλλογενείς τα τείχη σου, και οι βασιλείς αυτών παραστήσονταί σοι· διά γαρ οργήν μου επάταξά σε και δια έλεός μου ηγάπησά σε.

Και ανοιχθήσονται αι πύλαι σου διά παντός, ημέρας και νυκτός ου κλεισθήσονται, εισαγαγείν προς σε δύναμιν εθνών, και βασιλείς αυτών αγομένους. Τα γαρ έθνη και οι βασιλείς, οίτινες ου δουλεύσουσί σοι, απολούνται, και τα έθνη ερημία ερημωθήσονται.

Και η δόξα του Λιβάνου προς σε ήξει εν κυπαρίσσω και πεύκη και κέδρω άμα, δοξάσαι τον τόπον τον άγιόν μου, και τον τόπον των ποδών μου δοξάσω. Και πορεύσονται προς σε δεδοικότες υιοί των ταπεινωσάντων σε και παροξυνάντων σε, και προσκυνήσουσιν επί τα ίχνη των ποδών σου πάντες οι παροξύναντές σε, και κληθήση Πόλις Κυρίου Σιών, του Αγίου Ισραήλ, διά το γεγενήσθαί σε εγκαταλελειμμένην και μεμισημένην, και ουκ ην ο βοηθών σοι. Και θήσω σε αγαλλίαμα αιώνιον, ευφροσύνην γενεαίς γενεών. Και θηλάσεις γάλα εθνών, και πλούτον βασιλέων φάγεσαι, και γνώση, ότι εγώ Κύριος ο σώζων σε, και εξαιρούμενός σε ο Θεός Ισραήλ.

Μερικά τελευταία σχόλια

Από τις παραπάνω προφητείες του προφήτη Ησαΐα είναι εμπνευσμένα και κάποια τροπάρια (ύμνοι) του «κανόνα της Αναστάσεως», του σπουδαίου υμνογραφικού έργου του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού που ψάλλεται στις εκκλησίες μας ανελλιπώς από τον 8οο αιώνα μ.Χ. μέχρι σήμερα. Για παράδειγμα, τα τροπάρια:

«Άρον κύκλω τους οφθαλμούς σου Σιών και ίδε· ιδού γαρ ήκασί σοι, θεοφεγγείς ως φωστήρες, εκ δυσμών και βορρά, και θαλάσσης, και εώας τα τέκνα σου εν σοι ευλογούντα, Χριστόν εις τους αιώνας» (ωδή η΄, δηλ. 8).

«Φωτίζου, φωτίζου, η νέα Ιερουσαλήμ·  η γαρ δόξα Κυρίου επί σε ανέτειλε. Χόρευε νυν, και αγάλλου Σιών, συ δε αγνή, τέρπου Θεοτόκε, εν τη εγέρσει του τόκου σου» (ωδή θ΄, δηλ. 9 – ένα από τα διασημότερα και πιο αγαπητά στον λαό μας πασχαλινά τροπάρια).

Ολόκληρος ο κανόνας της Αναστάσεως δημοσιεύεται ΕΔΩ.

Νομίζω ότι έχει σημασία να παραθέσουμε και ένα απόσπασμα από τη μελέτη μας «Γιατί οι Εβραίοι δεν πιστεύουν ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο Μεσσίας». Πρόκειται για σχολιασμό μιας αντίρρησης του Ιουδαίων εναντίον της πεποίθησής μας ότι ο Μεσσίας που περιμένουν ήδη ήρθε και είναι ο Ιησούς Χριστός. Η αντίρρηση αυτή είναι ότι «ο αληθινός Μεσσίας θα ανοικοδομήσει το Ναό στην Ιερουσαλήμ, αλλά ο Ιησούς έζησε, ενώ ο ναός ήταν ακόμα όρθιος». Η χριστιανική απάντηση στον προβληματισμό αυτό είναι η ακόλουθη:

«Ο Ναός της Ιερουσαλήμ υπάρχει: είναι ο Ναός της Αναστάσεως. Δεν τον έχτισε ο ίδιος ο Ιησούς αυτοπροσώπως, αλλά οι πιστοί του – αλλά και ο Μεσσίας, όπως τον φαντάζονται οι Εβραίοι, ασφαλώς δε θα χτίσει το Ναό με τα χέρια του, αλλά θα χρησιμοποιήσει αρχιτέκτονες, μηχανικούς και οικοδόμους (όπως έκαναν και ο Σολομών και ο Ζοροβάβελ). Ο Ιησούς δεν είναι κάποιος που έζησε και πέθανε στο παρελθόν, αλλά βρίσκεται διαρκώς σε επικοινωνία με τους αγίους Του. Γι’ αυτό ο Ναός της Ιερουσαλήμ είναι δικό Του έργο. Εκεί λατρεύεται ο μόνος αληθινός Θεός, εκεί τελείται η θεία λειτουργία (η τελειοποίηση της λατρείας του Θεού, όπως γινόταν στα χρόνια της Παλ. Διαθήκης – πρέπει βέβαια να μελετήσουν οι Ιουδαίοι τη σημασία της θείας λειτουργίας για να το κατανοήσουν αυτό) και εκεί προσφέρεται από το Θεό στους ανθρώπους το Άγιο Φως, ο θαυματουργικός χαρακτήρας του οποίου είναι τεκμηριωμένος πέρα από κάθε σοβαρή αμφισβήτηση (ένα δείγμα ΕΔΩ).

Υπενθυμίζω και την προφητεία που δόθηκε διά του προφήτη Ησαΐα, κεφ. 60, 10-11, και η οποία φαίνεται να συνδέεται με τα παραπάνω, αν και ασφαλώς θα ολοκληρωθεί στα έσχατα: “και οικοδομήσουσιν αλλογενείς τα τείχη σου, και οι βασιλείς αυτών παραστήσονταί σοι· διά γαρ οργήν μου επάταξά σε και διά έλεον ηγάπησά σε. Και ανοιχθήσονται αι πύλαι σου διαπαντός, ημέρας και νυκτός ου κλεισθήσονται, εισαγαγείν προς σε δύναμιν εθνών και βασιλείς αυτών αγομένους” (Ησ. 60, 10-11) κ.λ.π. Η προφητεία έχει εσχατολογική προέκταση: βλ. και στίχ. 19: “και ουκ έσται σοι έτι ο ήλιος εις φως ημέρας, ουδέ ανατολή σελήνης φωτιεί σου την νύκτα, αλλ’ έσται σοι Κύριος φως αιώνιον και ο Θεός δόξα σου”. Ο Κύριος εδώ είναι ο Μεσσίας· πρβ. Αποκάλυψις 21, 23-26: “και η πόλις ου χρείαν έχει του ηλίου ουδέ της σελήνης ίνα φαίνωσιν αυτή· η γαρ δόξα του Θεού εφώτισεν αυτήν, και ο λύχνος αυτής το Αρνίον [=ο Χριστός]. Και περιπατήσουσι τα έθνη διά του φωτός αυτής, και οι βασιλείς της γης φέρουσι την δόξαν και την τιμήν αυτών εις αυτήν, και οι πυλώνες αυτής ου μη κλεισθώσιν ημέρας· νύξ γαρ ουκ έσται εκεί· και οίσουσι την δόξαν και την τιμήν των εθνών εις αυτήν”.

Θα πρέπει να προσέχουν οι Ιουδαίοι αδελφοί μας, γιατί υπάρχει και μια προφητεία για κάποιον που θα “καθίσει στο ναό του Θεού τον άγιο” αλλά δεν θα είναι ο Μεσσίας, αλλά ο “άνομος”, ο “άνθρωπος της αμαρτίας” (απόστολος Παύλος, Β΄ Θεσσαλονικείς, κεφ. 2), για τον οποίο μιλάει και η Αποκάλυψις Ιωάννου αρχίζοντας από το κεφ. 11 (το Θηρίον). Οι άγιοι διδάσκαλοι του χριστιανισμού προειδοποιούν ότι ο ψευδομεσσίας αυτός θα οικοδομήσει το Ναό, για να ξεγελάσει τους Ιουδαίους και να γίνει δεκτός ως Μεσσίας».

Το ήθος του αγίου Κωνσταντίνου

Η βεβαιότητα των χριστιανών για την αγιότητα του Μεγάλου Κωνσταντίνου φανερώνεται από το πλήθος των χριστιανών που φέρουν το όνομά του. Ο ιστορικός της εποχής Ευσέβιος καταγράφει ότι, αμέσως μετά τον θάνατό του, ο στρατός ξέσπασε σε θρήνους, από τον τελευταίο οπλίτη μέχρι τους ανώτερους αξιωματικούς, για «το σωτήρα, το φύλακα, τον ευεργέτη… τον αγαθό ποιμένα», ενώ παρόμοιες ήταν οι αντιδράσεις του λαού, όταν το σκήνωμά του μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη (P.G. 20, 1220-1224).

Ας δώσω τώρα το λόγο σε μια σύγχρονη καθηγήτρια Ιστορίας, που θα μας εξηγήσει γιατί μπορεί να θρήνησαν τόσο οι άνθρωποι για τον θάνατο του βασιλιά τους:

«Βαθύς ανθρωπισμός και μέριμνα διά την δικαιοσύνην χαρακτηρίζουν τα νομοθετικά κοινωνικά μέτρα, άτινα έλαβεν ο Κωνσταντίνος μετά την σύνοδον της Νικαίας.

Διάκειται δυσμενώς προς την παλλακείαν και απηγόρευσε το βάρβαρον έθιμον των αγώνων των μονομάχων.

Δεν επιτρέπει να χωρίζουν τας οικογενείας των δούλων, όταν τα πωληθέντα κρατικά κτήματα, εις ά μέχρι τότε διεβίουν, διενέμοντο μεταξύ των νέων δικαιούχων.

Κατήργησε τον διά σταυρού θάνατον, απηγόρευσε τον στιγματισμόν εις το πρόσωπον και εθέσπισεν, όπως οι κρατούμενοι εις τας φυλακάς δικαιούνται καθ’ εκάστην να βλέπουν το φως του ηλίου.

Χαρακτηριστικός της ενδελεχούς φροντίδος του αυτοκράτορος διά την επιβολήν της ηθικής τάξεως είναι ο νόμος ο κολάζων την απαγωγήν παρθένου και ο νόμος ο αξιών παρά του επιτρόπου, όπως σεβασθή την παρθενίαν της υπ’ αυτού επιτροπευομένης νεάνιδος» (Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, Α΄, 324-610, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 135).

Η απαγόρευση του στιγματισμού των καταδίκων στο πρόσωπο (με πυρακτωμένο σίδερο!), μέτρο ευνοϊκό κυρίως για τους δούλους, από επίδραση της χριστιανικής ιδέας για τον άνθρωπο ως πλασμένο κατ’ εικόνα Θεού,  καθώς και η μέριμνα για τις οικογένειες των δούλων, σημαίνουν ότι ο δούλος αντιμετωπίζεται πλέον ως άνθρωπος, όχι ως αντικείμενο, πράγμα που ανατρέπει εντελώς της καθιερωμένη οπτική της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, για να φτάσουμε στο Χρυσόστομο, σχεδόν ένα αιώνα μετά, που θα επιχειρηματολογήσει υπέρ της αδελφότητας κυρίων και δούλων (P.G. 62, 711).

Ο Κωνσταντίνος εξαγόραζε ο ίδιος και απελευθέρωνε αιχμάλωτους στρατιώτες του εχθρού, τους οποίους είχαν συλλάβει οι στρατιώτες του! (Ευσεβίου, Εις τον βίον του μακαρίου Κωνσταντίνου του βασιλέως, Λόγος Β΄, ΙΓ΄, P.G. 20, 992).

Προσθέτω σ’ αυτά την απαγόρευση της παλλακείας για τους έγγαμους (δηλ. της συνύπαρξης συζύγου και παλλακίδας – οι παλλακίδες ήταν οι ερωμένες), και το εξαιρετικά φιλολαϊκό μέτρο της καθιέρωσης της Κυριακής ως αργίας «διά τον αστικόν πληθυσμόν», ενώ «οι κάτοικοι της υπαίθρου αφίενται ελεύθεροι να ρυθμίζουν τας αγροτικάς ασχολίας των, αναλόγως των καιρικών συνθηκών» (Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου, στο ίδιο, σημείωση 1).

Θα ήθελα να κλείσω αυτό το άρθρο παραπέμποντας στη μελέτη του Κώστα Β. Καραστάθη "Ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Μέγας και η εναντίον του πολεμική, εκδ. Άθως, Αθήνα 2012, όπου μελετώνται με προσοχή όλες οι κατηγορίες για υποτιθέμενα «εγκλήματα» του Μ. Κωνσταντίνου, καθώς και στο άρθρο του π. Γεωργίου Μεταλληνού, καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, «Κωνσταντίνος ο Μέγας και η ιστορική αλήθεια».

Σημειώσεις

*. Το ότι η προφητεία αυτή έχει εκπληρωθεί κατ' αυτόν τον τρόπο, ΔΕΝ σημαίνει ότι έχει μόνο ένα επίπεδο εκπλήρωσης, και ότι δεν θα εκπληρωθεί ΚΑΙ με διαφορετικό τρόπο, όσον αφορά τον αρχικό Ναό τού Ισραήλ, όπως θα δούμε και παρακάτω.

**. Ομοίως και εδώ, η κατά γράμμα εκπλήρωση τού καινούργιου ονόματος Ιερουσαλήμ ως τοπωνυμίου, ΔΕΝ αποκλείει και την πνευματική εκπλήρωση τού ονόματος προς την "Ιερουσαλήμ την Καινή", την Εκκλησία, σε ένα πνευματικό και εσχατολογικό επίπεδο εκπλήρωσης. (Αποκάλυψις 2: 17. 21: 2).