Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία, Διωγμοί, Ιστορία και Ιεραποστολή

Γ. Ιστορικοί του 4^ου αιώνα και Πατέρες της Εκκλησίας

3. «Ρεαλιστικά» μαρτυρολόγια

Σε αυτή τη μελέτη, μέχρι στιγμής, αποφύγαμε να αντλήσουμε στοιχεία από τις δύο πιο άμεσες πηγές πληροφοριών για τους μάρτυρες, τα μαρτυρολόγια και τα συναξάρια· αυτά μάλιστα είναι κυρίως που αμφισβητούνται και αυτή η αμφισβήτηση έγινε η αφορμή για τη μελέτη μας.

Τα συναξάρια, δηλαδή αναλυτικές αφηγήσεις του βίου και των περιπετειών των αγίων (όχι μόνο των μαρτύρων) είναι κείμενα εν μέρει λογοτεχνικά, που αποσκοπούν κατά βάσιν στην ηθική και πνευματική διάπλαση και ενδυνάμωση των αναγνωστών ή των ακροατών τους. Συχνά είναι κείμενα λαϊκής λογοτεχνίας και συνεπώς, πράγματι, είναι ευάλωτα σε νοθείες και παραποιήσεις. Αντίθετα, τα μαρτυρολόγια είναι έργα κυρίως χρονογραφικά, που αποσκοπούν στην καταγραφή των μαρτύρων· ενίοτε είναι λίστες με ονόματα και περιπτώσεις μαρτύρων εντελώς επιγραμματικές· έτσι, έχουν ισχυρή θωράκιση απέναντι στην παραποίηση.

Από τους πρώτους αιώνες μας έρχονται πολλά μαρτυρολόγια, που δεν περιέχουν υπερφυσικά στοιχεία, και μάλιστα εντυπωσιακά, όπως π.χ. αναστάσεις νεκρών ή άτρωτους μάρτυρες, ούτε άλλα στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν επινοήσεις εντυπωσιασμού, π.χ. μεταστροφές εκατοντάδων εθνικών ή θανάτωση χιλιάδων μαρτύρων κ.λ.π. Επιπλέον, αναφέρονται σε μάρτυρες που δεν έγιναν «διάσημοι» μεταξύ των χριστιανών, ώστε να δημιουργηθούν θρύλοι γύρω από το πρόσωπό τους.

Συνεπώς, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι περιέχουν πλαστές διηγήσεις για τους μάρτυρες που αναφέρουν. Πρόκειται για καταγραφές γεγονότων, όπως για παράδειγμα θα μπορούσε να συμβαίνει στη Γενοκτονία της Ρουάντα ή σε οποιοδήποτε άλλο τραγικό ιστορικό γεγονός. Αυτά λοιπόν τα μαρτυρολόγια είναι σωστό να ληφθούν σοβαρά υπόψιν ως ιστορικές πηγές.

Τέτοιο μαρτυρολόγιο είναι του αγίου Ιερωνύμου, δηλ. το Martyrologium Hieronymianum (το οποίο χρονολογείται γύρω στο 420-430 μ.Χ., βασιζόμενο σε παλαιότερες πηγές), το Μαρτυρολόγιο της Καρθαγένης του 6^ου αιώνα (εδώ) κ.ά., ενώ έχουμε και κείμενα που αφηγούνται λεπτομερέστερα τα μαρτύρια των χριστιανών μιας πόλης ή περιοχής.

Σε συγκεντρωτικά μαρτυρολόγια, που συντάχθηκαν μακριά από τον τόπο των γεγονότων, είναι δυνατόν να υπάρχουν λάθη όπως «το Ιερωνυμιανό Μαρτυρολόγιο (λατινικά: Martyrologium Hieronymianum‎), το οποίο αρχικά βασίστηκε σε ημερολόγια ρωμαϊκής, αφρικανικής και συριακής προέλευσης, αλλά στα οποίο προστέθηκαν σταδιακά ονόματα πολλών αγίων από άλλες περιοχές, με αποτέλεσμα μια σειρά διπλών ονομάτων, συντήξεων διαφορετικών αγίων ως ένα και άλλα λάθη» (εδώ). Όμως αυτά τα λάθη μπορούν να εντοπιστούν και να αποκατασταθούν – πράγμα που απέχει πολύ από την ιδέα ότι οι μάρτυρες, που καταγράφονται από τους πρώτους αιώνες, πρέπει να τεθούν γενικά υπό αμφισβήτηση.

Ωστόσο και στα αναρίθμητα συναξάρια αγίων συχνά εντοπίζουμε καταγραφές που δε μας παρέχουν αιτίες για να τις απορρίψουμε, ακόμη κι αν ανήκουμε στους σκεπτικιστές και τους ορθολογιστές· δεν φαίνεται δηλαδή, όπως είπαμε, να περιέχουν στοιχεία εντυπωσιασμού προοριζόμενα για λαϊκή κατανάλωση. Απεναντίας, η απουσία τέτοιων στοιχείων προσθέτει μια πολύ ισχυρή θετική ψήφο στην αξιοπιστία τους.

Θα προσπαθήσουμε να παραθέσουμε δύο παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων, τα συναξάρια των αγίων Αναργύρων Κύρου και Ιωάννου (31 Ιανουαρίου – σήμερα, που συντάσσονται αυτές οι γραμμές) και των αγίων Έσπερου και Ζωής με τα παιδιά τους Κυριακό και Θεόδουλο (2 Μαΐου).

Για τους αγίους Αναργύρους Κύρο και Ιωάννη διαβάζουμε στο Βασιλειανό Μηνολόγιο του 10^ου αιώνα (PG 117, στ. 283, εδώ):

Άθλησις των αγίων και θαυματουργών, Κύρου και Ιωάννου.

Ούτοι υπήρχον επί Διοκλητιανού του βασιλέως· και ο μεν άγιος Κύρος ην από της Αλεξανδρείας, ιατρός την τέχνην. Ιατρεύων δε δωρεάν, εν ταυτώ εδίδασκε και την εις Χριστόν πίστιν. Διαβληθείς δε τω της πόλεως άρχοντι, και φοβηθείς φεύγει εις Αραβίαν, και γίνεται μοναχός. Και ευρών τόπον πλησίον θαλάσσης, κατώκησεν εκεί. Ο δε άγιος Ιωάννης απελθών εις τα Ιεροσόλυμα, και ακούσας περί θαυματουργιών του αγίου Κύρου, απήλθε, και ην μετ’ αυτού.

Κρατηθείσης δε γυναικός τινός Χριστιανής, ονόματι Αθανασίας, μετά των τριών αυτής θυγατέρων, Θεοδότης, Θεοκτίστης, και Ευδοξίας, παρά του άρχοντος, και μελλούσης βασανίζεσθαι, φοβηθέντες οι άγιοι, ίνα μη, ως γυνή, δειλιάση, απήλθον, και εθαρσοποίουν αυτήν. Διά τούτο κρατηθέντες, μετά πολλάς βασάνους και τιμωρίας, και αυτοί απεκεφαλίσθησαν.

Το συναξάριο αυτό, εκτός από τη λεπτομέρεια ότι υπήρχε φήμη περί θαυματουργιών του αγίου Κύρου στον τόπο όπου ασκήτευε, δεν περιέχει στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν εξωπραγματικά και αποτρεπτικά της αποδοχής της ιστορικότητας του περιεχομένου του. Αντίθετα, περιέχει μια ιστορία προερχόμενη ρεαλιστικά από την πραγματική ζωή: ένας γιατρός, ανάργυρος (δηλ. ανθρωπιστής), που ασκούσε και ιεραποστολή, αυτοεξορίζεται φοβούμενος το διωγμό. Εκεί όπου ασκητεύει έρχεται άλλος ένας και γίνεται μαθητής του (επίσης γιατρός, όπως αναφέρει το συναξάρι της 28^ης Ιουνίου, για την εύρεση των λειψάνων τους, επί αυτοκράτορα Αρκάδιου και πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλου). Στη συνέχεια, αφήνουν τον τόπο της καταφυγής τους, επιστρέφουν στην πόλη και έρχονται στη φυλακή, για να συμπαρασταθούν σε μια μητέρα με τρία κορίτσια, που είχαν φυλακιστεί και επρόκειτο να βασανιστούν για την πίστη τους! Αυτό γίνεται αφορμή και για τη δική τους σύλληψη, το βασανισμό και την εκτέλεσή τους.

Πρόκειται για μια ιστορία ανθρωπιάς, ήθους, θάρρους και πίστης στα ιδανικά, και μάλιστα από πλευράς ανδρών επιστημόνων, γυναικών και κοριτσιών. Τίποτε περισσότερο ή λιγότερο.

Η μνήμη των αγίων Έσπερου και Ζωής και των γιων τους Κυριακού και Θεοδούλου, τιμάται στις 2 Μαΐου, την ίδια μέρα με τη μνήμη της κοίμησης του αγίου Αθανασίου του Μεγάλου. Για τους αγίους το Βασιλειανό Μηνολόγιο γράφει (ό.π., στ. 433):

Άθλησις των αγίων μαρτύρων Εσπέρου, Ζωής, και των τέκνων αυτών.

Έσπερος, και Ζωή μετά των τέκνων αυτών, οι άγιοι μάρτυρες, υπήρχον μεν επί της βασιλείας Αδριανού, εκ της χώρας Ιταλίας, δούλοι δε πλουσίου τινός. Ανατραφέντες ουν Χριστιανικώς Κυριακός και Θεόδουλος υπό των γονέων αυτών, εν μιά είπον αυτοίς· Διά τι δουλεύομεν τοις ασεβέσι τούτοις, και ου τω Χριστώ; μήποτε συναπολώμεθα αυτοίς. Τούτων ακούσασα η μήτηρ, είπεν· Αντίστητε τω αγοράσαντι ημών τα σώματα, και μαρτυρήσομεν υπέρ Χριστού. Τότε απελθόντες οι παίδες, είπον τω κυρίω εαυτών· Επεί των μεν σωμάτων ημών κύριος υπάρχεις, των δε ψυχών ο Δεσπότης Ιησούς Χριστός, ο πάντων Κύριος· από του νυν ου σοι, αλλ’ εκείνω δουλεύομεν.

Εκπλαγείς ουν ο κύριος αυτών, τότε μεν έπεμψεν αυτούς προς Έσπερον τον πατέρα αυτών, όντα εν τη πόλει Τριτωνίου, ύστερον δε αγαγών τον τε πατέρα, και την μητέρα, και βασανίσας, τέλος φούρνον εκκαύσας, και εμβαλών αυτούς, εν αυτώ έκαυσεν.

Αυτό ήταν· ούτε μία λεπτομέρεια κατάλληλη για αμφισβήτηση. Μόνο μια ιστορία, όπως και πριν, θάρρους, πίστης και ιδανικών – με την ιδιαιτερότητα, αυτή τη φορά, ότι πρωταγωνιστούν δούλοι, μια οικογένεια δούλων, με τον πατέρα χωρισμένο από τη σύζυγο και τα παιδιά του εκ μέρους του κυρίου τους, τη μητέρα και τα παιδιά να δηλώνουν με παρρησία ενώπιόν του ότι δεν είναι πλέον δούλοι του, αλλά μόνο των σωμάτων τους είναι ιδιοκτήτης, των ψυχών όμως δεν αναγνωρίζουν άλλον Κύριο από τον Ιησού Χριστό.

Πρόκειται για μια οικογένεια δούλων που δεν άντεχαν άλλο τη δουλεία και δραπέτευσαν πνευματικά. Το αποτέλεσμα θα ήταν παρόμοιο αν επιχειρούσαν να δραπετεύσουν σωματικά: σύλληψη και βασανιστήρια και πιθανόν θάνατος. Τώρα, έδειξαν σε όλους τους δούλους ότι, αν είναι πνευματικά ελεύθεροι (και τέτοιοι είναι οι αληθινοί χριστιανοί), κανείς δεν μπορεί να τους υποδουλώσει.

Μήπως δεν έχουν σημειωθεί στην ιστορία των λαών της γης, των κοινωνιών και των προσώπων παρόμοια περιστατικά, που φαίνονται στα μάτια κάποιων ανόητη αυτοκτονία, στα μάτια όμως άλλων φαντάζει αυτοθυσία γεμάτη νοήματα και μηνύματα;

Εδώ πρέπει να πούμε ότι σε κάποια άλλα συναξάρια των συγκεκριμένων αγίων πληροφορούμαστε ορισμένες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες (από τον ηλεκτρονικό Μέγα Συναξαριστή, εδώ, και από την ιστοσελίδα της ιεράς μητροπόλεως Πισιδίας, εδώ). Οι περισσότερες περιλαμβάνονται στο Συναξάριον της Κωνσταντινουπόλεως (10^ος αι.), εδώ, στήλες 649-650 (σελ. 377 του pdf).

(α) Ο άρχοντας, που λεγόταν Κάταλλος, άφηνε τα σκυλιά του ελεύθερα έξω από το αρχοντικό του τη νύχτα κι εκείνα περιφέρονταν και ξέσκιζαν όποιον ταλαίπωρο φτωχό ζητιάνο περνούσε από εκεί. Η αγία Ζωή πολλές νύχτες ερχόταν στο φύλακα (που προφανώς ήταν δούλος κι εκείνος σαν αυτήν, όχι κάποιος Ρωμαίος στρατιώτης), τον έστελνε για ύπνο και αναλάμβανε εκείνη την επίβλεψη του αρχοντικού. Έτσι πετύχαινε το σκοπό της: έδινε στα σκυλιά ψωμί, απ’ αυτό που της έδιναν για την οικογένειά της, τα ησύχαζε και στη συνέχεια βοηθούσε όπως μπορούσε τους διερχόμενους ζητιάνους, μιλώντας τους συγχρόνως για το μήνυμα του Χριστού, που, όποιος τον πλησιάσει, πνευματικώς δεν είναι πια δούλος ανθρώπων.

(β) Η αφορμή για το μαρτύριο της αγίας οικογένειας ήταν οι γιορτές του αφέντη τους για τη γέννηση του γιου του, αρκετό καιρό μετά την ομολογία της πνευματικής ελευθερίας των χριστιανών δούλων του. Πρόσφερε στους δούλους του κρασί και κρέας από ζώα που τα είχαν θυσιάσει στη θεία Τύχη. Οι φίλοι μας όμως αρνήθηκαν να τα φάνε, επειδή ήταν ειδωλόθυτα, και τα έδωσαν στα σκυλιά. Αυτό πυροδότησε το μένος του άρχοντα που οδήγησε στο βασανισμό και το σκληρό θάνατό τους.

Πέρα από τις τελευταίες αυτές λεπτομέρειες από τα συναξάρια, που περιέχουν και ένα υπερφυσικό σημείο, ότι τα σώματα των αγίων συνελέχθησαν νεκρά μεν, αλλά ανέπαφα από το φούρνο, επιστρέφουμε στην αρχική διήγηση. Οι περισσότερες περιπτώσεις μαρτύρων που συναντούμε είναι έτσι· ιστορίες πίστης και θάρρους, που καταλήγει στο μαρτύριο και στο θάνατο υπέρ του Χριστού και, όπως επισημάναμε προηγουμένως, δε μας δίνουν καμία πραγματική αφορμή για να τις αμφισβητήσουμε.

Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι κάθε διήγηση που αναφέρεται σε θαύματα, οπτασίες ή άλλες υπερφυσικές εμπειρίες απορρίπτεται εκ των προτέρων και εξοβελίζεται ως μυθική· τα στοιχεία αυτά υπάρχουν στη ζωή των χριστιανών και γενικά των ανθρώπων, όπως βεβαιώνει η εμπειρία, ασχέτως του τι πιστεύει η «απέναντι όχθη». Ωστόσο, εδώ επισημαίνουμε ότι ακόμη και με κριτήρια απολύτως «ορθολογιστικά», πάμπολλες περιπτώσεις μαρτύρων δεν μας παρέχουν λόγους αμφισβήτησης.