3. Η ιστορική πορεία τού Ησυχασμού

Το κίνημα του Ησυχασμού δεν εμφανίστηκε ξαφνικά τον 14ο αιώνα. Οι ρίζες του φθάνουν στον 4ο αιώνα, στις αρχές δηλαδή του μοναχισμού⁴⁶.

Ήδη τον 4ο αιώνα ο αναχωρητισμός είχε υιοθετηθεί από τον Μ. Αντώνιο (251-356), που, κατά τον βιογράφο του Μ. Αθανάσιο, ήταν ο ιδρυτής της μοναστικής κίνησης και έγινε το υπόδειγμα για όλους τους μεταγενέστερους αναχωρητές⁴⁷. Η εμφάνιση του κοινοβιακού μοναχισμού με τον Μ. Παχώμιο (292-348), δεν εμπόδισε την περαιτέρω εξέλιξη του ερημιτισμού και τη συνύπαρξη κοινοβίων και αναχωρητών⁴⁸.

Στα τέλη του 4ου αιώνα, η ησυχαστική πνευματικότητα επηρεάστηκε πολύ από τα έργα ενός αγνώστου συγγραφέα, που χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο του Μακαρίου του Αιγυπτίου. Το κέντρο της ανθρώπινης συνείδησης και της θείας παρουσίας στον άνθρωπο εστιάζεται στα κείμενα αυτά όχι στον νου, αλλά στην καρδιά. Για τον ψευδο-Μακάριο ο σκοπός της προσευχής δεν είναι η εξαΰλωση του νου, αλλά η μεταμόρφωση του όλου ανθρώπου⁴⁹.

Στη χερσόνησο του Σινά, μετά την ίδρυση της μονής της Αγ. Αικατερίνης από τον Ιουστινιανό (527), αναπτύχθηκε μια πνευματικότητα με πανορθόδοξη ακτινοβολία. Κέντρο της πνευματικότητας αυτής υπήρξε η επίκληση του ονόματος του Ιησού Χριστού⁵⁰.

Η αδιάλειπτη «προσευχή του νου» τίθεται κατά την εποχή αυτή και από τον Ευάγριο (6ος αι.) στο κέντρο της ησυχαστικής ερημιτικής ζωής⁵¹.

Η προσευχή του Ιησού τελικά πήρε τη μορφή της συνεχούς επίκλησης μιας σύντομης φράσης, όπως: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιε τού Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν»⁵². Συν τω χρόνω δε διαμορφώθηκε μια ιδιαίτερη ψυχοσωματική μέθοδος προσευχής, που συνδέει την επίκληση του ονόματος του Ιησού Χριστού με τη λειτουργία της αναπνοής⁵³. Ο Ιωάννης της Κλίμακος (525-606), ο οποίος διετέλεσε ηγούμενος της μονής Σινά, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η μνήμη του Ιησού ας ενωθεί με την αναπνοή σου και τότε θα γνωρίσεις της ησυχίας την ωφέλεια»⁵⁴.

Μεγάλος διδάσκαλος της προσευχής του Ιησού ήταν επίσης και ο Διάδοχος Φωτικής (5ος αι.), ο οποίος, όπως και ο Ιωάννης της Κλίμακος, διατήρησε την ησυχαστική παράδοση σε άμεση σχέση με την Αγία Γραφή και την πατερική σκέψη⁵⁵.

Το αρχαιότερο ίσως έργο που περιγράφει την ησυχαστική μέθοδο προσευχής είναι μια πραγματεία με τίτλο Μέθοδος τής ιεράς προσοχής και προσευχής ή Περί τών τριών τρόπων τής προσευχής, που αποδίδεται στον Συμεών τον Νέο Θεολόγο (949-1022), στην πραγματικότητα όμως είναι έργο νεώτερο, ίσως του 12ου αιώνα⁵⁶.

Ο σημαντικότερος διδάσκαλος της νοεράς προσευχής κατά την ύστερη αυτή βυζαντινή περίοδο ήταν ο Γρηγόριος Σιναΐτης (1255-1347). Σκοπός της πνευματικής ζωής κατά τον Γρηγόριο Σιναΐτη είναι η φανέρωση της χάρης του Αγ. Πνεύματος. Ο πιο σύντομος δρόμος για να φθάσει κανείς στον σκοπό αυτό είναι η μεθοδική επίκληση του Ιησού Χριστού⁵⁷. Η διδασκαλία του βρήκε απήχηση στις βυζαντινές επαρχίες και κυρίως στον Άθωνα⁵⁸.

Στα τέλη του 13ου αιώνα, μερικές γραπτές «μέθοδοι» της προσευχής του Ιησού προτείνουν μια αναπνευστική τεχνική, η οποία θα χρησιμοποιηθεί από τους μοναχούς ευρύτατα⁵⁹.

Από τη σύντομη αυτή ανασκόπηση διαπιστώνουμε ότι ο Ησυχασμός δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η συνέχιση του αρχικού μοναχισμού, με τη διαφορά ότι με το πέρασμα του χρόνου στη μοναχική παράδοση διείσδυσε και μια βοηθητική μέθοδος για την επίτευξη του πρωταρχικού σκοπού, δηλαδή της κοινωνίας του Αγίου Πνεύματος και της θέωσης⁶⁰. Παράλληλα με τον κοινοβιακό μοναχισμό, υπήρχε πάντοτε η εσωτερική σιωπή των αναχωρητών. Οι δύο αυτές μορφές μοναχισμού αλληλοσυμπληρώνονταν χωρίς καμμιά αντίθεση⁶¹.

Ορισμένοι ερευνητές συσχετίζουν την ησυχαστική μέθοδο της προσευχής με τη γιόγκα και το μουσουλμανικό ντικρ. Οι εμπορικές και άλλες επαφές του Βυζαντίου με τους λαούς της Ανατολής δικαιολογούν κάποιες αλληλεπιδράσεις. Οι οποιεσδήποτε όμως επιρροές αφομοιώθηκαν δημιουργικά και εντάχθηκαν λειτουργικά μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής διδασκαλίας⁶².

Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς εξ άλλου δεν επιμένει στη μέθοδο της νοεράς προσευχής, ούτε ασχολείται με την περιγραφή της. Δεν δέχεται προπαντός ότι η μέθοδος αποτελεί ένα μηχανικό τρόπο για την απόκτηση της θείας χάρης. Εκείνο στο οποίο επιμένει, προκειμένου να αντικρούσει τις κατηγορίες του Βαρλαάμ, είναι η αρχαιότητα της μεθόδου, την οποία ανάγει στον Ιωάννη της Κλίμακος και τον Μακάριο τον Αιγύπτιο, καθώς και η θεολογική και ψυχολογική της θεμελίωση⁶³.

Σημειώσεις

46. Βενιζέλος Χριστοφορίδης, Οι ησυχαστικές έριδες κατά το ιδ΄ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993², σ. 26.

47. Μπροστά σε μια Εκκλησία πανευτυχή για την αυτοκρατορική προστασία, οι αναχωρητές αποφάσισαν να διασώσουν για την εκκλησιαστική κοινότητα το ιδανικό που θα έπρεπε η Εκκλησία να κρατήσει. Το καινούργιο δηλαδή δεν ήταν ο μοναχισμός, αλλά η νέα «εκκλησιαστική» συνείδηση και ζωή των ιεραρχών και της μάζας των μεταστραφέντων νεοχριστιανών {Jean Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη Μυστική παράδοση («Ορθόδοξη Μαρτυρία» 12), μτφρ. Ελ. Μαϊνάς, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1989², σ. 19}.

48. Ιω. Μάγιεντορφ, Η βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Δ. Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σ. 208.

49. Ιω. Μάγιεντορφ, Η βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Δ. Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σ. 210.

50. Βενιζέλος Χριστοφορίδης, Οι ησυχαστικές έριδες κατά το ιδ΄ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993², σ. 14.

51. Ιω. Μάγιεντορφ, ό.π., σ. 209.

52. Αυτόθι, σ. 212-213. Η αρχική μορφή της προσευχής αυτής μπορεί να θεωρηθεί το «Κύριε ελέησον», που χρησιμοποιείται ήδη από τον 4ο αιώνα (Βενιζέλος Χριστοφορίδης, Οι ησυχαστικές έριδες κατά το ιδ΄ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993², σ. 14).

53. Βενιζέλος Χριστοφορίδης, ό.π., σ. 14.

54. «Η Ιησού μνήμη ενωθήτω τη πνοή σου και τότε γνώση ησυχίας ωφέλειαν» (Ιωάννης Σιναΐτης, Κλίμαξ 27, PG 88, 1112C).

55. Ιω. Μάγιεντορφ, Η βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Δ. Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σ. 212.

56. Βενιζέλος Χριστοφορίδης, Οι ησυχαστικές έριδες κατά το ιδ΄ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993², σ. 16.

57. Αυτόθι, σ. 17-18.

58. Βέλικο Ραντούνοβιτς, Τα έργα του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στη σερβική γραμματεία του 14ου αιώνα, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1998, Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 14/4/1999, σ. 64.

59. Ιω. Μάγιεντορφ, ό.π., σ. 213.

60. Βέλικο Ραντούνοβιτς, Τα έργα του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στη σερβική γραμματεία του 14ου αιώνα, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1998, Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 14/4/1999, σ. 65.

61. Π. Ευδοκίμοφ, Η Ορθοδοξία («Βιβλιοθήκη Ορθοδόξου Μαρτυρίας» 1), μτφρ. Αγαμ. Τ. Μουρτζόπουλος, εκδ. Β. Ρηγόπουλος, χ.τ. 1972, σ. 35.

62. Βενιζέλος Χριστοφορίδης, Οι ησυχαστικές έριδες κατά το ιδ΄ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993², σ. 22.

63. Αυτόθι, σ. 21.