Η Κολυμβήθρα της Βηθεσδά ήταν μια δεξαμενή μέσα στην Ιερουσαλήμ, γνωστή από το περιστατικό της θαυματουργής θεραπείας του παραλυτικού άνδρα από τον Ιησού που αναφέρεται στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (κεφ.5:1-9), όπου περιγράφεται πως βρισκόταν κοντά την Προβατική Πύλη, περιστοιχισμένη από πέντε σκεπαστές με κίονες στοές.  Σήμερα ταυτίζεται με την τοποθεσία μιας δεξαμενής μέσα στον τωρινό Μουσουλμανικό τομέα της πόλης, κοντά στην πύλη που τώρα ονομάζεται Πύλη των Λεόντων ή Πύλη του Αγίου Στεφάνου, και κοντά στον Ναό της Αγίας Άννης, ο οποίος εκσκάφθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα.

Τοποθεσία, πάνω σε χάρτη της Παλαιάς Ιερουσαλήμ

Τα ερείπια του Βυζαντινού Ναού, παραπλεύρως της τοποθεσίας της Κολυμβήθρας της Βηθεσδά

Ονομασία

Το όνομα της κολυμβήθρας λέγεται πως προήλθε από την εβραϊκή ή/και αραμαϊκή γλώσσα. Το Βηθ-εσδά (בית חסד/חסדא), σημαίνει είτε «οίκος του ελέους» ή «οίκος της Χάριτος». Η σημασία αυτή ίσως είχε θεωρηθεί αρμόζουσα, αφού την τοποθεσία την θεωρούσαν τόπο «άχαρο» λόγω της παρουσίας αναπήρων, καθώς και τόπο Χάριτος, λόγω της εκεί δωρεάς της θεραπείας.

Εναλλακτικές αποδόσεις στο όνομα Βηθεσδά που εμφανίζονται σε χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Ιωάννη, είναι και το Βηθζαθά (Beth-zatha = בית חדתא^[8]), ένα παράγωγο του Bezetha, και Βηθσαϊδά (Bethsaida – να μην μπερδευτεί με την Bethsaida, πόλη στην Γαλιλαία), αν και το τελευταίο θεωρείται μεταθετική διάβρωση από Βιβλικούς μελετητές.

Ο Franz Delitzsch ("Talmudische Studien, X. Bethesda", Zeitschrift für die gesamte lutherische Theologie und Kirche, 1856) πρότεινε πως η ονομασία προέρχεται από εβραϊκό δάνειο της Μισναχ mishnaic, από την ελληνική «estiv/estava», που ταίριαζε καταλλήλως με το «stoa (στοά)»

Αναγνώριση της Βιβλικής τοποθεσίας

Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, η Βηθεσδά ήταν ένα λουτρό (κολυμβήθρα) με πέντε στοές (porticoes – μεταφρασμένες ως προθήκες/porches μέσα σε παλαιότερες μεταφράσεις της Αγγλικής Βίβλου).

Μέχρι τον 19^ο αιώνα, δεν υπήρχαν σαφείς αρχαιολογικές αποδείξεις για την ύπαρξη μιας τέτοιας κολυμβήθρας, κάτι που ώθησε ορισμένους Δυτικούς μελετητές να ισχυρίζονται πως το Ευαγγέλιο είχε γραφτεί αργότερα, πιθανώς από κάποιον που δεν γνώριζε την πόλη της Ιερουσαλήμ από πρώτο χέρι, και πως η κολυμβήθρα είχε μία μεταφορική μάλλον, παρά ιστορική σημασία.

Η Κολυμβήθρα της Βηθεσδά ταυτιζόταν ορισμένες φορές από σχολιαστές με την σύγχρονη Πηγή της Παρθένου, μέσα στην Κοιλάδα των Κέδρων, όχι πολύ μακριά από την Κολυμβήθρα τού Σιλωάμ, ή εναλλακτικά με το Birket Israel, μια κολυμβήθρα κοντά στο στόμα της κοιλάδας, που αδειάζει μέσα στην κοιλάδα των Κέδρων, νότια της Πύλης του Αγίου Στεφάνου. Άλλοι την ταύτιζαν με τις δίδυμες δεξαμενές που τότε τις ονόμασαν Souterrains (γαλλικά = «υπόγειες»), κάτω από την Μονή των Αδελφών της Σιών; Η κατοπινή αρχαιολογική έρευνα τις ταύτισε με την κατοπινότερη Δεξαμενή των Στρουθίων.

Όμως, ακόμα και από τον 5^ο αιώνα, υπήρχε ένας Βυζαντινός Ναός μέσα σε αυτό που έγινε Ενορία του Ναού της Αγίας Άννης, με όνομα Ναός της Προβατικής (ο Ναός της Προβατικής Κολυμβήθρας, ή Κολυμβήθρα των Προβάτων) ή, Ναός του Παραλυτικού.  Η τοποθεσία αυτή, όπως είχε αργότερα εκσκαφεί από τους αρχαιολόγους, μοιάζει να ταιριάζει δικαιολογημένα με την περιγραφή μέσα στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη.

Αρχαιολογία

Η Κολυμβήθρα της Βηθεσδά το 1911

Στις αρχαιολογικές εκσκαφές που έγιναν τον 19^ο αιώνα, ο Conrad Schick ανακάλυψε μια τεράστια δεξαμενή, περίπου 30 μέτρα βορειοδυτικά του Ναού της Αγίας Άννης, και υποστήριζε πως ήταν η Κολυμβήθρα της Βηθεσδά.  Περαιτέρω ανασκαφές στην περιοχή, το 1964, αποκάλυψαν τα υπολείμματα των Βυζαντινών και Σταυροφορικών ναών, τον ναό του Ασκληπιού και Σέραπι από τον Αδριανό, τις δύο μικρές ιαματικές κολυμβήθρες ενός Ασκληπιείου, την δεύτερη των δύο μεγάλων δεξαμενών, και το φράγμα ανάμεσά τους.  Ανακάλυψαν πως ο Βυζαντινός ναός είχε χτιστεί μέσα στην καρδιά του ναού του Αδριανού, και περιείχε τις δύο ιαματικές δεξαμενές.

Ευαγγελική αφήγηση

Το Ιωάννειο κείμενο (κεφ.5) περιγράφει τις στοές σαν ένα τόπο όπου περίμενε μεγάλο πλήθος ασθενών, κάτι που ταιριάζει καλά με την φαινόμενη χρήση τον 1^ο αιώνα μ.Χ. ως ένα Ασκληπιείο.  Η Βιβλική αφήγηση συνεχίζει, περιγράφοντας μια Σαββατική επίσκεψη του Ιησού στην τοποθεσία, κατά την οποία θεράπευσε έναν άνδρα κατάκοιτο επί πολλά χρόνια, ο οποίος δεν μπορούσε μόνος του να μπει μέσα στην κολυμβήθρα.  Η θεραπεία, και η οδηγία του Ιησού στον άνθρωπο, παραπέμπουν στην διαμαρτυρία πως τα θρησκευτικά έθιμα του Σαββάτου είχαν παραβιαστεί.

Ιστορία

Η πρώτη (βορεινή) κολυμβήθρα

Η ιστορία της κολυμβήθρας άρχισε τον 8^ο αιώνα π.Χ., όταν χτίσθηκε ένα φράγμα πάνω από την μικρή σε μήκος κοιλάδα της Beth Zeta, μετατρέποντάς την σε δεξαμενή για βρόχινο νερό, με έναν υδροφράχτη μέσα στο φράγμα που επέτρεπε την ρύθμιση του ύψους του, και ένα λαξεμένο αυλάκι που έφερνε μια σταθερή ροή νερού από το φράγμα μέσα στην πόλη.  Το φράγμα έγινε γνωστό ως «άνω δεξαμενή»  (בריכה העליונה).

Η δεύτερη (νότια) κολυμβήθρα

Γύρω στο 200 μ.Χ., κατά την περίοδο όταν ο Σίμων Β’ ήταν ο Εβραίος Αρχιερέας, το αυλάκι σκεπάσθηκε, και προστέθηκε μια δεύτερη δεξαμενή στο νότιο μέρος του φράγματος.

Αν και ο λαϊκός μύθος ισχυρίζεται πως αυτή η δεξαμενή χρησίμευε για το πλύσιμο των προβάτων, αυτό είναι μάλλον απίθανο, λόγω του ότι η δεξαμενή χρησίμευε για προμήθεια πόσιμου νερού, και το απώτατο βάθος της ήταν 13 μέτρα. Υπάρχουν και ορισμένες συζητήσεις για το αν η δεξαμενή αυτή χρησιμοποιείτο ως ένα mikveh (εβραϊκός τελετουργικός λουτήρας).

Ελληνιστικοί και Ρωμαϊκοί ναοί

Τον 1^ο αιώνα π.Χ., κάποια φυσικά σπήλαια ανατολικά των δύο δεξαμενών μετατράπηκαν σε μικρά λουτρά, ως μέρη ενός Ασκληπιείου, αλλά το Mισναχ αφήνει να εννοηθεί πως τουλάχιστον η μία από αυτές τις δεξαμενές εθεωρείτο ιερή από την "θεά" της Τύχης Fortuna, και όχι του Ασκληπιού, τού "θεού" της θεραπείας. Οι μελετητές πιστεύουν πως αυτή η εξέλιξη θεσπίσθηκε από την ρωμαϊκή φρουρά του κοντινού φρούριου Antonia Fortress, το οποίο και θα μπορούσε να την προστατεύει από επιθέσεις.

Επίσης, η τοποθεσία του Ασκληπιείου έξω από τα τότε τείχη της πόλης θα καθιστούσε ανεκτή την παρουσία του Φρουρίου από τους εβραίους, οι οποίοι αλλιώς θα είχαν αντίρρηση στην παρουσία μιας μη-εβραϊκής παρουσίας μέσα στην ιερή πόλη τους.

Στα μέσα του 1^ου αιώνα μ.Χ., ο Ηρώδης Αγρίππας προέκτεινε τα τείχη της πόλης, φέρνοντας το Ασκληπιείον μέσα στην πόλη.  Όταν ο Αδριανός ξανα-έχτισε την Ιερουσαλήμ ως Aelia Capitolina, τοποθέτησε ένα δρόμο κατά μήκος του φράγματος και επέκτεινε το Ασκληπιείον σε μεγάλο ναό, του Ασκληπιού και του Σέραπι.

Βυζαντινός ναός

Μέχρι τον 5^ο αιώνα, τουλάχιστον μέρος του Ασκληπιείου είχε μετατραπεί σε –ή αντικαταστάθηκε από– ένα Βυζαντινό ναό, γνωστός ως  Προβατικός Ναός (κυριολεκτικά Ναός των Προβάτων, η δε κολυμβήθρα με το όνομα Προβατική Κολυμβήθρα ή Κολυμβήθρα των Προβάτων) and αρχικά αφιερωμένος στην θεραπεία του Παραλυτικού, αν και από τον 6^ο αιώνα είχε ταυτισθεί με την Παρθένο Μαρία   (ο Γερμανός προσκυνητής Θεοδόσιος έγραψε στο «Περί της τοποθεσίας της Αγίας Γης» De Situ Terrae Sanctae  (γύρω στο 530 μ.Χ.) πως "Δίπλα στην Δεξαμενή των προβάτων είναι ο ναός της Κυρίας Ημών Μαρίας».  Αυτό αντικατοπτρίζει ένα πιο γενικό κίνημα σφετερισμού των ιαματικών τόπων από την παγανιστική θρησκεία, και επαν-αφιέρωσής τους στην Παρθένο Μαρία.

Η θεωρία πως αυτός ο ναός είχε χτισθεί από την Αυτοκράτειρα Ευδοκία (παρούσα στην Ιερουσαλήμ κατά τα έτη 438-39 και 443–460) είναι αμφίβολη.  Είναι μάλλον πιθανότερο να σχετίζεται με τον Επίσκοπο της Ιερουσαλήμ Ιουβενάλιο, στα μέσα του 5^ου αιώνα.

Ο ναός αυτός καταστράφηκε από τους Πέρσες το 614 μ.Χ.

Σταυροφορικοί ναοί

Μετά από την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους το 1099, ένας πολύ μικρότερος ναός χτίστηκε ανάμεσα στα ερείπια της Βυζαντινής περιόδου, πάνω στο πέτρινο φράγμα που χώριζε τις δύο δεξαμενές, με το όνομα «Ναός του Παραλυτικού» ή «Moustier» (το Μοναστήρι). Ακολουθήθηκε από ένα μεγαλύτερο, νέο ναό πλησίον του.  Αυτός ο μεγαλύτερος ναός που ολοκληρώθηκε το 1138 είχε χτισθεί πάνω στην τοποθεσία ενός σπηλαίου το οποίο (από τον 5^ο ή 6^ο αιώνα και μετά) χαρακτηριστικά πιστευόταν πως ήταν ο τόπος γέννησης της Μητέρας του Ιησού και πως ονομάσθηκε προς τιμήν της μητέρας Της, την Αγία Άννα.

Μετά από την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον Saladin το 1187, μετατράπηκε σε μια Σχολή Ισλαμικού Νόμου Shafi`i fiqh. Τα κτίσματα εν καιρώ κατέληξαν ερείπια, και έγιναν ένα midden (χωματερή αποβλήτων).

Σύγχρονοι καιροί

Τμήμα επιγραφής από την στοά που περιέκλειε την κολυμβήθρα, που σήμερα βρίσκεται στον Επισκοπικό Καθεδρικό Ναό St. Mary's Episcopal Cathedral in Memphis, στο Μέμφις, ΗΠΑ.

Το 1856, η περιοχή – συμπεριλαμβανομένου και του Ναού της Αγίας Άννης και της Κολυμβήθρας – προσφέρθηκε από τον Οθωμανό Σουλτάνο Abdülmecid στον Ναπολέοντα Γ’ της Γαλλίας.  Οι Γάλλοι τον ανακαίνισαν και επαν-αφιέρωσαν (κάτω από την διοίκηση των «Λευκών Πατέρων» White Fathers), στην νοτιοδυτική γωνία των δεξαμενών, αφήνοντας τα άλλα ερείπια άθικτα.  Υπάρχει ένας μύθος που λέει πως η τοποθεσία αρχικά προσφέρθηκε στην Βασίλισσα Βικτωρία ως μέρος των διαπραγματεύσεων οι οποίες τελικά οδήγησαν στην Συνέλευση της Κύπρου Cyprus Convention το 1878.