Άρθρα της ενότητας: "Εκκλησιολογική ερμηνεία τής Κοινωνίας Πνεύματος":

• 1ο Μέρος: Ανανοηματοδότηση Ιουδαϊκών και Στωϊκών εννοιών

  • Α. Εισαγωγικά

  • Β. Από τη φυσική «συνοχή» των Στωικών στην παύλεια «κοινωνία Πνεύματος» και «κοινωνία του Αγίου Πνεύματος»

• 2ο Μέρος: Ταύτιση Αγίου Πνεύματος και Σοφίας στον Ιουδαϊσμό

• 3ο Μέρος: Η συνεκτική λειτουργία τού Αγίου Πνεύματος στον απόστολο Παύλο

• 4ο Μέρος: Η "αποδοχή" τού εκκλησιολογικού περιεχομένου τών εκφράσεων "κοινωνία Πνεύματος" και "κοινωνία τού αγίου Πνεύματος" από τους Πατέρες τής Εκκλησίας τών τριών πρώτων αιώνων

• 5ο Μέρος: Το εκκλησιολογικό περιεχόμενο τών εκφράσεων "κοινωνία Πνεύματος" και "κοινωνία τού αγίου Πνεύματος" και η σωτηριολογική τους σημασία

• 6ο μέρος: Επιλεγόμενα περί αγίου Πνεύματος και κοινωνίας

(Σημείωση ΟΟΔΕ: Το αρχικό άρθρο χωρίσθηκε σε πολλά μέρη, με κριτήριο τη χρήση τμημάτων του στην Ορθόδοξη Απολογητική με εύληπτο και εύχρηστο τρόπο)

2. Ταύτιση Αγίου Πνεύματος και Σοφίας στον Ιουδαϊσμό

Φαίνεται όμως ότι και με αυτήν τη διαδικασία, αφ’ ενός της αφομοιωτικής πρόσληψης της ελληνικής σκέψεως και φιλοσοφίας και αφ’ ετέρου της επεξεργασίας της μέσα από τη σοφιολογική γραμματεία της Παλαιάς Διαθήκης, ο απ. Παύλος εγκαινίασε μία δημιουργικώτερη συνάντηση Ελληνισμού και Χριστιανισμού ακόμη και στο επίπεδο της εκκλησιολογίας.

Συγκεκριμένα, αποσυνδέοντας το Άγιο Πνεύμα από την ψυχή, την ενέργεια ή τη δύναμη των στωικών και από τη «χοχμά» (Σοφία) της Ιουδαϊκής παράδοσης, κατάφερε να Το ταυτίσει με το Πνεύμα του Θεού (ρούαχ Ελωχείμ) και μάλιστα ως μία προσωποποιημένη πραγματικότητα. Παράλληλα με την υιοθέτηση του συνεκτικού και ενοποιητικού έργου του πνεύματος της στωικής φιλοσοφίας και του Πνεύματος της Σοφίας Σολομώντος, πέτυχε να επανακαθορίσει και να συνδυάσει δημιουργικά τη σχέση του Πνεύματος της σοφιολογικής γραμματείας με το γεγονός της κοινωνίας, της συνοχής, της ενότητας και της σχέσεως ως έργο πλέον του Πνεύματος του Θεού, του Αγίου Πνεύματος, δίνοντας και τις εκκλησιολογικές προεκτάσεις αυτής της μεταπλαστικής προσαρμογής στη θεολογική του σκέψη στη βάση της Χριστολογίας, αφού ο Χριστός ως ο «Νέος Αδάμ» και η ανακεφαλαίωση των πάντων στο πρόσωπό Του αποτελούν τη συλλογική προσωπικότητα (corporate personality)^[19] με σκοπό τη σωτηρία.

Η σοφιολογική γραμματεία λοιπόν της Παλαιάς Διαθήκης με τον τρόπο αυτό κατέστη το μέσο, προκειμένου να ομιλήσει ο απ. Παύλος για τη θεία ταυτότητα και την προΰπαρξη του Πνεύματος του Θεού και να προσδιορίσει το έργο και την Αποστολή Του· γι' αυτό και είναι ενδιαφέρον ιστορικοδογματικά να διερευνηθεί η μετάβαση αυτή από την πνευματολογία της στωικής «φυσικής» και της σοφιολογικής γραμματείας στην παύλειο πνευματολογία.

Ως γνωστόν στη στωική φιλοσοφία το πνεύμα κατανοείται ως μία δυναμική κοσμολογική οντότητα, κάτι σαν ενέργεια που διαπερνά ολόκληρο το σύμπαν και το συγκρατεί. Συνεπώς ο ρόλος του πνεύματος είναι να ενοποιεί και να συνέχει τα μέρη του σύμπαντος ως μία φυσική ενέργεια, να εξασφαλίζει τη συνοχή του και να εμποδίζει την κατάρρευσή του. Αυτή η ενοποιητική λειτουργία του πνεύματος χαρακτηρίζεται ως «κράσις» και αποτελεί ένα είδος ενώσεως ή σχέσεως, κατά την οποίαν δύο σώματα αναμειγνύονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να διατηρούν τις αρχικές τους ιδιότητες και να μπορούν στη συνέχεια να διαχωρισθούν. Αυτή η λειτουργία του πνεύματος διασφαλίζει την ενότητα του κόσμου και καθιστά τα όντα συγγενικά^[20].

Το πνεύμα, αν και στους στωικούς προσλαμβάνει διάφορες σημασίες (ψυχή, νους, σώμα), εν τούτοις δεν είναι προσωποποιημένο, έστω και αν αποτελεί το πρώτο αίτιο στην αδιάσπαστη ενότητα μεταξύ ύλης, δύναμης, ζωής και μορφής.

Την ορολογία αυτή των στωικών υιοθετεί η σοφιολογική γραμματεία και ιδιαίτερα το βιβλίο Σοφία Σολομώντος, όπου έχουμε και την εννοιολογική σύνδεση της προσωποποιημένης Σοφίας με το Πνεύμα του Θεού. Με τον τρόπο αυτόν αφ’ ενός μεν η έννοια της Σοφίας εξισώνεται με το Πνεύμα (Σοφ. Σολομ. 1, 4-6. 9, 17. 7, 22-24), αφ’ ετέρου δε σε αυτό το Πνεύμα του Θεού, το οποίο σημαίνει τον Ίδιο τον Θεό (Σοφ. Σολ. 7, 22-27)^[21], αναγνωρίζεται ως έργο Του ο συνεκτικός και ενωτικός Του ρόλος (Σοφ. Σολ. 1, 7), όπως αντίστοιχα και στη στωική φιλοσοφία^[22]. Η Σοφία επίσης στη σοφιολογική γραμματεία ταυτίζεται με τον Θεό ή με το Πνεύμα του Θεού, αποτελεί ιδιότητα του Θεού, ενώ άλλες φορές προσωποποιείται με τέτοιο τρόπο, σαν να αποτελούσε ίδια υπόσταση^[23]. Εξ αιτίας της αμφίσημης αυτής ερμηνείας ως προς την έννοια και το περιεχόμενο του όρου πνεύμα στους στωικούς και στη σοφιολογική γραμματεία κατεβλήθησαν προσπάθειες ώστε να βρεθούν ομοιότητες μεταξύ του πνεύματος της χρυσίππειας θεωρίας και του Αγίου Πνεύματος, καμία όμως δυνατότητα συσχετισμού δεν υπάρχει μεταξύ του Αγίου Πνεύματος και του πνεύματος των στωικών, αφού -ως γνωστόν- το Άγιο Πνεύμα δεν είναι φυσικό συστατικό του κόσμου ούτε αναμειγνύεται καθ’ οιονδήποτε τρόπο με την ύλη, ούτε με τον φυσικό κόσμο, όπως αναφέρει ο Χρύσιππος^[24].

Στη σοφιολογική γραμματεία όμως δεν αναφέρεται μόνον ο συνεκτικός και ενωτικός ρόλος του Πνεύματος του Θεού, άλλα υποδεικνύεται και ο ρόλος του Πνεύματος ως προς την επίτευξη της κοινωνίας (Σοφ. Σολομ. 6, 23. 8, 18. 14, 21 και Σοφ. Σειρ. 13, 1-2, 7). Ο όρος κοινωνία χρησιμοποιείται για να εκφράσει τη σχέση (Σοφ. Σειρ. 13, 17)^[25] και τη συγγένεια (Σοφ. Σολομ. 8, 17), αυτή δε η σχέση και η συγγένεια αναφέρονται πρώτιστα στη σχέση προς τον Θεό (Σοφ. Σολομ. 6, 19-20)^[26] και την πραγματική αθανασία και αφθαρσία (Σοφ. Σολομ. 2, 23. 5, 15), ενώ νοηματοδοτούνται από το έργο του Πνεύματος του Θεού ως κοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό και ως σχέση συγγένειας.

Με τον όρο λοιπόν κοινωνία στη σοφιολογική γραμματεία ορίζεται η σχέση και η μετοχή σε κάτι κοινό, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σχέση μεταξύ δύο αντιθέτων καταστάσεων^[27]. Η σχέση επίσης στη σοφιολογική γραμματεία οδηγεί σε ένα οργανωμένο σύνολο, χωρίς όμως να έχει το εύρος και το εκκλησιολογικό βάθος το οποίο θα προσδώσει στη συνέχεια στον όρο αυτόν ο απ. Παύλος.

Συνεχίζεται στο 3ο Μέρος με τίτλο: "Η συνεκτική λειτουργία τού Αγίου Πνεύματος στον απόστολο Παύλο".

Σημειώσεις

* Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ. Χρυσόστομος Σαββάτος είναι Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

a. Φιλιπ. 2, 1.

b. Β΄ Κορινθίους 13, 13.

19. Βλέπε Β. Βέλλας, Προσωπικότητες της Π. Δ., 1,1957, σσ. 295 κ.ε. J. De Fraine, Adam et son lignage. Études sur la «personalité corporative» dans la Bible, Paris 1959. Η παύλεια έκφραση «σώμα Χριστού», η οποία ταυτίζεται με την Εκκλησία (Εφεσίους 1, 23), περιγράφει ακριβώς αυτήν την περιεκτικότητα του προσώπου του Χριστού και την οντολογική σχέση του Ενός και των πολλών· παράβαλλε Archim. Amphilochios Miltos, «La notion biblique de “personnalité corporative”. De Γ exégèse biblique à la théologie dogmatique», Θεολογία τόμ. 85, τεύχ. 2 (2014), σσ. 147-175, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

20. Βιβλιογραφία για την στωική «θεολογία», βλέπε Κατερίνα Ιεροδιακόνου, «Η θεολογία των Στωικών», Ο Θεός της Βίβλου και ο Θεός των Φιλοσόφων, εκδ. Άρτος Ζωής, επιμ. Στ. Ζουμπουλάκης, [Συναντήσεις 2], Αθήναι 2012, σσ. 46-68 και Η. Kleinknecht, “A πνεύμα in the Greek World”, Theological Dictionary of the New Testament, vol. VI, W. Μ. B. Eerdmans Publishing Company Grand Rapids, Michigan 1995, σ. 355. K. Μποζίνης, «Η φιλοσοφία των Στωικών σε αντιπαραβολή με τον Κλασσικό Ιδεαλισμό και τη Χριστιανική Θεολογία», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεσσαλονίκης, τ. 11 (2006), σσ. 209-245.

21. Παράβαλλε Μ. Παζάρσκη, από τη Σοφία στο Λόγο και το Πνεύμα. Προβληματισμοί στη Σοφιολογική Γραμματεία, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 147-153.

22. Για την επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας επί του βιβλίου της Σοφίας Σολομώντος και γενικώτερα της σοφιολογικής γραμματείας βλέπε Β. Βέλλας, Η επίδραση της Ελληνικής Φιλοσοφίας επί του βιβλίου της Σοφίας Σολομώντος, Εν Αθήναις 1961. Ευαγγελία Δάφνη, Αγνωσία και Γνώσις Θεού. Συμβολή εις την έρευναν της γλώσσης και της θεολογίας της Σοφίας Σολομώντος, Θεσσαλονίκη 2018, σσ. 25-27.

23. Β. Βέλλας, όπου πριν, σ. 22.

24. Βλέπε Κ. Μποζίνης, όπου πριν, 230 και 233. Χαρακτηριστική είναι και η άποψη του Γρηγορίου του Θεολόγου, ο οποίος, αν και συγκαταλέγει τους στωικούς στους θεολογικωτέρους των Ελλήνων, εν τούτοις δεν ταυτίζει τη διδασκαλία τους προς τη διδασκαλία του Χριστιανισμού και ιδιαίτερα σε σχέση προς το Άγιο Πνεύμα (Λόγος ΛΑ', Περί του Αγίου Πνεύματος, 5, ΒΕΠΕΣ 59, 268), ενώ επανέρχεται και πάλι το ερώτημα για τις επιρροές κυρίως της στωικής φιλοσοφίας στα βιβλικά κείμενα (παράβαλλε Ιωάννης Ζηζιούλας, όπου πριν, σσ. 87-107. Κ. Μποζίνης, ένθ' ανωτ, 231-232).

25. Παράβαλλε Α΄ Κορινθίους 1, 9. 10,16, 17.

26. Παράβαλλε Ρωμ. 5, 17. Α Κορινθίους 4,8. Β΄ Τιμόθεον 2,12. Α΄ Ιωάννης 2, 18. Βλέπε Β. Βέλλας, όπου πριν, σ. 18.

27. Παράβαλλε Β΄ Κορινθίους 6, 14.

Συνεχίζεται στο 3ο Μέρος με τίτλο: "Η συνεκτική λειτουργία τού Αγίου Πνεύματος στον απόστολο Παύλο".