Με το άρθρο αυτό, δεν επιχειρούμε ασφαλώς να κάνουμε πρωτότυπη έρευνα επάνω σε ένα ζήτημα με το οποίο έχουν ασχοληθεί τόσοι και τόσοι λόγιοι. Σκοπός του άρθρου, είναι να επαναφέρει στην πραγματικότητα όσους αντιμετωπίζουν με προχειρότητα ένα ζήτημα που ελάχιστα γνωρίζουν, και ακόμη λιγότερο έχουν ενδιαφερθεί να μάθουν.

Για να το καταφέρουμε αυτό, θα προβάλουμε σημαντικές επιστημονικές θέσεις που έχουν διατυπωθεί επάνω στο ζήτημα που μας απασχολεί, ώστε να κατανοήσουμε την σοβαρότητα ενός σκοτεινού ζητήματος, το οποίο αντιμετωπίζεται με ισχυρές δόσεις λαϊκισμού από τους ευφάνταστους πολέμιους του Χριστιανισμού.

 

1. Ένα άλυτο μυστήριο της ιστορίας: οι πολλαπλές εκδοχές που γεννούν οι πηγές

Ας ξεκινήσουμε με ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του Donald Μ. Nicol:  

«Μολονότι δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο, δεν αποκλείεται [ο Μ. Κων/νος] να ενέχεται στη δολοφονία του γιου του Κρίσπου και της δεύτερης γυναίκας του, της Φαύστας»[1].

Είναι προφανές ότι ένας αξιόλογος βυζαντινολόγος, δεν θα μπορούσε να γράψει κάτι τέτοιο αν δεν υπήρχαν σοβαρά επιχειρήματα για μια τέτοια διατύπωση.

Από την άλλη, ας εξετάσουμε μια κλασική ερμηνεία των γεγονότων, έτσι όπως την διαβάζουμε στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, η οποία μιλά για:

«… εκτέλεση του ίδιου του πρωτότοκου γιου του Κωνσταντίνου, Κρίσπου […] τον οποίο η μητριά του Φαύστα αντιμετώπιζε, όπως φαίνεται, ως μεγάλο εμπόδιο στον δρόμο των δικών της παιδιών προς την απόλυτη εξουσία. Η ενέργεια αυτή της Φαύστας (στην οποία, υπό διάφορα προσχήματα, αποδίδεται από τις πηγές η ευθύνη για τον θάνατο του Κρίσπου) υπήρξε, τελικά, και η αιτία του δικού της δραματικού τέλους […] Όταν επί τέλους ο αυτοκράτωρ συνήλθε από τη φονική κρίση του 326, βρέθηκε ηθικά δέσμιος της Εκκλησίας. Τα εγκλήματα που είχε διαπράξει επέτρεψαν στους κληρικούς να σφίξουν ακόμη περισσότερο τον ψυχολογικό τους κλοιό γύρω από τον Κωνσταντίνο, ενώ οι αρειανοί έμελλαν να επωφεληθούν από αυτή την κατάσταση …»[2].

Σχόλια: Για να δείξουμε πόσο δύσκολη είναι μια τελεσίδικη ερμηνεία του θανάτου των Κρίσπου και Φαύστας, θα αναφέρουμε κάποια αντεπιχειρήματα, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τη σχετική βιβλιογραφία.

Έχει προταθεί ως τόπος θανάτου του Κρίσπου, η Πούλα (ή Πόλα)[3] της Κροατίας, όπου ο γιος του Μ. Κων/νου πιθανόν εκτελέστηκε με δηλητήριο την Άνοιξη του 326 μ.Χ.[4]. Το όνομα της πόλης αυτής το γνωρίζουμε από μια αναφορά του ειδωλολάτρη ιστορικού, Αμιανού Μαρκελίνου[5].

Η Φαύστα, έχασε τη ζωή της το ίδιο έτος[6], λίγο μετά τον Κρίσπο[7], πιθανότατα στη Ρώμη[8]. Η αναφορά στο «Χρονικό» του Ιερώνυμου, την οποία αναφέρει και ο Γίββων, ότι η Φαύστα πέθανε στα 328, επειδή δεν επιβεβαιώνεται από αλλού, ίσως αποτελεί λάθος καταγραφή[9].

Αν λοιπόν δεχτούμε ότι η Φαύστα έχασε τη ζωή της επειδή εξαπάτησε τον Μ. Κων/νο, αυτό σημαίνει ότι η σκευωρία της ήταν επιπόλαιη και κατέπεσε αμέσως. Όμως, ο Κων/νος για να εκτελέσει τον Κρίσπο θα έπρεπε πρώτα να ερευνήσει το ζήτημα προσεκτικά και να έχει στα χέρια του αδιάσειστα στοιχεία[10]. Διότι, η φοβία για την απώλεια της εξουσίας, δεν ταιριάζει στην περίπτωση τους, αφού ο ίδιος ο Κων/νος έδωσε στον Κρίσπο τον τίτλο του Καίσαρα[11], ακριβώς επειδή τον θεωρούσε κατάλληλο για διάδοχό του στο υπέρτατο αξίωμα του Αυγούστου[12]. Και βεβαίως, δεν μπορεί να εκτέλεσε τον Κρίσπο από «έμφυτη καχυποψία», όταν μέχρι τον θάνατό του (326), με τις ευλογίες ασφαλώς του Κων/νου, ο Κρίσπος είχε λάβει την υψηλότερη θέση ανάμεσα στους Καίσαρες[13]. Επίσης, αν ήταν τέτοιος χαρακτήρας ο Κων/νος, τότε θα είχε φροντίσει εγκαίρως για τα ζητήματα αυτά, και ούτε θα οδηγούσε τόσο ψηλά τον Κρίσπο[14], ούτε βέβαια είναι λογικό, να μαρτυρά ο Ευσέβιος, ακριβώς την εποχή αυτή, ότι ο Κων/νος με τον Κρίσπο ομονοούν, ομοθυμούν και είναι εξαιρετικά μονιασμένοι (Εκκλ. Ιστ. 10,9.4 και 10,9.6), οδηγώντας μας στη σκέψη ότι ο θάνατός του αποτελούσε έκπληξη και όχι αποτέλεσμα διαρκούς καχυποψίας.

Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να εκτέλεσε έναν γιο, από τον οποίο περίμενε τόσα πολλά, χωρίς σοβαρότατο λόγο. Και από πολιτικής απόψεως άλλωστε, για ποιο λόγο να ακούσει τη Φαύστα, όταν η απουσία του Κρίσπου μάλλον χειροτέρευε τη θέση του Κων/νου, αφού τον άφηνε εκτεθειμένο στους τυχόν σφετεριστές[15]. Από την άλλη, αν επρόκειτο για μια παράλογη φοβία για την εξουσία του, που οδήγησε σε «φονική κρίση», θα μπορούσε κάλλιστα να θανατωθεί και ο Κωνσταντίνος Β΄, ο μεγαλύτερος γιος του Μ. Κων/νου από την πλευρά της Φαύστας, περίπου 12ετής και ήδη Καίσαρας από το 317 σε βρεφική ηλικία ακόμη[16].

Αν πάλι υποθέσουμε ότι η Φαύστα έμαθε την αλήθεια για κάποια προδοσία του Κρίσπου και την αποκάλυψε στον Κων/νο, ή αν δεχτούμε ότι για αίτια διαδοχής ο Κρίσπος έγινε στόχος του αυτοκράτορα, τότε δεν εξηγείται για ποιον λόγο να σκοτώσει και τη Φαύστα[17].

Κι αν ο Κρίσπος ήταν αθώος και έφταιγε μόνο η Φαύστα και οι συκοφαντίες της, τότε δεν δικαιολογείται η damnatio memoriae (καταδίκη/σβήσιμο της μνήμης ή εξάλειψη της αναγραφής) που διατάχθηκε και για τους δύο, καθώς οι ειδικοί εντοπίζουν ένα σύνολο επιγραφών[18], καταγραφών και νομισμάτων, από τα οποία έχουν σβηστεί τα ονόματα του Κρίσπου και της Φαύστας[19]. Πρέπει να αναφέρουμε ότι η damnatio memoriae, ήταν ρωμαϊκή «ποινή για έγκλημα κατά του κράτους», κατά την οποία, για τον καταδικασμένο, «κάθε εικόνα του καταστρεφόταν, και κάθε δημόσια αναφορά γι’ αυτόν έσβηνε»[20]. Την εφαρμογή της ποινής, μας παρουσιάζει και ο Ευσέβιος στην Εκκλησιαστική Ιστορία του: «… ουδέ μέχρις ονόματος μνημονευόμενοι, γραφαί τε αυτών και τιμαί την αξίαν αισχύνην απελάμβανον …» (Εκκλ. Ιστ. 10,9.5), το οποίο σημαίνει: «… μη μνημονευόμενοι [οι καταδικασμένοι] ούτε κατ' όνομα, αι δε εικόνες και τα αφιερώματα εύρισκον την αρμόζουσαν καταισχύνην»[21].

Από την άλλη, η κατηγορία για αιμομιξία που ακολουθεί την Φαύστα και τον Κρίσπο, μάλλον έχει ως αιτία το μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στους θανάτους τους[22], και μοιάζει τόσο πολύ με τον μύθο της Φαίδρας και του Ιππόλυτου ώστε δεν γίνεται εύκολα πιστευτή[23]. Όλο αυτό το σενάριο, μαζί με τις προσθήκες ότι δήθεν ο Κων/νος μεταστράφηκε στον χριστιανισμό εξαιτίας των εγκλημάτων αυτών, πιθανόν να ξεκίνησε από μια αρχική πηγή του 4^ου αιώνα, μάλλον ειδωλολατρική[24], και σίγουρα εχθρικά διακείμενη προς τον Μ. Κων/νο[25]. Άλλωστε, ο Ιουλιανός σε εγκώμιό του προς τον Κωνστάντιο, αναφέρεται ιδιαίτερα στην ευγένεια, τον σεβασμό της συγγένειας και τον καλό χαρακτήρα της μητέρας του Φαύστας (Ιουλιανού, «Εγκώμιον εις τον αυτοκράτορα Κωνστάντιον» 9, b-d)[26] κάτι που θα είχε αποφύγει αν ήταν αλήθεια όλα αυτά, ώστε να μην προσβάλλει τον Κωνστάντιο[27].

Επιπλέον, για την μοίρα της Φαύστας κυκλοφορούσε και άλλη εκδοχή στον 4^ο-5^ο αιώνα (ότι την παράτησαν υποτίθεται στο δάσος όπου την έφαγαν τα άγρια θηρία[28]) ώστε δημιουργούνται αμφιβολίες ακόμα και για τον θάνατό της από ασφυξία στο λουτρό[29].

Από εκεί και πέρα, αν πούμε ότι «οι κληρικοί έσφιξαν ακόμη περισσότερο τον ψυχολογικό τους κλοιό» επειδή τον βρήκαν μετανοημένο και ευάλωτο, τότε γιατί πιέζει ο Κων/νος τους Ορθοδόξους και ανέχεται την εξορία του Μ. Αθανασίου προκαλώντας τόσες αντιδράσεις[30]; Το λογικό θα ήταν να προσπαθεί να τα έχει με όλους καλά. Και από πού φαίνεται ο «θρησκευτικός ψυχολογικός κλοιός» του Κων/νου κάτω απ’ το βάρος της δήθεν ενοχής του; Αν αυτό ήταν αλήθεια, θα είχε βαπτιστεί αμέσως και όχι μετά από δέκα ολόκληρα χρόνια!

Ίσα-ίσα που θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απουσία κάθε προσπάθειας να δικαιολογήσει ή να καλύψει τους δύο αυτούς θανάτους (κάτι που επέτρεψε στη φημολογία να σκεπάσει την αλήθεια), δείχνει ότι ο Μ. Κων/νος δεν αισθανόταν ένοχος για τα εγκλήματα που του καταλογίζουν[31].

Κι αν ακόμα υποθέσουμε ότι δεν αισθανόταν ένοχος επειδή ήταν κακούργος, όμως, κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τον Μ. Κων/νο για έλλειψη πολιτικής ευφυΐας:

εφόσον σκόπευε να βάλει τον χριστιανισμό σε πρωταγωνιστική θέση, θα όφειλε προς εξυπηρέτηση του σκοπού αυτού, είτε να προνοήσει ώστε να καταγραφεί κάποια δικαιολογία από τον βιογράφο του Ευσέβιο, είτε να αποδώσει τους θανάτους σε ατύχημα οργανώνοντας μεγαλοπρεπείς κηδείες. Μάλιστα, αν πράγματι αιτία ήταν η αιμομιξία, ακόμη περισσότερο ο Κων/νος θα ήθελε να παρουσιάσει μια δικαιολογία για την εκτέλεση και να απαλλαχθεί έτσι το παλάτι από τις κακολογίες. Και πάλι, σε περίπτωση που δεν μπορούσε ο ίδιος να αποφύγει τη μομφή, θα έπρεπε να δείξει έμπρακτη μετάνοια, αποδεχόμενος αμέσως το βάπτισμα, ώστε σύμφωνα με την μέχρι τότε πολιτική του, να δείξει μεταμέλεια και σεβασμό στον χριστιανισμό.

Όμως, τίποτε από αυτά δεν έπραξε ο Κων/νος, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την ποινή της damnatio memoriae, η οποία όπως είδαμε, επιβάλλεται για εγκλήματα κατά του κράτους. Έτσι λοιπόν, τα στοιχεία δείχνουν πως αν πράγματι ο Κων/νος διέταξε την θανάτωσή τους ή αν καταδικάζοντάς τους για τις πράξεις τους, θεώρησαν ο Κρίσπος και η Φαύστα ότι μένει ανοιχτός ο μονόδρομος της αυτοκτονίας, η πιο λογική εκδοχή είναι ότι και οι δύο ήταν όντως ένοχοι, και μάλιστα, για κάτι τόσο σοβαρό, που την εποχή εκείνη κανείς δεν θα μπορούσε να το αφήσει ατιμώρητο. Δύσκολα θα μπορούσε να βρεθεί άλλη συνθήκη που να εξηγεί τις αντιφάσεις που δημιουργούν όλες οι άλλες υποθέσεις:

«Είναι προφανές ότι μεγάλα προβλήματα συγκλόνισαν τα θεμέλια της οικογένειας του Κωνσταντίνου, το 326. Η Φαύστα και ο Κρίσπος ήταν προφανώς υπεύθυνοι για τα προβλήματα αυτά, αλλιώς είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί εκτελέστηκαν. Η ‘’καταδίκη της μνήμης τους’’ που ακολούθησε, και το γεγονός ότι ο Ευσέβιος δεν αναφέρει κανέναν από τους δύο στον ‘’Βίο Κωνσταντίνου’’, απλώς τονίζει τη σοβαρότητα των προβλημάτων του έτους 326»[32].

Πράγματι, στην περίπτωση που ο Κων/νος είναι όντως υπεύθυνος για τις εκτελέσεις, τότε η υπόθεση του Eric R. Varner, μοιάζει απόλυτα λογική:

Στα 326, η Φαύστα, «μαζί με τον Κρίσπο κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε την δολοφονία του Κων/νου … [μετά την εκτέλεσή της] η μνήμη της καταδικάστηκε επίσημα. Για την ανάμιξή του στη συνομωσία, ο Κρίσπος εκτελέστηκε και η μνήμη του επίσης καταδικάστηκε»[33].

Μάλιστα, κατά τον David Woods, η παρουσία του Κρίσπου στην Πόλα, σημαίνει ότι πρώτα καταδικάστηκε σε εξορία, και τελικά, κάτω από την πίεση των καταστάσεων, αυτοκτόνησε με δηλητήριο[34].

Με όσα αναφέραμε, θέλουμε να δείξουμε ότι αν κανείς μελετήσει όλες τις απόψεις και όλες τις εκδοχές, καταλήγει με ευκολία σε ένα συμπέρασμα:  αυτά που τόσο συχνά επικαλούνται οι πολέμιοι του χριστιανισμού, οι οποίοι μιλούν για έναν Μ. Κων/νο που από αρχομανία και χωρίς άλλη αιτία, σκοτώνει όποιον βρει μπροστά του, αποτελούν απλώς συκοφαντίες.

Για να φανεί μάλιστα και το εύρος της αβεβαιότητας που γεννούν οι πηγές, ενδεικτική και ενδιαφέρουσα είναι η υπόθεση του David Woods (την οποία ο Noel Lenski χαρακτηρίζει «ριζοσπαστική»[35]) ότι ο Κρίσπος και η Φαύστα ήταν όντως ένοχοι για μοιχεία-αιμομιξία. Στο άρθρο του με τίτλο «On the Death of the Empress Fausta» (βλ. υποσημείωση #5), εξηγεί ότι άλλα παραδείγματα εκτελέσεων σε ζεστά λουτρά δεν υπήρξαν, άρα, ίσως να βρέθηκε εκεί η Φαύστα για διαφορετικό λόγο. Θεωρεί λοιπόν πιθανό ότι τα σοβαρά αυτά γεγονότα επιδεινώθηκαν από μια εγκυμοσύνη της Φαύστας. Με μια σειρά επιχειρημάτων, ο David Woods δείχνει ότι η προτεινόμενη ιατρική διαδικασία άμβλωσης την εποχή αυτή, ήταν να γίνει μέσα σε ζεστό λουτρό, όμως η θνησιμότητα τέτοιων επεμβάσεων ήταν μεγάλη. Κατά συνέπεια, ο Κρίσπος οδηγήθηκε εξόριστος στην Πόλα όπου και αυτοκτόνησε με δηλητήριο το 326, ενώ η Φαύστα πέθανε όντως μέσα στο ζεστό λουτρό.

           

2. Σιωπηλοί ιστορικοί και έμμεσες μαρτυρίες

Υπενθυμίζουμε ότι πολλά από τα προαναφερόμενα επιχειρήματα ισχύουν στην περίπτωση που ο Κων/νος όντως διέταξε την εκτέλεση του Κρίσπου και της Φαύστας. Διότι, μια παρατήρηση που διαβάζουμε από τον παλαιότερο Edward Walford, έρχεται να επιβεβαιώσει ότι τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας καλύπτει ένα αδιάλυτο μυστήριο:

«Συγκρίνετε τα στοιχεία που δίδονται από τον Αυρήλιο Βίκτωρ, κεφ. 41, τον Αμμιανό Μαρκελλίνο βιβλίο xiv. 6, και άλλους, οι οποίοι μαρτυρούν ότι ο Κρίσπος και η Φαύστα θανατώθηκαν από τον Κωνσταντίνο. Ωστόσο, επιβάλλεται να παρατηρηθεί, ότι ο Ευσέβιος, στο έργο του «Βίος Κωνσταντίνου», και ο Σωκράτης, στην Ιστορία του, δεν κάνουν καμία αναφορά στο γεγονός, το οποίο αμφισβητείται εντελώς από τον Σωζομενό (Εκκλ. Ιστ. 1,5) και τον Ευάγριο (Εκκλ. Ιστ. 3, 40,41)»[36].

Πρώτα, ας σταθούμε στις αναφορές των δύο ιστορικών που δεν αναφέρουν καθόλου το γεγονός του θανάτου των Κρίσπου και Φαύστας.

Στην περίπτωση του Ευσέβιου, η απουσία του τραγικού περιστατικού από το έργο «Βίος Κωνσταντίνου», έχει θεωρηθεί ως εφαρμογή της damnatio memoriae. Με αυτόν τον τρόπο κατανοείται η απουσία κάθε αναφοράς στον Κρίσπο[37] και την Φαύστα[38] από τον Ευσέβιο.

Βεβαίως, στην περίπτωση του Σωκράτη δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο, διότι ο Σωζομενός, την ίδια εποχή, αναφέρει κανονικά το περιστατικό (ο Σωκράτης Σχολαστικός, αλλά και ο Ερμείας Σαλαμίνιος Σωζομενός, έζησαν και έγραψαν στο διάστημα από τα τέλη του 4^ου  έως τα μέσα 5^ου αιώνα). Οπότε, τον λόγο για τον οποίο ο Σωκράτης δεν αναφέρει το περιστατικό δεν μπορούμε να τον γνωρίζουμε. Δεν μοιάζει πάντως με τον ιστορικό που θα απέκρυπτε κάτι τόσο σοβαρό, παραβιάζοντας τις αρχές της ιστοριογραφίας. Άλλωστε, ήταν κάτι που είχε συμβεί πριν από 60-70 χρόνια, και ξέρουμε ότι στην περίπτωση του πολύ κοντινού χρονικά, θλιβερού περιστατικού της φιλοσόφου Υπατίας, αν και εμπλεκόταν το όνομα του Κύριλλου Αλεξανδρείας, ο Σωκράτης όχι μόνο δεν δίστασε να το αναφέρει, αλλά θεωρείται και ο πλέον αξιόπιστος μάρτυρας[39]. Έτσι, καθώς εκτιμάται ως «αντικειμενικός εις την αφήγησίν του», «αναφέρει τας πηγάς του», και «παραθέτει πιστώς τα επίσημα έγγραφα που χρησιμοποιεί»[40], ίσως η αβεβαιότητα να ήταν αυτή που τον απέτρεψε από το να αναφέρει το περιστατικό (έλλειψη έγκυρων πληροφοριών για την τύχη της Φαύστας και του Κρίσπου, και απουσία στοιχείων που αποδεικνύουν είτε ενοχή, είτε αθωώτητα του Κων/νου).

Από εκεί και πέρα βεβαίως, υπάρχουν οι δύο μαρτυρίες, από τον Σωζομενό  (5^ος αιώνας) και τον Ευάγριο Σχολαστικό (6^ος αιώνας), που απορρίπτουν το περιστατικό. Ο Ευάγριος θεωρείται «αντικειμενικός και καλώς ενημερωμένος»[41], και ο Σωζομενός είναι μια ιστορική πηγή που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο έργο του Σωκράτη, προσφέροντας και νέο υλικό, παρά το γεγονός ότι υστερεί σε «κριτική δύναμη»[42].

Ασφαλώς, από τους δύο αυτούς ιστορικούς δεν δίδονται ατράνταχτα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι δεν σκότωσε ο Μ. Κων/νος τον Κρίσπο και της Φαύστα. Όμως, ούτε οι πηγές που του αποδίδουν τον θάνατό τους παρέχουν ακλόνητες αποδείξεις:

Άλλοι αναφέρουν μόνο τον θάνατο του Κρίσπου αλλά όχι της Φαύστας (όπως ο Αυρήλιος Βίκτωρ[43]), άλλοι αναφέρουν γενικά, ότι ο Κρίσπος «σκοτώθηκε», πάλι χωρίς αναφορά στη Φαύστα (όπως η ανώνυμη πηγή Consularia Constantinopolitana από τα τέλη του 4ου αιώνα[44]), άλλοι μιλούν για αιμομιξία, άλλοι όχι (όπως ο ειδωλολάτρης Ευτρόπιος, που δίνει ως αίτιο την «αλαζονεία» του Κων/νου[45]), άλλοι λένε ότι ο Κρίσπος θανατώθηκε επειδή δήθεν ήταν αρειανιστής (όπως ο Ορόσιος[46]), όμως ο Κων/νος ουδέποτε θανάτωσε κάποιον για τον λόγο αυτό[47].

Τελικά, η απουσία οποιασδήποτε ικανοποιητικής εξήγησης για το γεγονός, δημιούργησε ένα πλαίσιο ασάφειας και αβεβαιότητας:

Όπως γράφει ο Jan Willem Drijvers μετά από λεπτομερή εξέταση των στοιχείων, «δεν υπάρχει καμία ικανοποιητική εξήγηση, αρχαία ή νεότερη για την εκτέλεση του Κρίσπου και της Φαύστας. Ο θάνατός τους παραμένει ακόμα, και πιθανόν θα παραμείνει για πάντα, ένα άλυτο μυστήριο»[48].

 

3. Η μαρτυρία του Σωζομενού

Ας εξετάσουμε πρώτα την μαρτυρία του Σωζομενού, η οποία περιλαμβάνεται στο Α΄ βιβλίο της Ιστορίας του, στο 5^ο κεφάλαιο.

Για να καταλάβουμε το πλαίσιο της απάντησης του Σωζομενού, χρειάζεται πρώτα να αναφέρουμε τη μαρτυρία του ειδωλολάτρη Ζώσιμου, ο οποίος έναν αιώνα μετά, αφού πρώτα περιγράφει την γνωστή ιστορία περί αιμομιξίας, άδικου φόνου του Κρίσπου και εκδίκησης κατά της Φαύστας, (Νέα Ιστορία 2.29.2), προσθέτει:

«Απευθύνθηκε [ο Κων/νος] στους [ειδωλολάτρες] ιερείς για να ζητήσει άφεση και καθαρμό. Κι όταν εκείνοι του είπαν ότι δεν υπάρχει τρόπος να εξιλεωθούν τόσο μεγάλα εγκλήματα, βρέθηκε κάποιος Αιγύπτιος, που είχε έρθει στη Ρώμη από την Ισπανία και είχε εξοικειωθεί με τις γυναίκες του παλατιού, ο οποίος συναντήθηκε με τον Κωνσταντίνο και τον διαβεβαίωσε ότι το χριστιανικό δόγμα μπορεί να απαλείφει οποιαδήποτε εσφαλμένη πράξη, και ότι επαγγέλλεται να απαλλάξει αμέσως από όλα τα κρίματά του τον ασεβή που θα ασπαστεί τον χριστιανισμό. Ο Κωνσταντίνος αποδέχθηκε με περισσή ευκολία τις προτάσεις του, απαρνήθηκε την πατροπαράδοτη λατρεία και προσχώρησε σ' αυτήν που προπαγάνδιζε ο Αιγύπτιος - και ως πρώτο δείγμα ασέβειας, άρχισε να υποψιάζεται τους μάντεις.» (Ζώσιμος, Νέα Ιστορία, 2,29,3-4)[49].

Ήδη αναφέραμε ότι το σενάριο που αναπτύσσει ο Ζώσιμος, έχει μάλλον ειδωλολατρική προέλευση, πηγάζει από τον 4^ο αιώνα και έχει σκοπό να υποτιμήσει την χριστιανική πίστη και να συκοφαντήσει τον Μ. Κων/νο[50]. Είναι εντελώς αστείο να υποστηρίζεται ότι ο Κων/νος, που είχε την θεολογική γνώση να αντιληφθεί -έστω στις βασικές τους γραμμές- ζητήματα δογματικά που αφορούσαν την Αγία Τριάδα, είχε ανάγκη να μάθει τα βασικά για τον χριστιανισμό από κάποιον περαστικό Αιγύπτιο! Εκτός αυτού, αφού του είπε ο «αιγύπτιος» τι πρέπει να κάνει, γιατί ο Κων/νος που υποτίθεται διακαώς επιθυμούσε τη λύτρωση, βαπτίστηκε μετά από… δέκα χρόνια;! Και μάλιστα, η προσπάθεια δυσφήμησης του αυτοκράτορα είναι ολοφάνερη, όταν λέει ο Ζώσιμος πως ο Κων/νος πείστηκε από κάποιον που είχε «εξοικειωθεί με τις γυναίκες του παλατιού»! Δηλαδή ο Κων/νος ήταν τόσο «αφελής» όσο και οι «γυναικούλες», προσπαθεί να μας πει ο Ζώσιμος!

Σύμφωνα με τον Σωζομενό, το έτος που καθόρισε τη μεταστροφή του Κων/νου δεν ήταν ασφαλώς το 326, αλλά το 312, πριν από τη μάχη με τον Μαξέντιο («της των Χριστιανών θρησκείας μετασχείν Κωνσταντίνον, πριν επί Μαξέντιον στρατεύσαι» 1,5.3).

Και όπως ενδεικτικά αναφέρει ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης:

«Ο φόνος του Κρίσπου εγένετο τω 326, αλλ’ ήδη το προ τούτου έτος επεδείξατο ο Κωνσταντίνος επί της εν Νικαία Οικουμενικής Συνόδου μέγαν υπέρ της χριστιανικής πίστεως ζήλον»[51].

Από εκεί και πέρα, γνωρίζοντας την μαρτυρία του Ζώσιμου, κατανοούμε ότι ο Σωζομενός, στα εδάφια 1.5.1-5 της Ιστορίας του, δείχνει να γνωρίζει την ιστορία αυτή ήδη έναν αιώνα πριν και μάλιστα μας βεβαιώνει για την παγανιστική της προέλευση. Η μόνη διαφορά είναι ότι ο Σωζομενός δεν αναφέρεται ονομαστικά στη Φαύστα αλλά περιορίζεται να μιλήσει για φόνους στενών συγγενών (‘’εγγυτάτω γένους’’). Φαίνεται όμως από όσα γράφει, ότι θεωρεί πιο σημαντικό να ασχοληθεί με το θέμα του Κρίσπου.

Ο Σωζομενός λοιπόν στην Ιστορία του, αναφέρει αυτολεξεί σχεδόν το επιχείρημα του Ζώσιμου, το οποίο όμως καταλογίζει στους ειδωλολάτρες:

«Ουκ αγνοώ δε, ως Έλληνες λέγουσι [δηλ. οι ειδωλολάτρες ισχυρίζονται] Κωνσταντίνον ανελόντα τινάς των εγγυτάτω γένους και τω θανάτω Κρίσπου του εαυτού παιδός συμπράξαντα μεταμεληθήναι και περί καθαρμού κοινώσασθαι Σωπάτρω τω φιλοσοφώ και εκείνο καιρού προεστώτι της Πλωτίνου διάδοχης. τον δε αποφήνασθαι μηδένα καθαρμόν είναι των τοιούτων αμαρτημάτων αδημονούντα δε τον βασιλέα επί τη απαγορεύσει περιτυχείν επισκόποις, οι μετανοία και βαπτίσματι υπέσχοντο πάσης αυτόν αμαρτίας καθαίρειν, ησθήναί τε τούτοις κατά σκοπόν ειρηκόσι και θαυμάσαι το δόγμα και Χριστιανόν γενέσθαι και τους αρχομένους επί τούτο αγαγείν.» (Εκκλ. Ιστ. 1,5.1).

Αφού λοιπόν μας παρουσιάζει την εκδοχή των ειδωλολατρών, κατόπιν ο Σωζομενός την απορρίπτει ως πλαστή και κακόβουλη επίθεση κατά του χριστιανισμού:

«Εμοί δε δοκεί ταύτα πεπλάσθαι τοις σπουδάζουσι την Χριστιανών θρησκείαν κακηγορείν» (Εκκλ. Ιστ. 1,5.2).

Και άλλωστε, συνεχίζει, όσο ζούσε ο Κρίσπος εξέδωσε ο Κων/νος πολλούς νόμους υπέρ των Χριστιανών («πολλούς συν αυτώ θέμενος νόμους υπέρ Χριστιανών» 1,5.2), ενώ ο αυτοκράτορας προσχώρησε στη θρησκεία των Χριστιανών, πριν εκστρατεύσει κατά του Μαξεντίου («της των Χριστιανών θρησκείας μετασχείν Κωνσταντίνον, πριν επί Μαξέντιον στρατεύσαι» 1,5.3).

Επιπλέον, μας λέει, το γεγονός ότι πρόκειται για ψευδολογία, φαίνεται και από εκείνους που είπαν ότι δήθεν οι ειδωλολάτρες δεν έχουν καθαρμούς για εγκλήματα συγγενών και γι’ αυτό ο Κων/νος αναγκάστηκε να στραφεί στους χριστιανούς επισκόπους. Απόδειξη για το αντίθετο είναι ότι ο Ηρακλής καθάρθηκε στην Αθήνα με τα μυστήρια της Δήμητρας έπειτα από τεκνοφονία («Ηρακλής ο Αλκμήνης Αθήνησιν εκαθάρθη μετά την τεκνοκτονίαν τοις Δήμητρος μυστηρίοις» 1,5.4) και δεν είναι δυνατόν να λένε οι ψευδολόγοι ότι ο διάσημος Σώπατρος δεν το γνώριζε αυτό («Ως μεν ουν οι Έλληνες των τοιούτων πλημμελημάτων καθαρμούς επηγγέλλοντο, απόχρη τα ειρημένα και ψεύδος κατηγορεί των εναντία αποφήνασθαι Σώπατρον πλασαμένων» 1,5.4).

Το κυριότερο όμως είναι, ότι ο Σωζομενός αρνείται και σε άλλο σημείο να δεχτεί τον φόνο του Κρίσπου από τον Κων/νο:

«Κρίσπος μεν γαρ, δι' ον φασι [οι ειδωλολάτρες] Κωνσταντίνον καθαρμού δεηθήναι» (1,5.2).

Δηλαδή, είναι σα να λέει ο Σωζομενός ότι πρόκειται για συκοφαντία, διότι αυτοί που ισχυρίζονται ότι ο Κων/νος δολοφόνησε τον Κρίσπο και γι’ αυτό χρειαζόταν καθαρμό, είναι οι ειδωλολάτρες[52].

Κι αν θέλουμε να επιβεβαιώσουμε ακόμα περισσότερο την αντίρρηση του Σωζομενού ως προς τον υποτιθέμενο φόνο του Κρίσπου, έχουμε και τα εξής:

Στην αρχική του αναφορά στους «στενούς συγγενείς», ο Σωζομενός χρησιμοποιεί το «εφόνευσε» (ανελόντα <= αναιρώ = φονεύω). Όμως, για τον Κρίσπο, όταν γράφει, «Κρίσπος μεν γαρ, δι' ον φασι Κωνσταντίνον καθαρμού δεηθήναι», αν και με την λέξη «καθαρμός» παραπέμπει στην εγκληματική πράξη του φόνου, εντούτοις δεν χρησιμοποιεί το «αναιρώ» για τον Κρίσπο, αλλά αμβλύνει τις εντυπώσεις που θέλουν να δημιουργήσουν οι ειδωλολάτρες και χρησιμοποιεί το ουδέτερο «πέθανε» (ετελεύτησε <= τελευτώ = πεθαίνω).

 

4. Η μαρτυρία του Ευάγριου Σχολαστικού

Η άλλη μαρτυρία που αθωώνει τον Μ. Κων/νο για τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας, προέρχεται από τον χριστιανό ιστορικό Ευάγριο Σχολαστικό. Ο Ευάγριος, δικηγόρος από τη Συρία, ήταν ιστορικός του 6^ου αι. μ.Χ. Έγραψε Εκκλησιαστική ιστορία σε 6 βιβλία, συνεχίζοντας το έργο του Σωκράτη, του Σωζόμενου και του Θεοδώρητου Κύρρου[53].

Στο τρίτο βιβλίο του, κεφάλαιο 40-41, ο Ευάγριος επιτίθεται στον Ζώσιμο, τον οποίο κατηγορεί ότι ως ειδωλολάτρης, έπλασε όλη αυτή την ιστορία για να κατηγορήσει τον χριστιανισμό και τον Μ. Κων/νο. Την οποία βεβαίως ο Ευάγριος την αρνείται:

«Είρηται Ζωσίμω, ενί των της εξαγίστου και μιαράς των Ελλήνων θρησκείας ... μυρίοις τε και άλλοις τον ευσεβή και μεγαλόδωρον βλασφημήσας Κωνσταντίνον ... και Κρίσπον τον παίδα δειλαίως αφανίσαι, και Φαύσταν την αυτού γαμέτην εν βαλανείω υπέρ το μέτρον εκπυρωθέντι καθείρξαντα εξ ανθρώπων μεταγαγείν, καθάρσια τε παρά τοις σφων ιερεύσι ζητούντα των τοιούτων εναγών φόνων και μη τυχόντα ... περιτυχείν Αιγυπτίω εξ Ιβηρίας αφιγμένω και προς αυτού πιστωθέντα πάσης αμαρτάδος αναιρετικήν είναι την Χριστιανών πίστιν, μεταλαβείν ων ο Αιγύπτιος αυτώ μεταδέδωκε ... Και ως μεν και ταύτα ψευδή παρά πόδας δείξω [...] ου Φαύσταν ή Κρίσπον ανείλεν, ουδέ παρά τινός Αιγυπτίου διά ταύτα τω ημετέρων μυστηρίων μετέσχεν...»[54].

Βλέπουμε ότι η ιστορία που γνωρίζει ο Σωζομενός, ο Ζώσιμος και ο Ευάγριος, μικρές διαφορές έχουν.

Αξίζει εδώ να παρατηρήσουμε την κοινή τεχνική του Ευάγριου με τον Σωζομενό: ξεκινούν και οι δύο περιγράφοντας την εκδοχή των πολεμίων του χριστιανισμού, και κατόπιν δηλώνουν ότι την απορρίπτουν. Αυτό κάνει ο Σωζομενός στο 1,5.1 και κατόπιν δηλώνει: «Εμοί δε δοκεί ταύτα πεπλάσθαι τοις σπουδάζουσι την Χριστιανών θρησκείαν κακηγορείν» (1,5.2). Έτσι πράττει και ο Ευάγριος στο 3,40 και κατόπιν προσθέτει: «και ως μεν και ταύτα ψευδή παρά πόδας δείξω».

 

5. Επίλογος και μια σημαντική για την ασάφειά της, μαρτυρία του Ιουλιανού

Όπως είπαμε και πιο πριν, από τους δύο αυτούς ιστορικούς, δεν δίδονται ατράνταχτα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι δεν σκότωσε ο Μ. Κων/νος τον Κρίσπο και της Φαύστα. Όμως, ο Σωζομενός και ο Ευάγριος, τον 5^ο και 6^ο αιώνα, έχουν σαφώς την δυνατότητα να μην δεχτούν ή και να το αρνηθούν, ότι ο Κων/νος όντως σκότωσε τον Κρίσπο και την Φαύστα, επιβεβαιώνοντας την ασάφεια των πηγών και τον Donald Μ. Nicol που έγραψε ότι το έγκλημα αυτό «δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο»[55].

Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία η μαρτυρία του Σωζομενού και του Ευάγριου, διότι μας βοηθά να καταλάβουμε ότι στην εποχή τους, κανείς δεν μπορούσε να υποστηρίξει πειστικά ότι ο Κων/νος πράγματι είχε διαπράξει τα εγκλήματα αυτά! Διαφορετικά, οι δύο ιστορικοί θα μπορούσαν να γράψουν οτιδήποτε, δεν θα μπορούσαν όμως να τα αρνηθούν.

Όσο για την αντίληψη που επικρατεί στα κείμενά των δύο ιστορικών, ότι τα γεγονότα αυτά (ή κάποια από αυτά) είναι φήμες που προέρχονται από τους ειδωλολάτρες, φαίνεται να δικαιώνεται διότι την ίδια αυτή εκδοχή, ότι δήθεν ο Κων/νος μεταστράφηκε εξαιτίας κάποιων εγκλημάτων, την συναντάμε δύο αιώνες πριν από τον Ζώσιμο, στον ειδωλολάτρη Ιουλιανό!

Αυτό που μας κάνει εντύπωση όμως, είναι ότι σε ένα τόσο επιθετικό κατά του Μ. Κων/νου κείμενο (που δείχνει ότι ο Ιουλιανός όταν το έγραψε ήταν πλέον αδιαμφισβήτητος αυτοκράτορας), ένα κείμενο που τον ειρωνεύεται ότι έγινε χριστιανός επειδή με ένα «πλύσιμο» (βάπτισμα) μπορούσε να απαλλαγεί από τα εγκλήματα που έκανε, ο Ιουλιανός περιορίζεται να πει το γενικόλογο ότι είχε χυθεί «αίμα συγγενών», αντί να καταγγείλει ευθέως τον Κων/νο για τον φόνο του γιου του και της συζύγου του:

«Ο Κωνσταντίνος … [πήγε] να βρει … τον Ιησού που έμενε εκεί και έλεγε σε όλους: ‘’Όποιος είναι διαφθορέας, δολοφόνος, καταραμένος και βδελυρός ας πλησιάσει άφοβα! Λούζοντάς τον μ’ αυτό το νερό θα τον παραδώσω καθαρό. Κι αν ξαναγίνει ένοχος για τα ίδια εγκλήματα, ας χτυπηθεί στο στήθος κι ας χτυπήσει το κεφάλι του κι εγώ θα τον καθαρίσω’’. Με μεγάλη ευχαρίστηση ο Κωνσταντίνος έτρεξε προς το μέρος του, παίρνοντας μαζί και τα παιδιά του απ' τη σύναξη των θεών. Οι εκδικητές θεοί, όμως, συνέτριψαν κι αυτόν κι εκείνα για την ασέβειά τους και τους τιμώρησαν γιατί είχαν χύσει αίμα συγγενών» (Ιουλιανού, ‘’Συμπόσιον ή Κρόνια’’ 336a-b)[56].

Γιατί αρκείται ο Ιουλιανός σε κάτι τόσο γενικό, αν γνώριζε ότι ο Κων/νος πράγματι είχε σκοτώσει τον Κρίσπο και τη Φαύστα; Διότι βλέπουμε τους ειδωλολάτρες, με «ευχαρίστηση» να χρησιμοποιούν το επιχείρημα αυτό. Γιατί να αφήσει μια τέτοια ευκαιρία ο Ιουλιανός να «χτυπήσει» τον Μ. Κων/νο, γράφοντας ευθέως στο έργο του για τον φόνο του Κρίσπου και της Φαύστας;

Είναι πιθανόν, ο Ιουλιανός να δείχνει αβεβαιότητα ή έλλειψη στοιχείων, οπωσδήποτε όμως δεν θα είχε κανέναν λόγο να μην αναφέρει τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας αν γνώριζε ότι ήταν υπαίτιος ο Κων/νος.

 

Σημειώσεις

---