Η φράση: «Ο Θεός τών πνευμάτων και πάσης σαρκός, ο τον θάνατον καταπατήσας, τον δε διάβολον καταργήσας και ζωήν τω κόσμω σου δωρησάμενος», ή οποία χρησιμοποιείται ενίοτε και κατά διαφορετικό² τρόπο, κατά τις ιερές ορθόδοξες ακολουθίες τής κηδείας και τού μνημοσύνου, για την ανάπαυση τής ψυχής τού κοιμηθέντος πιστού, αποτέλεσε το κίνητρο τής παρούσας προσέγγισης σχετικά με την «κατάργηση τού διαβόλου».

Καταργήθηκε όμως ολοκληρωτικά ο διάβολος: έγινε αργός; τέθηκε σε αχρηστία; εξαφανίσθηκε; έπαυσε οριστικά να ενεργεί και να δραστηριοποιείται; Ασφαλώς όχι. Υπό ποία έννοια λοιπόν ο διάβολος καταργήθηκε;

Κατά πρώτον, ας σημειωθεί ότι δεν είναι ευχάριστος, «ουκ ... ηδύς ... ο περί τού διαβόλου λόγος»· είναι όμως αναγκαίος «επειδή ασφαλής ημίν ή περί τούτου διδασκαλία: εχθρός γαρ εστι και πολέμιος· μεγάλη δε ασφάλεια τα τών εχθρών ειδέναι σαφώς»³.

Ο διάβολος, με βάση τη δογματική διδασκαλία τής Εκκλησίας μας, δρα και αντενεργεί στο θείο θέλημα⁴. Πολύ εύγλωττα μάς ενημερώνουν τα αγιογραφικά και πατερικά κείμενα. H παρουσία τού διαβόλου και ή καταστρεπτική του δράση είναι έντονη και συνεχής. Γι’ αυτό ο άνθρωπος χρειάζεται να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση. Έτσι ο απόστολος Παύλος προτρέπει: «αδελφοί µου, ενδυναμούσθε εν Κυρίω και εν τω κράτει τής ισχύος αυτού. Eνδύσασθε την πανοπλίαν τού Θεού προς το δύνασθαι υμάς στήναι προς τας μεθοδείας τού διαβόλου·... στήτε ουν περιζωσάμενοι τήν οσφύν υμών εν αληθεία, και ενδυσάμενοι τον θώρακα τής δικαιοσύνης, και υποδησάμενοι τούς πόδας εν ετοιμασία τού ευαγγελίου τής ειρήνης, εν πάσιν αναλαβόντες τον θυρεόν τής πίστεως, εν ω δύνασθε πάντα τα βέλη τού πονηρού τα πεπυρωμένα σβέσαι...»⁵.

Ενδεικτικά παρατίθενται και ορισμένα άλλα αγιογραφικά χωρία, από τα οποία κατανοείται με σαφήνεια ή δράση τού διαβόλου: «... ίνα μη εις ονειδισμόν εμπέση και παγίδα τού διαβόλου»⁶, «... ανανήψωσιν εκ τής τού διαβόλου παγίδος, εζωγρημένοι υπ' αυτού εις το εκείνου θέλημα»⁷, «Υποτάγητε ουν τω Θεώ. Aντίστητε τω διαβόλω»⁸. Χαρακτηριστικά επισημαίνει την σφοδρότητα τής ενέργειας τού διαβόλου ο απόστολος Πέτρος. γράφοντας: «ο αντίδικος υμών διάβολος ως λέων ωρυόμενος περιπατεί ζητών τίνα καταπίη· ώ αντίστητε στερεοί τή πίστει»⁹. Σχετικά αναφέρει ο Μ. Βασίλειος: «λύκος μεν ο διάβολος, το ανήμερον θηρίον, το αρπακτικόν, το επίβουλον, ο κοινός πάντων εχθρός...»¹⁰. Αναφερόμενος και ο Ιησούς Χριστός στον καλό και μισθωτό ποιμένα, κάνει μνεία τού λύκου -- τού διαβόλου σε τελική ανάλυση: «Εγώ ειμι ο ποιμήν ο καλός: ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ τών προβάτων· ο μισθωτός δε και ουκ ων ποιμήν, ού ουκ έστι τα πρόβατα ίδια, θεωρεί τον λύκον ερχόμενον και αφίησι τα πρόβατα και φεύγει· και ο λύκος αρπάζει αυτά και σκορπίζει τα πρόβατα»¹¹. Η αντενέργεια τού διαβόλου στο θείο θέληµα και η υπονόμευση τού απολυτρωτικού έργου τού Σωτήρα αποτυπώνονται, μεταξύ άλλων, και στην παραβολή τών ζιζανίων, όπου αναφέρεται: «τα δε ζιζάνιά εισιν οι υιοί τού πονηρού· ο δε εχθρός ο σπείρας αυτά εστιν ο διάβολος»¹². Επίσης στην παραβολή τού σπορέως σημειώνεται: «οι δε παρά την οδόν εισιν οι ακούσαντες, είτα έρχεται ο διάβολος και αίρει τον λόγον από τής καρδίας αυτών, ίνα μη πιστεύσαντες σωθώσιν»¹³.

Το έργο τού διαβόλου είναι ποικιλόμορφο και πάντοτε έχει στόχο αρνητικό, καταστρεπτικό, ολέθριο. Αυτό είναι αυτονόητο, δεδομένου ότι «τα εκείνου βλαστήματα, ωμότης, τραχύτης, πλεονεξία, λοιδορία" πάντα όσα μισεί ο λόγος τής αληθείας, ταύτα τού διαβόλου εστί»¹⁴.

Ο άνθρωπος βρίσκεται πάντοτε στο στόχαστρο τού διαβόλου, τού «ανθρωποκτόνου απ αρχής»¹⁵, είτε ζει σε κοινωνία με άλλους ανθρώπους, είτε διάγει σε απομόνωση, όπως συνέβη, εκτός άλλων, στον Μ. Αντώνιο, τον ασκητή τής ερήμου. Αυτόν επιδίωξε, με πολλούς τρόπους, ο μισόκαλος δαίμονας να εκτρέψει από την ευθεία οδό και θεάρεστη πορεία, αλλά χωρίς επιτυχία¹⁶. Η δράση τών δαιμόνων, όπως είναι γνωστόν, δεν περιορίζεται μόνο στους ανθρώπους, οι οποίοι κινούνται εντός τών παθών και τής αμαρτίας, αλλά επεκτείνεται και σε εκείνους, οι οποίοι είναι προσανατολισμένοι στον Θεό. Επίσης οι δαίμονες, εκμεταλλευόμενοι την αδιαφορία τών ανθρώπων, επιτίθενται αιφνίδια με μεγάλη σφοδρότητα και οξύτητα εναντίον τους, διεγείροντες τα διάφορα πάθη¹⁷.

Όταν τα ανθρώπινα πάθη υπάρχουν σε αδράνεια, ενίοτε οι δαίμονες. ενεργώντας δολίως, αποφεύγουν να πειράξουν τον άνθρωπο, διότι αποβλέπουν στην εμφάνιση τής υπερηφάνειας, τού εγωϊσμού, τής έπαρσης, τα οποία είναι θανατηφόρα στοιχεία στη διάρκεια τής ανθρώπινης πνευματικής πορείας. Το απολυτρωτικό έργο τού Κυρίου αποτελεί το ουσιαστικό εφόδιο, με το οποίο ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα, με τη βοήθεια τού Τριαδικού Θεού¹⁸, να αντιπαλέψει και να αντικρούσει τον «ερχόμενον λύκον», τις πολύµορφες ενέργειες τού διαβόλου. Ο Ιησούς Χριστός «έδωκεν εαυτόν υπέρ ημών, ίνα λυτρώσηται ημάς από πάσης ανομίας και καθαρίση εαυτώ λαόν περιούσιον, ζηλωτήν καλών έργων».¹⁹

Την δράση. αλλά και το ωφέλιμο τής ύπαρξης τού διαβόλου επισημαίνει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος στρέφεται εναντίον εκείνων, οι οποίοι κατηγορούν τον Θεό, επειδή δεν εξαφανίζει τον διάβολο. Στο επιχείρημα ότι ο διάβολος νικάται από ελάχιστους ικανούς, αλλά νικά αναρίθμητους, γι αυτό ο Θεός πρέπει να τον εξαφανίσει, ο χρυσορρήμονας πατέρας παρατηρεί ότι αυτοί που νικούν είναι πολυτιµότεροι από εκείνους που νικώνται: είναι προτιμότερος ένας, ο οποίος επιτελεί το θέλημα τού Θεού, παρά μύριοι παράνομοι. Αν φονεύσεις τον ανταγωνιστή, τότε οι σπουδαιότεροι υπονομεύονται από τους οκνηρούς και δεν επιδεικνύουν πλέον τη δύναμή τους, ούτε στεφανώνονται²⁰. Ο διάβολος, αν τον χρησιμοποιήσουμε όπως αρμόζει, είναι χρήσιμος και μάς ωφελεί τα μέγιστα²¹.

Αν προσέχουμε, γρηγορούμε και επαγρυπνούμε -μη βρισκόμενοι σε ραθυμία, οκνηρία, νωθρότητα, απερισκεψία, επιπολαιότητα, αδράνεια, απραξία- τότε ο διάβολος δεν είναι αίτιος τών κακών πράξεών μας. Είναι ολέθρια για την πνευματική µας πορεία και κατάρτιση η σκέψη να αποδίδουμε στον διάβολο τα αμαρτήματά μας, να μεταφέρουμε δηλαδή την ευθύνη τών πράξεών μας στον διάβολο με την ελπίδα ότι εμείς είμαστε ανεύθυνοι και άξιοι συγγνώμης.

Ενώ ή σκέψη αυτή είναι καταστρεπτική για τον άνθρωπο, αντίθετα για τον διάβολο είναι αρεστή και ευχάριστη, δεδομένου ότι κατ αυτόν τον τρόπον διευκολύνεται στην επιτέλεση τού καταστρεπτικού του έργου. Εύστοχα σημειώνει ο ιερός πατέρας: «σφόδρα βούλεται εκείνος (= ο διάβολος) τών ημετέρων αμαρτημάτων επ' αυτόν άγειν την αιτίαν, ίνα ταύταις ταις ελπίσι τρεφόμενοι, και παν είδος κακίας επιόντες, πολλήν αυξήσωμεν καθ' εαυτών την κόλασιν, ουδεμιάς τυγχάνοντες συγγνώµης από τού µετατιθέναι επ' αυτόν την αιτίαν...»²². Παράλληλα παρατηρεί ο Γρηγόριος Νύσσης ότι αποτελεί εξαιρετική φροντίδα τών δαιμόνων το να απομακρύνουν τον άνθρωπο από τού να βλέπει προς τον Θεό και από εκεί να παρασκευάζουν την μοίρα τών αγαθών γι’ αυτόν²³.

Έτσι, προσεγγίζοντας προσεκτικά και με βάση την όλη διδασκαλία και το πνεύμα τής Ορθόδοξης Εκκλησίας, διαπιστώνουμε ότι το αγιογραφικό χωρίο: «ίνα δια τού θανάτου καταργήση (= ο Ιησούς Χριστός) τον το κράτος έχοντα τού θανάτου, τουτ' έστι τον διάβολον, και απαλλάξη τούτους, όσοι φόβω θανάτου δια παντός τού ζην ένοχοι ήσαν δουλείας»²⁴ αναφέρεται στην κατάργηση τής εξουσίας, τού κράτους, τής θανάσιµης και ολέθριας δύναμης τού διαβόλου και την ανατροπή τού καταστρεπτικού του έργου. Σχετικά αναφέρει ο Ιωάννης ο ευαγγελιστής: «εις τούτο εφανερώθη ο υιός τού Θεού, ίνα λύση τα έργα τού διαβόλου»²⁵.

Σχολιάζοντας ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος το ανωτέρω χωρίο τής προς Εβραίους επιστολής, εντοπίζει σ' αυτό την κατάργηση και κατάλυση τής δύναμης και εξουσίας τού διαβόλου, σημειώνοντας: «δια τού θανάτου, φησί, καταργήση τον το κράτος έχοντα τού θανάτου, τουτέστι, τον διάβολον. Ενταύθα το θαυμαστόν δείκνυσιν, ότι δι ού εκράτησεν ο διάβολος, δια τούτου ηττήθη, και όπερ ισχυρόν ην αυτώ όπλον κατά τής οικουμένης. ο θάνατος, τούτω αυτόν έπληξεν ο Χριστός: και το πολύ τής δυνάμεως τού νικήσαντος εμφαίνει. Οράς όσον ο θάνατος ειργάσατο καλόν; ... Οράς ότι τού θανάτου την τυραννίδα εκβαλών, συγκατέλυσε και τού διαβόλου την ισχύν;»²⁶

Αν ο διάβολος καταργήθηκε, παύοντας να ενεργεί, ποιο είναι το νόημα τού ερωτήματος τού λειτουργού προς τον μέλλοντα να βαπτισθεί κατηχούμενο ή τον ανάδοχό του: «αποτάσση τω Σατανά: και πάσι τοις έργοις αυτού; και πάση τη λατρεία αυτού; και πάσι τοις αγγέλοις αυτού; και πάση τη πομπή αυτού;»²⁷.

Επίσης ποιο είναι το νόημα τής Κυριακής Προσευχής, τού γνωστού «Πάτερ ημών», στο σημείο: «αλλά ρύσαι ημάς από τού πονηρού»;

Ο Κύριος, με την σταυρική θυσία Του, δεν κατήργησε τον διάβολο, αλλά τον κατέβαλε, όπως τονίζει ο Μ. Αθανάσιος: «Ήλθε δε ο Κύριος ίνα τον διάβολον καταβάλη...»²⁸ και ο Γρηγόριος ο Παλαμάς επισημαίνει: «τον... διάβολον ω δια τού πάθους και τής σαρκός ετρωπώσατο (= ο Κύριος)...». Ο Χριστός χαρακτηρίζεται «ο τού διαβόλου νικητής... νικάται... ο ... διάβολος: και ο την κατ' εικόνα Θεού νικήσας φύσιν και δια τούτο μεγαλαυχών καταβάλλεται τής επάρσεως, και ο άνθρωπος αναπλάττεται τού κατά ψυχήν και όντως θανάτου...»²⁹. O Χριστός απάλλαξε τον άνθρωπο από τη δουλεία και κυριαρχία³⁰ τού διαβόλου, συνέτριψε την εξουσία τού διαβόλου και μάλιστα το ισχυρό κατά τής οικουμένης όπλο του, τον θάνατο, και ελευθέρωσε το ανθρώπινο γένος, δεδομένου ότι «τυράννου ... πεσόντος, ελεύθερον άπαν το τυραννούμενον³¹.

Έτσι ο θάνατος πλέον, όπως παρατηρεί ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «ουκέτι φοβερός εστιν, αλλά πεπάτηται, καταπεφρόνηται, ευτελής εστι και ουδενός άξιος...»³². Ο Κύριος συντρίβει και ανατρέπει το ολέθριο έργο τού διαβόλου, την καταστρεπτική δύναμή του στους ανθρώπους, οι οποίοι επιθυμούν να μείνουν σταθεροί στην πίστη και το αγαθό. Γι' αυτό και ο απόστολος Παύλος προτρέπει και συμβουλεύει: «θέλω δε υμάς σοφούς μεν είναι εις το αγαθόν, ακεραίους δε εις το κακόν. Ο δε Θεός τής ειρήνης συντρίψει τον σατανάν υπό τους πόδας υμών εν τάχει»³³. Η συμβουλή αυτή τού αποστόλου τών Εθνών μάς υπενθυμίζει τα λόγια τού Κυρίου προς τους μαθητές Του: «Ιδού δίδωμι υμίν την εξουσίαν πατείν επάνω όφεων και σκορπίων και επί πάσαν την δύναμιν τού εχθρού»³⁴. Σχολιάζοντας και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος το χωρίο τής Γενέσεως: «αυτός (= ο Χριστός) σού τηρήσει κεφαλήν και συ τηρήσεις αυτού πτέρναν»³⁵, παρατηρεί: «εκείνον (= τον διάβολον) υπό τους πόδας ημών ταπεινώσας (= ο Χριστός) κατήνεγκε, και ημάς επικείσθαι αυτού τη κεφαλή πεποίηκεν»³⁶.

Χρησιμοποιώντας ο πιστός τα απαραίτητα πνευματικά όπλα, όπως την πίστη, την ελπίδα, την αγάπη, την εγρήγορση, την προσευχή, τη νηστεία, τη μετάνοια και όλες τις άλλες αρετές, καθώς και την παρεχόµενη από την Εκκλησία θεία χάρη, γίνεται σταθερός και αμετακίνητος στην αλήθεια και τήν αγάπη τού Θεού, μακριά από τον πατέρα τού ψεύδους και τής ανταρσίας, από τον μισόκαλο δαίμονα, τους πειρασμούς και τις παγίδες του. Ο Ιγνάτιος Αντιοχείας επισημαίνει σχετικά: «Σπουδάζετε ουν πυκνότερον συνέρχεσθαι εις ευχαριστίαν Θεού και δόξαν. Όταν γαρ πυκνώς επί το αυτό γίνεσθε, καθαιρούνται αι δυνάμεις τού σατανά...»³⁷. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, τονίζοντας τη μεγάλη δύναμη τού σταυρού και την κατίσχυσή του έναντι τού διαβόλου, γράφει: «ου µόνον δε την θείαν εικόνα προσκυνείς, αλλά και τού σταυρού αυτού τον τύπον σημείον γαρ εστι μέγιστον και τρόπαιον Χριστού κατά τού διαβόλου και πάσης τής αντικειμένης φάλαγγος, διο και φρίττουσι και φυγαδεύονται τούτον τυπούμενον ορώντες»³⁸.

Ο άνθρωπος, ο οποίος ζει εν Χριστώ και κατά Χριστόν, έχει τη δύναμη να αντιπαλαίσει τα φοβερά πανουργήματα και τις επιθέσεις τού διαβόλου και να αντιμετωπίσει τις περίπλοκες μεθοδίες του. Κάνοντας χρήση τής ελεύθερης βούλησής του, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αναδειχθεί νικητής στον πολυμέτωπο αγώνα εναντίον τού διαβόλου. Όπως παρατηρεί ο Συμεών ο Ν. Θεολόγος, «στην εξουσία μας είναι μετά το βάπτισμα ή να εμμένουμε εκουσίως στις εντολές τού δεσπότου Χριστού, στον οποίον βαπτισθήκαμε και να πορευόμεθα στην οδό τών προσταγμάτων του ή να εκκλίνουμε απ' αυτήν την ευθεία οδό και με τις πονηρές πράξεις να επιστρέψουμε στον αντίπαλο και εχθρό μας Διάβολο»³⁹. Επίσης ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός σημειώνει: «βιάζεσθαι δε τινα ουχ ισχύουσιν (= οι δαίμονες)· εν ημίν γαρ εστι δέξασθαι την προσβολήν ή μη δέξασθαι»⁴⁰, Παράλληλα, ο ίδιος ιερός πατέρας διευκρινίζει: «Ουκ έχουσι τοίνυν εξουσίαν (= οι δαίμονες) κατά τινος, ουδέ ισχύν, ει μη εκ Θεού οικονομικώς συγχωρούμενοι... παραχωρήσεως δε Θεού γενομένης, και ισχύουσι...»⁴¹.

Έτσι, «ουχ ο διάβολος ημίν αίτιος τών κακών, εάν θέλωμεν προσέχειν· ίνα μάθης», παρατηρεί ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «ότι ο ασθενής την προαίρεσιν και ημελημένος και ράθυμος, και διαβόλου ουκ όντος καταπίπτει, και εις βάραθρα πολλά κακίας εαυτόν καταβάλλει»⁴²

Σχετικά με τον χαρακτηρισμό τού διαβόλου ως άρχοντα τού κόσμου, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος παρατηρεί: «άκουσε τον ίδιο τον Χριστό, ο οποίος λέγει: “έρχεται γαρ ο τού κόσμου άρχων και εν εμοί ουκ έχει ουδέν''⁴³. Δεν λέγεται όμως (= ο διάβολος) άρχοντας ως εξουσιαστής ή δεσπότης τού κόσμου... αλλά ως κυρίαρχος και εξουσιαστής αυτών, οι οποίοι είναι προσηλωμένοι σ' εκείνον...»⁴⁴ Μνημονεύοντας ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τον λόγο τού Κυρίου: «ο άρχων τού κόσμου τούτου κέκριται»⁴⁵, διατυπώνει ως επισήμανση τού Κυρίου: Το ότι βέβαια κατακρίνεται (= ο διάβολος) για μένα, θα το γνωρίσουν εκείνοι που θα τον καταπατούν, «οι καταπατούντες αυτόν ύστερον, και την ανάστασίν µου σαφώς ειδότες...»⁴⁶.

Ο αγωνιζόμενος πιστός, έχοντας αναφορά στον Θεό, δεν εξουσιάζεται από τον διάβολο, δεδομένου ότι ο διάβολος, όπως σημειώνει ο Μ. Βασίλειος, «... πατήται υπό τών εις Χριστόν ηλπικότων. Έδωκε γαρ (= ο Κύριος) δύναμιν τοις εαυτού μαθηταίς “τού πατείν επάνω όφεων και σκορπίων και επί πάσαν την δύναμιν τού εχθρού" ... εξεβλήθη η πονηρά αυτού τυραννίς και εκαθάρθη ο περίγειος τόπος δια τού σωτηρίου πάθους...»⁴⁷. Με την πραγματική εσωτερική προς τον Θεόν πρόθεση, ζωντανή διάθεση και ενάρετη βιοτή, με συνεχή εγρήγορση και επαγρύπνηση, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να απαλλαγεί από τις πολύµορφες πανουργίες και την εξουσία τού διαβόλου και να επιτύχει τον τελικό του προορισμό, που είναι ή κοινωνία με τον Θεό και κατ' ακολουθία ή σωτηρία του.

Συμπερασματικά, η ακριβής και πραγματική θεολογική έννοια δεν αποδίδεται με τη χρήση τής μετοχής «καταργήσας», στην έκφραση «τον δε διάβολον καταργήσας», δεδομένου ότι το ρήμα καταργώ σηµαίνει: αναγκάζω κάποιον να παύσει τα έργα του, καθιστώ άχρηστον, καταλύω⁴⁸.

Το πραγματικό θεολογικό νόημα, ασφαλώς και κατ' ακρίβεια, επικεντρώνεται στην εξασθένηση, αποδυνάμωση. κατατρόπωση, ταπείνωση τού διαβόλου: την κατάργηση τής εξουσίας και τής δύναμής του, με την κατάργηση τής αμαρτίας και τού θανάτου. Ο διάβολος, με το απολυτρωτικό έργο τού ενανθρωπήσαντος Θεού Λόγου --τον σταυρικό θάνατο και την ανάστασή Του-δεν καταργήθηκε ως ύπαρξη: δεν καταργήθηκε ή δράση και ή ενέργειά του, αλλά η εξουσία του -το κράτος τού θανάτου-- και η δύναμή του. Η προσέγγιση αυτή, η οποία συμφωνεί με την αγιογραφική και πατερική διδασκαλία, είναι όχι μόνον ακριβέστερη, αλλά και επωφελέστερη για τον πιστό, ο οποίος αγωνίζεται για την πνευματική κατάρτιση, τη θέωση, τη σωτηρία του.

Η κατάργηση τού διαβόλου, υπό την έννοια τής δύναμης και τής εξουσίας του, είναι γεγονός αντικειμενικό, πραγματικό, αναφορικά προς τον Χριστό: δυνητικό όμως ως προς τον άνθρωπο. Η νίκη τού Χριστού επί τού διαβόλου είναι αντικειμενική, προσφερόμενη προς όλους τους ανθρώπους, ενώ ή νίκη τού ανθρώπου επί τού διαβόλου είναι δυνητική, την οποία οφείλει να επιτύχει με προσωπική προσπάθεια. Η κατάργηση τής εξουσίας τού διαβόλου δεν επιτυγχάνεται αυτόματα από τον άνθρωπο, αλλά είναι κατορθωτή µόνο υπό την προϋπόθεση τής λειτουργίας τής ελεύθερης βούλησης και τής συνεχούς πνευματικής εγρήγορσης τού ανθρώπου και βέβαια τής θείας βοήθειας. Χαρακτηριστικά ψάλλει ή Εκκλησία µας τη νίκη τών αγίων κατά τού διαβόλου: «και Διαβόλου την πλάνην, και το θράσος κατήργησαν, οι Άγιοί σου Κύριε»⁴⁹.

Έτσι, με την προϋπόθεση σκληρού και αδιάλειπτου πνευματικού αγώνα και τής επίκλησης τής θείας βοήθειας⁵⁰ ο άνθρωπος, αποφεύγοντας την αμαρτία και καλλιεργώντας την αρετή, προκαλεί στον διάβολο βαρύ πλήγμα, το οποίον ο Γρηγόριος Νύσσης χαρακτηρίζει θάνατο τού διαβόλου, σημειώνοντας: «θάνατος γαρ διαβόλου το άπρακτον έχειν και ανενέργητον την κακίαν»⁵¹. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να γίνει κάτοχος τού δώρου τού ενανθρωπήσαντος Θεού Λόγου, τής απαλλαγής δηλαδή από την τυραννία τού διαβόλου.

Όπως αναφέρει ο Γρηγόριος Παλαμάς, «... δι ανείκαστον φιλανθρωπίας πέλαγος, κλίνας ουρανούς επί την γην κατήλθεν ο τού Θεού μονογενής, ίνα ημάς τής κατά ψυχήν τού διαβόλου τυραννίδος ελευθερώση»⁵². Ή δύναμη και η εξουσία τού διαβόλου ανατρέπονται από τον άνθρωπο, ο οποίος αγωνίζεται πνευματικά και θεάρεστα, με την βοήθεια τού Θεού, όπως σημειώνει και ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος: «ουδέν εκ τής μεθόδου ... τού διαβόλου εκείνοι (= μάρτυρες και άγιοι) παρεβλάβησαν, τον Θεόν έχοντες εν εαυτοίς οικούντα και μένοντα»⁵³

Ο διάβολος δραστηριοποιείται. και θα δραστηριοποιείται μέχρι τη συντέλεια⁵⁴ τού κόσμου στο αντίθεο και ανθρωποκτόνο έργο του. Ο πιστός όμως έχει τη δυνατότητα, ενδυόμενος «την πανοπλίαν τού Θεού», να αντιμετωπίσει με επιτυχία τον διάβολο και «πάντα τα βέλη τού πονηρού τα πεπυρωμένα σβέσαι»⁵⁵. Κατά τον Γρηγόριο Παλαμά: «εάν μόνον νήφωμεν, και το όμμα τής διανοίας ανατείνωμεν προς τον λυτρωσάµενον ημάς από τής πικράς δουλείας τού διαβόλου δεσπότην και ως αεί παρόντι τούτω προσέχωμεν», τότε θα είναι δυνατόν να αντιπαλαίσουμε κατά τρόπο νικηφόρο τον διάβολο, ο οποίος «μανιακώς καθ' ημών κινείται, το πολίτευμα εχόντων εν ουρανοίς δια τής κατά νουν προς τον Θεόν αναστάσεως...»⁵⁶.

Η τελική κατάργηση τής δράσης τού διαβόλου έχει εσχατολογική διάσταση· θα συντελεσθεί κατά τους έσχατους χρόνους, κατά την Δευτέρα Παρουσία, όπως δηλώνουν τα αγιογραφικά χωρία: «... ο διάβολος ο πλανών... εβλήθη εις την λίμνην τού πυρός και τού θείου όπου και το θηρίον και ο ψευδοπροφήτης, και βασανισθήσονται ημέρας και νυκτός εις τους αιώνας τών αιώνων»⁵⁷. «Τότε ερεί (= ο Κύριος) και τοις εξ ευωνύμων: Πορεύεσθε απ' εμού οι κατηραμένοι εις το πυρ το αιώνιον τω ητοιμασμένω τω διαβόλω...»⁵⁸. Σχετικά σημειώνει και ο Γρηγόριος Παλαμάς ότι ο διάβολος θα οδηγηθεί σε τέλεια ακινησία, αφού θα καταργηθεί κάθε ενέργειά του, «ακινησία παραδοθήσεται τελεία πάσης ...ενεργείας καταργηθείσης»⁵⁹.

Επομένως, μετά από τα προαναφερθέντα, προς ακριβέστερη απόδοση τού σχετικού θεολογικού νοήματος, αντί τής έκφρασης «τον διάβολον καταργήσας» θα ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιείται ή έκφραση: «τον διάβολον καταπατήσας» ή «κατατροπώσας» ή «ταπεινώσας», ή «τού διαβόλου την ισχύν καταργήσας».

Σημειώσεις

* Ο Νικόλαος Γ. Ξεξάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής τού Πανεπιστηµίου Αθηνών, Άρχων Οφφικίαλος τού Οικουμενικού Πατριαρχείου.

1. Βλ. σχετικά με την έκφραση «τον διάβολον καταργήσας»: Ιερατικόν τού Οικουμενικού Πατριαρχείου, περιέχον τας θείας και ιεράς Λειτουργίας τού Χρυσοστόμου, Βασιλείου τού Μεγάλου και τών Προηγιασµένων, Μετά τής τυπικής αυτών διατάξεως δοθέν εις χρήσιν τών ιερέων εγκρίσει τής τού Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας... εν Κωνσταντινουπόλει 1805, σ. 159.

Τυπικόν τής νεκρωσίµου ακολουθίας μετά παραρτήµατος περί τού νεκρωσίµου τρισαγίου και περί τού μνημονεύματος τών ονομάτων..., Ανατύπωσις εκ τής Εκκλησιαστικής Αλήθειας (υπ αριθ. 3, 7 και 10 τού 1905), εν Κωνσταντινουπόλει εκ τού Πατριαρχικού τυπογραφείου 1905, σ. 51.

Αρχιερατικόν, Περιέχον τας θείας και ιεράς Λειτουργίας Ιωάννου τού Χρυσοστόμου, Βασιλείου τού Μεγάλου και την τών Προηγιασμένων..., έτι δε... τας ακολουθίας τής κηδείας και τού μνημοσύνου..., Εγκρίσει τής Ιεράς Συνόδου τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας, εν Αθήναις αποα΄ (1971). σ. 120.

Ιερατικόν, Περιέχον τα τω ιερεί ανήκοντα εν ταις ακολουθίαις τού νυχθηµέρου, τας θείας και ιεράς Λειτουργίας Ιωάννου τού Χρυσοστόμου, Βασιλείου τού Μεγάλου και τών Προηγιασµένων και τινας άλλας ακολουθίας και ευχάς, Εγκρίσει τής Ιεράς Συνόδου τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Αθήναι 2015. σ. 306.

Νεκρώσιµοι και επιμνημόσυνοι ακολουθίαι, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Αθήναι ¹⁸2015, σ. 47.

Ιερατικόν Α΄, Ιωάννου τού Χρυσοστόμου, σ. 159: Ιερατικόν Β΄, Βασιλείου τού Μεγάλου, σ. 151: Ιερατικόν Γ΄, Προηγιασµένων, σ. 101, Έκδοσις Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας -- Άγιον Όρος 1992.

2. Βλ. σχετικά: Ιω. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, Ε΄ (501-600), Αποστολική Διακονία τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Αθήνα 2003, (563), σσ. 247-248: «Στην νεκρώσιμή ευχή “Ο Θεός τών πνευμάτων..." η φράση “ο τον θάνατον καταπατήσας, τον δε διάβολον καταργήσας" διορθώνεται σε “ο τον θάνατον καταργήσας, τον δε διάβολον καταπατήσας" ή “ο τον διάβολον καταπατήσας, τον δε θάνατον καταργήσας”. Ποιο είναι το ορθότερο:... ερώτημα, που έμενε προς μελέτην επί αρκετά χρόνια. Ήδη προσφάτως απέκτησε επικαιρότητα και γράφηκαν γι' αυτό αρκετά και αντιμαχόμενα ... Πρέπει... να θεωρηθεί ως βέβαιο ότι η αρχική γραφή στην επίμαχο φράση ήταν “ο τον θάνατον καταργήσας, τον δε διάβολον καταπατήσας" ... » Σχετικά με την έκφραση: «τον δε διάβολον καταπατήσας» βλ.: Αρχιερατικόν, συνταχθέν υπό Μητροπ. Τυρολόης και Σερεντίου Παντελεήμονος Ροδοπούλου, Έκδοσις Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 243. Αρχιερατικόν, περιέχον τα τω αρχιερεί ανήκοντα εν ταις θείαις και ιεραίς λειτουργίαις Ιωάννου τού Χρυσοστόμου, Βασιλείου τού Μεγάλου και τη ακολουθία τών Προηγιασµένων και εν τισιν άλλαις ακολουθίαις και ευχαίς, Εγκρίσει τής Ιεράς Συνόδου τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2014 (αναθεωρημένη). σ. 203 (επί εκδημία πιστού).

3. ΙΩ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ομιλία Β΄, Προς τους εγκαλούντας, τίνος ένεκεν ουκ εκ μέσου γέγονεν ο διάβολος: και ουδέν βλάπτει ή πονηρία αυτού εάν προσέχωμεν, και περί μετανοίας 1, Ρ6 49, 258.

4. Βλ. Ν. ΞΕΞΑΚΗ, Ορθόδοξος Δογματική, τ. Γ΄, Αθήνα ²2009, σ. 112 και εξής.

5. Εφ. 6, 10-16. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση τού Ιω. Χρυσοστόμου: «Ένα µόνον εχθρόν εκελεύσθημεν έχειν τον διάβολον· προς αυτόν µήποτε καταλλάττου....» (Ομιλ. Κ,5. PG 49. 204). Βλ. Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Όροι κατ' επιτομήν, 75, ΡG 31, 1133D-1136A (ΒΕΠΕΣ 53, 262).

6. Α΄ Τιμ. 3,7.

7. Β΄ Τιμ. 2, 26.

8. Ιάκ. 4, 7.

9. Α΄ Πέτρ. 5, 8.

10. Μ. Βασιλειου, Ομιλ. ΚΓ΄. 4, PG 31. 596Β (ΒΕΠΕΣ 54, 214). Πρβλ. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ομιλ. εις τον ΞΑ Ψαλμό 3, PG 29, 476A (BEΠΕΣ 52, 133): «"Έδραμον εν δίψει", Το σύντομον λέγει τής τών δαιμόνων επιβουλής, ότι τρέχουσι καθ' ημών, διψώντες ημών την απώλειαν».

11. Ιω. 10. 11-12.

12. Ματθ. 13, 39. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγ. ΙΘ, 13. PG 35, 1060C (ΒΕΠΕΣ 59, 140).

13. Λουκ. 8, 12. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Επιστολή ΙΖ, PG 46, 1060ΑΒ (ΒΕΠΕΣ 70,42): «... βούλημα και έργον (= τω διαβόλω) εστίν εξ εναντίου τω θείω θελήματι το μηδένα σωθήναι μηδέ εις επίγνωσιν αληθείας ελθείν».

14. Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ομιλία εν Λακίζοις 9, PG 31, 1456Β (ΒΕΠΕΣ 56, 302). Πρβλ. ΙΣΙΔΩΡΟΥ ΠΗΛΟΥΣΙΩΤΟΥ, Επιστολών βιβλίον Β΄, επιστ. 90, PG 78, 536Α.

15. Ιω. 8, 44. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγ. ΣΤ’. 13, PG 35, 740ΑΒ (ΒΕΠΕΣ 59, 18).

16. Βλ. Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Βίος και πολιτεία τού οσίου πατρός ημών Αντωνίου, 5. PG 26, 845C- 848B (ΒΕΠΕΣ 33, 14).

17. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Κεφάλαια περί αγάπης. Β, 33, PG 90, 996Β.

18. Βλ. Ν. ΞΕΞΑΚΗ. Ορθόδοξος Δογματική, τ. Β΄, Αθήνα ²2009, σσ. 256-265.

19. Tίτ. 2, 14.

20. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ομιλ. Β΄, Προς τους εγκαλούντας... 1. PG 49, 250,

21. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ομιλ. Β΄. Προς τους εγκαλούντας... 4. PG 49, 261. Σχετικά σημειώνει και ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ: «ο Διάβολος είναι πάντοτε συνεργός στην βουλή τού Θεού, όχι θέλοντας ο ίδιος τούτο ούτε αποβλέποντας σ' αυτό, γι' αυτό και κάποιος θεοφόρος λέγει ότι “το κακό συνεργεί στο αγαθό, όχι με καλή προαίρεση"» (Ομιλ,. Ν΄, 7, ΕΠΕ 11, σ. 205).

22. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ομιλ. Β΄, Προς τους εγκαλούντας... 5. PG 49, 262.

23. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Κατά ειμαρμένης 44. PG 45. 173C (ΒΕΠΕΣ 68, 300): «το γαρ αποστήναι τον άνθρωπον τού προς τον Θεόν βλέπειν κακείθεν εαυτώ την τών αγαθών μοίραν παρασκευάζειν, αντί παντός τοις δαίμοσι σπουδάζεται...».

24. Εβρ. 2, 14-15.

25. Α΄ Ιω.3, 8. Πρβλ. Γρηγοριου Παλαμά, Ομιλ. ΣT’, 151, 205D.

26. ΙΩ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους επιστολήν, Ομιλ. Δ΄, 4, PG 63, 41-42. Βλ. αυτόθι, σ. 42: «... ου θάνατον µόνον πεπαυμένον, αλλά δια τούτου κακείνον τον άσπονδον προς ημάς αεί τον πόλεμον επανηρημένον και επιδεικνύμενον, τον διάβολον λέγω καταργηθέντα ο γαρ θάνατον μη δεδοικώς, έξω τής τυραννίδος εστί τού διαβόλου».

27. Μικρόν Ευχολόγιον ή Αγιασματάριον, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Αθήνα ¹³1998, σ. 84.

28. Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Περί ενανθρωπήσεως τού Λόγου 25. ΡG 25, 140Β (ΒΕΠΕΣ 30, 95).

29.  ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ομιλ. ΙΣΤ’, ΡG 151, 205D, 192A, 193D.

30. «... Πριν έρθει ο Χριστός κυριαρχούσε στην ανθρώπινη φύση ο παμμίαρος διάβολος... και την έσερνε επίμονα με το ξίφος τής απάτης στον όλεθρο» (ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περί διαφόρων αποριών, απορ. 100, ΡG 91, 1301Α). Βλ. και Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Λόγος εις το άγιον Πάσχα 1. ΡG 52, 766: «Σήμερον καταλύεται τού διαβόλου η τυραννίς».

31. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. Ομιλ. ΙΣΤ΄. PG 151, 205D. Πρβλ. 209Α: «Καθελών τον εν θανάτω το κράτος έχοντα κατά τής ψυχής ημών και τού σώματος, και κατ' άμφω τής εκείνου τυραννίδος ημάς ρυσάμενος...».

32. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους επιστολήν, Ομιλ. Δ΄, 4, PG 63, 41.

33. Pωμ. 16, 19-20.

34. Λουκ. 10, 19.

35. Γέν. 3, 15.

36. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Ομιλ. ΙΖ, 7, PG 53, 143. Πρβλ. ΩΡΙΓΕΝΟΥΣ, Εις µαρτύριον, Προτρεπτικός λόγος, 36. PG 11, 612ΑΒ (ΒΕΠΕΣ 9, 57-58).

37. ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Προς Εφεσίους 13, 1, SC 10, 82 (PG 5, 656A).

38. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Δεκάλογος τής κατά Χριστόν Νομοθεσίας 2, ΓΠΣ, επιμ. Π. Χρήστου, τ. Ε’, Θεσσαλονίκη 1992, σσ. 253-254. Πρβλ. «Τον Σταυρόν τού Κυρίου εγκωμιάσωμεν... και την Ανάστασιν αυτού υπερδοξάσωμεν ... ως Θεός σκυλεύσας κράτος θανάτου και ισχύν Διαβόλου...» (Κάθισμα Αναστάσιμον, Ήχος πλ. α΄, εις τον Όρθρον τής Τετάρτης προ τής Αναλήψεως, Πεντηκοστάριον, Έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, Αθήναι 1990, σ. 147). «Κύριε, όπλον κατά τού Διαβόλου, τον Σταυρόν σου ημίν δέδωκας» (Πεντηκοστάριον, σ. 22). «Συ τον αρχέκακον όφιν, τω όπλω τω τού Σταυρού σου, καθελών τη ση εγέρσει» (Πεντηκοστάριον, σ. 52). «Τον άχραντον Σταυρόν σου· δι ού καθείλες Χριστέ, εχθρού την δυναστείαν» (Πεντηκοστόριον, σ. 55). «Σταυρωθέντος σου Χριστέ, ανηρέθη η τυραννίς, επατήθη η δύναμις τού εχθρού» (Πεντηκοστάριον, σ. 36). «Τον Σταυρόν τού Χριστού λαβόντες οι άγιοι Μάρτυρες... πάσαν τού Διαβόλου τήν ισχύν κατήργησαν» (Πεντηκοστάριον, σ. 61).

39. ΣΥΜΕΩΝ Ν. ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Κεφάλαια θεολογικά και πρακτικά 100, 89, SC 51. 109. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγ. Μ΄, 10, PG 36, 369BC (ΒΕΠΕΣ 60, 88). Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Βίος και πολιτεία τού οσίου Αντωνίου 30, PG 26, 888C-889Α (ΒΕΠΕΣ 33, 27-28): «Μέγα γαρ όπλον εστί κατ' αυτών (= δαιμόνων) βίος ορθός και η προς Θεόν πίστις. Φοβούνται γουν τών ασκητών την νηστείαν, την αγρυπνίαν, τας ευχάς, το πράον, το ήσυχον, το αφιλάργυρον, το ακενόδοξον, την ταπεινοφροσύνην, το φιλόπτωχον, τας ελεημοσύνας, το αόργητον. και προηγουμένως την εις Χριστόν ευσέβειαν... Ίσασι γαρ την κατ' αυτών δοθείσαν χάριν τοις πιστοίς παρά τού Σωτήρος, λέγοντος αυτού: “Ιδού δέδωκα υμίν εξουσίαν πατείν επάνω όφεων και σκορπίων, και επί πάσαν την δύναμιν τού εχθρού"».

40. Ιω. ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Έκδοσις 18, Kotter IΙ, σ. 49 (PG 94. 877Β). Πρβλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις Β, 3, PG 33, 585Α. (ΒΕΠΕΣ 39, 52): «Κάκιστος υποβολεύς ο διάβολος. Υποβάλλει μεν ουν εκείνος, ου μη βία επικρατεί τών μη πειθομένων».

41. Iω, ΔAMAΣKHNOY, Έκδοσις 18, Kotter Il, σ. 49 (PG 94, 877A).

42. Ιω. Χρυσοστόμου, Ομιλ. Β΄, Προς τους εγκαλούντας... 2, PG 49, 260.

43. Ιω. 14, 30.

44. ΣΥΜΕΩΝ Ν. ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Βίβλος τών Ηθικών, Λόγ. ΙΑ’. SC 129, 370-372. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. Ομιλ. ΛΓ΄, PG 151. 421BC: «έλεγε και ο ίδιος ο Κύριος, “ο κόσμος εν τω πονηρώ κείται” (Ιω. 17, 15). και καλούσε κοσμοκράτορα τον Διάβολο, ως άρχοντα τού σκότους τού αιώνα τούτου. Να μη νομίσετε βέβαια ότι ο πονηρός κυριαρχεί τού ουρανού και τής γης και τών μεταξύ αυτών κτισμάτων τού Θεού, και γι' αυτό ονομάζεται κοσμοκράτορας: μακριά απ' αυτήν την ανόητη γνώμη... Αυτός ο κόσμος βρίσκεται στο πονηρό εξ αιτίας τής δικής μας παράχρησης και εσφαλμένης διαχείρισης· και αυτός είναι ο κόσμος τού οποίου κυρίαρχος είναι ο σατανάς».

45. Ιω. 16, 11.

46. Ιω. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Υπόμν. εις το κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, Ομιλία 78, PG 59, 422.

47. Λουκ. 10, 19. Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ότι ουκ έστιν αίτιος τών κακών ο Θεός 10, PG 31, 352BC (ΒΕΠΕΣ 54, 98).

48. Δ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ, Νέον Λεξικόν ορθογραφικόν και ερμηνευτικόν όλης τής ελληνικής γλώσσης - Αρχαίας - Μεσαιωνικής - Καθαρευούσης -- Δημοτικής, λήμμα καταργώ, Αθήναι ³1969, σ. 759.

49. Πεντηκοστάριον, σ. 144. Πρβλ. «Η εν τω σταδίω υμών ομολογία Άγιοι, τών Δαιμόνων κατέπνιξε την δύναμιν ..» (Πεντηκοστάριον, σ. 33). Πρβλ. Μ. Βασιλείου, Ομιλ. ΙΖ΄ εις Βαρλαάμ τον μάρτυρα 3, PG 31, 489AΒ (ΒΕΠΕΣ 54, 163).

50. «Σού δεόμεθα, και σε παρακαλούμεν, Δέσποτα Φιλάνθρωπε... ρύσαι ημάς εκ τής καταδυναστείας τού Διαβόλου» (Πεντηκοστάριον, σ. 210). «Ευλογητός ει Κύριε, Δέσποτα Παντοκράτορ... ρύσαι ημάς εκ πάσης περιστάσεως και πάσης επιβουλής τού αντικειμένου» (Πεντηκοστάριον, σσ. 210-211). «Κύριε, Κύριε .... λύτρωσαι ημάς από πάσης ταραχής και δειλίας, τής εκ τού Διαβόλου ημίν προσγενομένης» (Πεντηκοστάριον, σσ. 211-212).

51. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί τού κατά Θεόν σκοπού..., έκδ. W Jaeger, εν W. Jaeger,vol. VIII 1. Leiden 1952, σ. 74 (ΒΕΠΕΣ 70,89).

52. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ομιλ. Ν΄. ΕΠΕ 11, σσ. 195-200.

53. ΣΥΜΕΩΝ Ν. ΘΕΟΛΟΓΟΥ. Βίβλος τών Ηθικών, Λόγ. ΣΤ’. SC 129, 134. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγ. M΄, 35. PG 36, 409ΑΒ (ΒΕΠΕΣ 60, 103-104).

54. «έως γαρ τής συντελείας εώνται (= οι δαίμονες) παλαίειν ημίν» (ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ, Ερμηνεία εις το κατά Ματθαίον ευαγγέλιον, κεφ. Η΄. PG 123, 225Α). Πρβλ. Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ομιλ. ΙΑ΄, Περί φθόνου, 4, PG 31. 377D (ΒΕΠΕΣ 54. 112).

55. Εφ. 6, 11:16. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Εγκώμιον εις τον όσιον πατέρα ημών Εφραίμ, PG 46, 825B (BEΠΕΣ 70, 112): «ημείς, ως η επαινετή μέλισσα, εκ πολλών ανθέων συλλέξαντες τα χρήσιμα, το πνευματικόν... κηρίον κατηργασάμεθα... μη δέδοιεν έτι τον πονηρόν δαίμονα».

56. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛAMA, Ομιλ. IH’, PG 151, 305B, D. Πρβλ. Ιω Χρυσοστόμου, ομιλία Κ΄ 8, PG 49, 209-210: «Ου δώσομεν τω διαβόλῳ ραθυμίας εξουσίαν».

57. Αποκ. 20, 10.

58. Ματθ. 25, 41.

59. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ομιλ. Ν΄, 6, ΕΠΕ. 11, σσ. 202-204.