Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία, Διωγμοί, Ιστορία και Ιεραποστολή

ΣΤ. Το υπερφυσικό στοιχείο στα συναξάρια – Σύγκριση Μαρτύρων & Νεομαρτύρων

2. Μαρτυρολόγια νεομαρτύρων και αρχαίων μαρτύρων

Τα συναξάρια των νεομαρτύρων παρουσιάζουν με ρεαλιστικό τρόπο τη ζωή και την κοινωνία της εποχής τους, που είναι πολύ κοντά στις συνθήκες ζωής και την κοινωνία, αν όχι του σήμερα, τουλάχιστον μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες. Έτσι, είναι πολύ ευκολότερο να κατανοήσουμε τις πραγματικές συνθήκες του μαρτυρίου τους απ’ ό,τι συμβαίνει με τα μαρτύρια των αγίων της αρχαίας εποχής. Παράλληλα, μια αντιπαραβολή των ιστοριών τους με τις αντίστοιχες των αρχαίων μαρτύρων μπορεί να μας οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα, τόσο λόγω των κοινών στοιχείων όσο και λόγω των διαφορών τους. Το ίδιο ισχύει και για τις περιπτώσεις των σύγχρονων μαρτύρων, του 20ού και του 21^ου αιώνα.

Έτσι, στις καταγραφές των περιπετειών των νεομαρτύρων διακρίνουμε τα εξής κοινά χαρακτηριστικά με τα αρχαία συναξάρια και μαρτυρολόγια:

(α) Το αδούλωτο φρόνημα των μαρτύρων, που τους οδήγησε στο να προτιμήσουν βασανιστήρια και θάνατο από το να αρνηθούν το Χριστό, έστω και με τα λόγια. Σε πολλές περιπτώσεις βλέπουμε και μια υπεράνθρωπη σωματική και πνευματική αντοχή στα βασανιστήρια (αντοχή προερχόμενη από τη θεία ενίσχυση, κατά τους χριστιανούς), ενώ σε άλλες παρατηρούμε ότι οι μάρτυρες έπρεπε να υπερβούν τη φυσική ανθρώπινη αδυναμία για να φτάσουν ως το τέλος ή ότι θανατώνονται άνευ βασανιστηρίων.

Τα συναξάρια των νεομαρτύρων βεβαίως αναφέρουν και περιπτώσεις δειλίας και άρνησης της πίστης ή μικρότητας, εμπάθειας και προδοσίας των μαρτύρων από ανθρώπους που ζούσαν γύρω τους. Πολλοί νεομάρτυρες εξάλλου ήταν πρώην εξωμότες, που επέστρεψαν στη χριστιανική πίστη και γι’ αυτό το λόγο μαρτύρησαν, ενώ αρκετοί από αυτούς πήγαν μόνοι τους στις οθωμανικές αρχές και δήλωσαν την επιστροφή τους στο χριστιανισμό, γνωρίζοντας ότι ο μουσουλμανικός νόμος θα τους καταδίκαζε σε θάνατο, επειδή είχαν αρνηθεί το Χριστό επίσημα, μπροστά στις αρχές, και θεωρούσαν απαραίτητο να δηλώσουν την επιστροφή τους σ’ Αυτόν με τον ίδιο τρόπο.

Όλα τα παραπάνω (εκτός της εκούσιας εμφάνισης στις διωκτικές αρχές, που είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μαρτύρων της Τουρκοκρατίας, ενώ στην Εκκλησία των αρχαίων χρόνων, αν και σπάνια το συναντούμε σε αγίους, όμως κατά βάσιν απορρίπτεται) είναι παρόμοια με τα στοιχεία που συναντούμε στα συναξάρια και τα μαρτυρολόγια των μαρτύρων της εποχής των ρωμαϊκών διωγμών, πράγμα που ισχυρίζομαι ότι προσθέτει ένα θετικό πρόσημο στην αξιοπιστία τους.

(β) Βλέπουμε επίσης τον ενθουσιασμό, με τον οποίο οι υπόδουλοι και καταπιεζόμενοι χριστιανοί αντιμετώπιζαν τους μάρτυρες, όχι μόνον ως αγίους, αλλά και ως ήρωες και θριαμβευτές. Παρά τον παράδοξο χαρακτήρα αυτής της «θριαμβευτικής νίκης», που συνέβαινε όχι με εξόντωση των εχθρών, αλλά με το θάνατο των ίδιων των μαρτύρων, εθεωρείτο νίκη, γιατί καταδείκνυε ότι η υπακοή των ραγιάδων στους καταπιεστές τους δεν είναι μονόδρομος και ότι είναι δυνατόν υπόδουλοι χριστιανοί να αντισταθούν στην εξουσία της εποχής τους μέχρι θανάτου. Γι’ αυτό τα μαρτύρια των νεομαρτύρων εξέφραζαν πολύ έντονα την εσωτερική ελευθερία, που, όταν κατακτηθεί, δεν αφαιρείται, ακόμη και μέσα σε συνθήκες εξωτερικής δουλείας ή και φυσικής εξόντωσης. Με αυτή την έννοια εξάλλου έχει επισημανθεί από μελετητές ότι οι νεομάρτυρες πρέπει πάντοτε να θεωρούνται και εθνομάρτυρες.

Αυτού του είδους η ειρηνική αντίσταση, που κλονίζει τους τυράννους εξευτελίζοντάς τους, είναι επίσης στοιχείο της ιστορίας των αρχαίων χριστιανών μαρτύρων και συνιστά και θεμελιώδες στοιχείο του χριστιανισμού, εφόσον και ο Ιησούς Χριστός θεωρούμε ότι νίκησε διά της ήττας και καταπάτησε το θάνατο «διά του θανάτου» και όχι διά της βίας. Όταν χρησιμοποιείται βία, έχουμε έκπτωση και παραποίηση του χριστιανικού πνεύματος.

Πάρα πολλοί νεομάρτυρες τιμήθηκαν ως άγιοι αμέσως από τους υπόδουλους χριστιανούς της τοπικής κοινωνίας, όπου μαρτύρησαν (η μνήμη τους εορτάστηκε ταχύτατα, αγιογραφήθηκαν εικόνες τους και συντέθηκαν υμνογραφικά έργα προς τιμήν τους), ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που χριστιανοί έλαβαν αίμα των μαρτύρων με βαμβάκι ή ύφασμα από τον τόπο της σφαγής τους ή πήραν και κράτησαν κάποια κειμήλιά τους, όπως τμήμα από το σχοινί της αγχόνης τους. Ομοίως, οι χριστιανοί μεριμνούσαν για την κήδευση των μαρτύρων, που συχνά εγκαταλείπονταν άταφοι στον τόπο της εκτέλεσης. Οι οθωμανικές αρχές, από την άλλη, ενίοτε φρόντιζαν (ή προσπαθούσαν, όχι πάντα με επιτυχία) να αφανίσουν το σώμα του μάρτυρα και τα ίχνη του μαρτυρίου του (το αίμα του π.χ.), ακριβώς για να μη ληφθεί από τους χριστιανούς και τονώσει το συναίσθημα της εσωτερικής ελευθερίας τους. Το ίδιο συνέβαινε και στα ρωμαϊκά χρόνια, όπως διαβάζουμε αναλυτικά στη μελέτη του Εμμ. Δουνδουλάκη «Η καύση των σωμάτων μαρτύρων και νεομαρτύρων στα αγιολογικά κείμενα» (στο, του ίδιου, Αγιολογικά και υμνολογικά μελετήματα Α΄, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 51-65), με αναφορά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μαρτύρων, πράγμα που, εκτός των άλλων αιτίων, «συνδέεται με την από μέρους των διωκτών προσπάθεια να αποτρέψουν την απόδοση τιμής προς το μάρτυρα από τη χριστιανική κοινότητα. Αυτός ήταν και ο λόγος που σχεδόν πάντα διαδεχόταν την αποτέφρωση ο διασκορπισμός της τέφρας στον αέρα, σε ποταμό ή σε άλλο υγρό στοιχείο» (σελ. 62-63, ενώ βλ. και σελ. 65).

Τα παραπάνω τα βλέπουμε όμοια και στις περιπτώσεις των αρχαίων χριστιανών μαρτύρων, πράγμα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι (1) οι χριστιανοί των ρωμαϊκών χρόνων γνώριζαν ποιοι είναι οι μάρτυρες και (2) δεν είχαν ανάγκη, αλλά ούτε και θα ανέχονταν, την επινόηση φανταστικών μαρτύρων, επειδή ήταν συσπειρωμένοι κατά τόπους γύρω από τα λείψανα, την ιστορία και τον τάφο των πραγματικών μαρτύρων, που είχαν θανατωθεί μπροστά στα μάτια τους και η σημασία τους για την πνευματική ζωή της κοινότητάς τους ήταν τεράστια.

(γ) Το αδούλωτο φρόνημα και την υπεράνθρωπη ψυχική και σωματική αντοχή, καθώς και την «αποθέωση» των ηρώων, μέσα στην Ιστορία δεν τα συναντούμε μόνο στους μάρτυρες της χριστιανικής πίστης, αλλά και σε πρόσωπα, λαούς και πολιτισμούς εκτός του χριστιανισμού. Εκεί όμως, όπου έχουμε πρόκληση του εδραιωμένου σημερινού «ορθολογισμού», είναι το υπερφυσικό και θαυματουργικό στοιχείο, το οποίο πολλοί σύγχρονοι μελετητές αδυνατούν να ανεχθούν.

Ωστόσο και αυτό το στοιχείο στις περιπτώσεις των νεομαρτύρων είναι παρόν. Οι αφηγήσεις μάλιστα τέτοιων συμβάντων κατά κανόνα στα συναξάρια των νεομαρτύρων μπορώ να πω ότι τοποθετεί αυτά τα συμβάντα σε ρεαλιστικά πλαίσια, χωρίς στόμφο και απόπειρα εντυπωσιασμού.

Από τις ιστορίες των νεομαρτύρων κατά κανόνα απουσιάζουν κάποια θαύματα που βλέπουμε μάλλον συνηθισμένα σε συναξάρια αρχαίων μαρτύρων, με κυριότερο ότι κάποιοι αρχαίοι μάρτυρες αποδεικνύονται άτρωτοι σε ορισμένα βασανιστήρια ή ότι, στην ανάπαυλα των βασανιστηρίων, τους επισκέπτεται ο Χριστός και θεραπεύει τα τραύματά τους. Η απουσία αυτού του στοιχείου μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι αποτελεί υπερβολή, που προστέθηκε στα αρχαία συναξάρια κατά φαντασίαν.

Εξάλλου, αν κάποιοι μάρτυρες αποδεικνύονταν άτρωτοι, η σταθερότητά τους στην πίστη φαίνεται να αποκτά πολύ μικρότερη αξία από την περίπτωση που παρέμεναν σταθεροί υποφέροντας. Αυτό φυσικά δεν είναι απόλυτο, ούτε και πρέπει να είμαστε απόλυτοι στην απόρριψη του συγκεκριμένου στοιχείου από την «πραγματική» ιστορία των μαρτύρων, όσο κι αν σκανδαλίζει την «ορθολογική» νοοτροπία μας.

Παρατηρούμε εξάλλου ότι το παραπάνω στοιχείο εντοπίζεται, αν και σπάνια, και σε περιπτώσεις νεομαρτύρων. Για την ακρίβεια, μία περίπτωση νεομάρτυρα γνωρίζω, στην οποία οι πληγές από τα βασανιστήρια θεραπεύτηκαν, την περίπτωση του αγίου Λαζάρου του Βουλγάρου, ενός απλού βοσκού, που συκοφαντήθηκε από μια Τουρκάλα ως δήθεν βιαστής της, συνελήφθη και υποβλήθηκε σε φρικτά βασανιστήρια μια ολόκληρη μέρα στην προσπάθεια του τοπικού αγά να τον κάνει να αρνηθεί το χριστιανισμό.

Κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων μάλιστα του κατέστρεψαν τη γλώσσα, καίγοντάς την (όπως και όλο του το σώμα) με πυρωμένο σίδερο. Στο τέλος της ημέρας τον εγκατέλειψαν εντελώς παραμορφωμένο, βέβαιοι ότι είναι νεκρός. Όμως την επόμενη μέρα ο μάρτυρας όχι μόνο ήταν ζωντανός, αλλά είχε συνέλθει εντελώς και είχε ανακτήσει την ικανότητα της ομιλίας, ώστε ένας εμπειρικός θεραπευτής, Ιωάννης ονόματι, ο οποίος «μετήρχετο την ιατρική τέχνην και ως ιατρός του κονακιού επήγαινεν εκεί με θάρρος» και έτσι μπήκε στο αρχοντικό του αγά και κατόρθωσε να πλησιάσει στο χώρο φυλάκισης του μάρτυρα και να του μιλήσει, δεν αντιλήφθηκε ότι τον είχαν βασανίσει και προσπάθησε να τον ενθαρρύνει για ν’ αντέξει το ενδεχόμενο να συμβεί κάτι τέτοιο αργότερα.

Βλέποντας έκπληκτοι την ανάρρωση του μάρτυρα, οι βασανιστές του τον απαγχόνισαν στις 23 Απριλίου 1802, σε ηλικία 28 ετών, στο χωριό Σώμα της Μικράς Ασίας, κοντά στην Πέργαμο. Η ιστορία του καταγράφηκε στο Νέον Λειμωνάριον, προφανώς από τον άγιο Νικηφόρο τον Χίο, ο οποίος αναφέρει ότι τα γεγονότα του αφηγήθηκε στη Χίο ο ιερομόναχος Αυξέντιος, αυτόπτης μάρτυρας του απαγχονισμού του αγίου και θαυμαστών λεπτομερειών που συνδέονται με αυτόν (όπως η ευκαμψία του λειψάνου του και η αιμορραγία του σώματός του, όταν ένας Τούρκος το χτύπησε με μαχαίρι, τριάντα τρεις ώρες μετά το θάνατό του). Ο ιερ. Αυξέντιος χαρακτηρίζεται από το συγγραφέα όχι μόνο «ζηλωτής και φιλομάρτυς», αλλά και «συνετός, καθώς τον μαρτυρούν» και «περίεργος» (δηλ. ερευνητικό πνεύμα), ώστε η μαρτυρία του θεωρήθηκε αξιόπιστη μετά από περίσκεψη και όχι πρόχειρα και επιπόλαια.

Η ιστορία του αγίου Λαζάρου αναδημοσιεύεται στον Συναξαριστή Νεομαρτύρων, σελ. 480-487.

Από νεότερη ακόμη εποχή όμως έχουμε και περίπτωση ανάστασης νεομάρτυρα (και μάλιστα αποκεφαλισθέντος!), στη Ρωσία του 1918.

Πρόκειται για τον ιερέα Τιμόθεο Strelkov, ο οποίος «εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό το 1918, αναστήθηκε θαυματουργικά, έζησε κρυπτόμενος 12 χρόνια και εκτελέστηκε και πάλι το 1930» (από τη μελέτη του Αντωνίου Μάρκου «Οι Ρώσοι νεομάρτυρες», που δημοσιεύεται εδώ και αποσπάσματα αναδημοσιεύονται εδώ. Πρόκειται για ένα εκτενές μαρτυρολόγιο εκατοντάδων Ρώσων μαρτύρων από τα πρώτα χρόνια του αθεϊστικού καθεστώτος, που αναφέρει ονόματα, τοποθεσίες και χρονολογίες, με πλήρη σχεδόν απουσία υπερφυσικού στοιχείου, και μπορούμε να θεωρήσουμε ότι δεν λέει παραμύθια – και να αναχθούμε σε ανάλογα συμπεράσματα για τα αρχαία μαρτυρολόγια).

Λεπτομέρειες διαβάζουμε σε αυτή τη ρωσική καταχώρηση, που προέρχεται από καταγραφή του Ρώσου μοναχού Επιφανίου Chernov (†1994) και ελληνικά εδώ. Ο π. Τιμόθεος Strelkov κατοικούσε στο χωριό Mikhailovka στα Ουράλια (για το οποίο, υποθέτω, βλ. εδώ, καταχώριση 11 κ. εξ. στη σελίδα) και αποκεφαλίστηκε κοντά στο χωριό Mitrofanovka (βλ. εδώ). Οδηγήθηκε εκεί συνοδευόμενος από πλήθος συγχωριανών του, αλλά και ανθρώπους του νέου καθεστώτος, οι οποίοι κάποια στιγμή διατάχτηκαν να αποχωρήσουν (και οι μεν και οι δε) και παρέμειναν μόνον ο καταδικασθείς μάρτυρας, η πρεσβυτέρα (η σύζυγός του) και ο έφιππος εκτελεστής του. Τον αποκεφάλισε ενώ ήσαν οι τρεις τους. Η πρεσβυτέρα έντρομη και σοκαρισμένη κατέφυγε στη Mitrofanovka, όπου συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι και ήρθαν να πάρουν το σώμα του. Τότε όμως τον βρήκαν λουσμένο στο αίμα, αλλά χωρίς πληγές. Είχε τις αισθήσεις του και, όταν τον καθάρισαν, είδαν μια λεπτή κόκκινη γραμμή γύρω στο λαιμό του, εκεί όπου τον είχε χτυπήσει το σπαθί. Ο π. Τιμόθεος ανέφερε ότι δεν είχε καμιά ανάμνηση από το διάστημα του θανάτου του· θυμόταν μόνο τη λεπίδα να κατεβαίνει και μετά να συνέρχεται μόνος στο έδαφος, αφού είχε εγκαταλειφθεί από το δήμιό του.

Μετά από διάφορες περιπέτειες συνελήφθη, βασανίστηκε και εκτελέστηκε ξανά το 1930.

Το επεισόδιο αυτό δεν είμαστε υποχρεωμένοι να το πιστέψουμε, δεδομένου ότι δεν το είδαμε εμείς. Αποτελεί απλώς μια καταγραφή – μοναδική όμως εξαίρεση, αν αυτό έχει κάποια σημασία, ανάμεσα σε εκατοντάδες, πολλές φορές φρικτές, καταγραφές μαρτυρίων χωρίς υπερφυσικά στοιχεία. Θα ισχυριστώ λοιπόν ότι δεν είναι προϊόν ενός ευφάνταστου μυθοπλάστη, γιατί τότε θα είχαμε κι άλλες ανάλογες περιπτώσεις στο μαρτυρολόγιο.

Θεωρώ πρέπον να επισημάνω ότι, κατά τη γνώμη μου, αν έγραφα ότι δεν υπάρχει Θεός και ότι πιθανόν ο μάρτυρας να βρέθηκε, με ανεξήγητο τρόπο, σε κάποιο παράλληλο σύμπαν και εξ αιτίας αυτής της μεταφοράς να ανέζησε, λόγω κάποιων φυσικών νόμων, άγνωστων σήμερα, που όμως θα ανακαλυφθούν και θα εξηγηθούν από τη φυσική με την πάροδο των ετών, τότε κάποιοι που τώρα σαρκάζουν ή εξοργίζονται θα ήταν πρόθυμοι να δεχτούν ότι ένα τέτοιο γεγονός ίσως συνέβη πραγματικά. Σε μια εποχή, όπου η επιστήμη αποδέχεται ότι ενδεχομένως υπάρχουν (άπειρα) παράλληλα σύμπαντα, ότι υπάρχουν καμπύλες διαστάσεις, ότι ο χρόνος είναι διάσταση ενός ενιαίου χωροχρόνου, το ταξίδι στον οποίο είναι θεωρητικά εφικτό, ότι το μεγαλύτερο μέρος των συμπαγών σωμάτων είναι κενό, ότι τα στοιχειώδη σωματίδια συμπεριφέρονται και ως κύματα και τόσα άλλα, τα όρια μεταξύ του εφικτού και του ανέφικτου, καθώς επίσης και μεταξύ του λογικού και του παράλογου, είναι εντελώς σχετικά. Το μόνο όριο που μένει αμετακίνητο είναι εκείνο που χωρίζει τη δυνατότητα κάποιων από εμάς ν’ αποδεχτούν ως ενδεχόμενο την ύπαρξη του Θεού από την εμμονή κάποιων άλλων να προτιμήσουν οποιαδήποτε άλλη εξήγηση, όσο απίθανη κι αν είναι, για να μην υποχρεωθούν (για ψυχολογικούς λόγους) να παραδεχτούν ότι πιθανόν υπάρχει Θεός.

Επειδή η επικρατέστερη σύγχρονη θρησκεία είναι μια ιδεολογική αντιμετώπιση της επιστήμης, με θεότητα ένα φανταστικό παντοδύναμο είδωλο του ανθρώπινου νου και εκατομμύρια πιστούς (που νομίζουν υποσυνείδητα ότι η θεότητα αυτή υπονοεί τον δικό τους νου), ό,τι φαίνεται συμβατό με τις αρχές αυτής της θρησκείας είναι δυνατόν να γίνει αποδεκτό, ενώ ό,τι στρέφεται προς τις αρχές της «παλιάς θρησκείας» απορρίπτεται με (κυριολεκτικά) θρησκευτικό φανατισμό. Για μια διερεύνηση αυτού του ζητήματος προτείνουμε τις αναρτήσεις Εισαγωγή στην "ψυχολογία του Αθεϊσμού", Σύγχρονη άποψη για την ψυχολογία τού αθέου και Τα στάδια του αθεϊσμού.

Εν πάση περιπτώσει, η περίπτωση του ιερομάρτυρα Τιμόθεου μας υπενθυμίζει την ανάλογη της αγίας Ειρήνης, η οποία, σύμφωνα με το συναξάρι της, αφού αποκεφαλίστηκε, αναστήθηκε και, μετά από παρέλευση αριθμού ετών, κοιμήθηκε εν ειρήνη. Το ίδιο αναφέρεται και στη βιογραφία της ορθόδοξης αγίας Γουΐνιφριντ (Winefride) της Ουαλίας, που έζησε τον 7^ο αι. μ.Χ., αποκεφαλίστηκε από το γιο ενός τοπικού οπλαρχηγού (επίδοξο βιαστή της) και στη συνέχεια αναστήθηκε μετά από προσευχή του θείου της, του αγίου Beuno· όπως και ο π. Τιμόθεος, «μετά την ανάστασή της είχε μία κόκκινη ουλή γύρω από το λαιμό, σαν ένδειξη ότι της είχαν κόψει το κεφάλι» (περισσότερα εδώ). Αυτά τα φαινομενικώς εξωφρενικά περιστατικά, τα οποία εκ πρώτης όψεως απορρίπτονται ασυζητητί, ίσως τελικά να μην είναι ψέμα, αφού παρόμοιο περιστατικό μαρτυρείται και στον 20ό αιώνα, πλήρως εντοπισμένο τοπικά και χρονικά. Μπορεί κάποιος να θεωρήσει ότι και τα τρία περιστατικά είναι ψέματα· είπαμε, δεν τα είδαμε με τα μάτια μας. Αν όμως πιστεύετε ότι δεν θα μπορούσε καν να είναι αληθινά, τότε είμαι υποχρεωμένος να σας παραπέμψω στο σενάριο με τα παράλληλα σύμπαντα.

***

Κατά τα άλλα, τα θαύματα και τα υπερφυσικά σημεία στις ιστορίες των νεομαρτύρων είναι παρόντα και μπορούν να διακριθούν σε τέσσερις κατηγορίες:

(α) Εμφανίσεις του Χριστού ή της Θεοτόκου, που ενθαρρύνουν τους μάρτυρες, στην πορεία για το μαρτύριό τους ή κατά τη διάρκεια.

(β) Θαυμαστά σημεία που σχετίζονται με την εκτέλεση των μαρτύρων, τα σώματά τους (που συχνά οι εκτελεστές τους τα άφηναν άταφα και εκτεθειμένα, πιστεύοντας ότι θα τρομοκρατήσουν τον υπόδουλο λαό). Ένα τέτοιο σημείο είναι το υπερκόσμιο φως που φαινόταν να φωτίζει τα σώματα κάποιων νεομαρτύρων (ορατό και από τους μουσουλμάνους), όπως βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις και μάλιστα τοπικά και χρονικά απομακρυσμένες. Για την ακρίβεια, το φαινόμενο αυτό είναι τόσο συχνά μαρτυρημένο, ώστε ισχυρίζομαι ότι ακόμη και ο εντονότερος σκεπτικιστής είναι συνετό να θεωρήσει πιθανόν να συνέβαινε πραγματικά. Περιπτώσεις όπου μαρτυρείται (καθώς και άλλα συμβάντα) μπορείτε να διαβάσετε στο αφιέρωμά μας Χριστιανικά θαύματα σε μουσουλμάνους, στο κεφάλαιο Τα θαύματα γύρω από τους νεομάρτυρες.

Στην περίπτωση του αγίου Αγγελή της Κωνσταντινούπολης († 1680) ο συντάκτης σημειώνει ότι συνέβη να βρίσκεται στην ΚΠολη εκείνη την περίοδο ο μητροπολίτης Δύστρας Παρθένιος, που ήταν όχι μόνον «ευλαβής» και «ζηλωτής της ορθοδόξου πίστεως», αλλά και «άνθρωπος αρετή και μαθήσει… κεκοσμημένος», και ο οποίος «εξέτασεν ακριβώς» τα σχετικά με την ιστορία του μάρτυρα «και διά το άγιον φως οπού κατέβη ουρανόθεν επάνω εις το θείον του λείψανον, και διά όλα τα άλλα… όστις βεβαιώσας με μαρτυρίας όσα ανωτέρω εσημειώσαμεν…» (Συναξαριστής Νεομαρτύρων, ό.π., σελ. 50). Βλέπουμε λοιπόν ότι καταβάλλεται προσπάθεια να μη γραφούν ψεύδη και να μη γίνουν λάθη, αλλά οι καταγραφές να βασίζονται σε αξιόπιστες πληροφορίες.

(γ) Θεραπείες ασθενών μέσω προσευχής προς τους νεομάρτυρες ή μέσω του ληφθέντος αίματος ή των κειμηλίων τους, πολύ σύντομα ή και αμέσως μετά το μαρτύριό τους. Τέτοια συμβάντα επίσης συνέβαιναν και σε μουσουλμάνους, όπως π.χ. στις περιπτώσεις των Τεσσάρων Μαρτύρων του Ρεθύμνου και του αγίου Γεωργίου Ιωαννίνων – αλλά και σε πολλές άλλες. Στην πρώτη περίπτωση, η όραση της τυφλής μητέρας του Τούρκου δήμιου αποκαταστάθηκε, όταν εκείνη έπιασε το ματωμένο πανί, με το οποίο ο γιος της είχε σκουπίσει το γιαταγάνι του· τεκμήριο του γεγονότος είναι ότι η μουσουλμανική αυτή οικογένεια φύλαξε το γιαταγάνι ως ιερό κειμήλιο και οι απόγονοί της, φεύγοντας από την Κρήτη κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το παρέδωσαν στους χριστιανούς, και σήμερα φυλάσσεται στο ναό του Αγίου Νικολάου Σπλάντζια στα Χανιά. Στη δεύτερη περίπτωση, «ακόμη και “μια Τούρκα (Τουρκάλα) άρπαξε την κάλτσα από το πόδι του αγίου και έτρεξεν εις μίαν άρρωστη Τούρκα, ήτις εθεραπεύθη αμέσως”. Γι’ αυτό και στις εικόνες ο άγιος εικονίζεται κρεμασμένος και φορώντας κάλτσα μόνο στο ένα πόδι, η πρώτη μάλιστα εικόνα του φιλοτεχνήθηκε 13 μόλις ημέρες μετά το μαρτύριό του» (από εδώ).

(δ) Αντίθετα προς τα παραπάνω, σε μερικές περιπτώσεις νεομαρτύρων έχουμε συμβάντα τιμωρίας των υπεύθυνων του θανάτου τους, όπως και πάλι στην περίπτωση του αγίου Αγγελή, όπου τρεις ονομαστοί μουσουλμάνοι της Πόλης, οι οποίοι ευθύνονταν για τη συκοφάντηση και το θάνατό του, «“ο Σαρί Αμπτουλάχογλους, γεντί κουλέ αγασής, ο Βασιλικός μεζίνης, και ο Γιακούτ Αγανούνογλους” (αναφέρω τα στοιχεία τους όπως καταγράφονται στο Νέον Μαρτυρολόγιον, σελ. 98), ασθένησαν θανάσιμα και, στην επιθανάτια κλίνη, δε μπορούσαν να ξεψυχήσουν, αλλά έξω φρενών γενόμενοι φώναζαν συνεχώς “Αγγελή, ω Αγγελή!”. Η εφιαλτική αυτή κατάσταση συνεχίστηκε για πολλές μέρες, μέχρι που οι δικοί τους κάλεσαν τη σύζυγο του αγίου και πήραν από αυτήν συγχώρηση για το φόνο του, τον οποίο εκείνοι είχαν διαπράξει. Όταν εκείνη (ως αληθινή χριστιανή) τους συγχώρησε, λυτρώθηκαν από το ατελείωτο ψυχορράγημα και ξεψύχησαν. Το γεγονός αυτό συγκλόνισε τόσο την κοινωνία της Κων/πολης, ώστε συγκροτήθηκε συμβούλιο μουσουλμάνων αξιωματούχων, που αποφάσισε να μην πιεστεί στο εξής κανείς χριστιανός να ασπαστεί με τη βία το Ισλάμ. Η απόφαση αυτή εφαρμόστηκε όσο ζούσαν εκείνοι οι αξιωματούχοι» (από εδώ, όπου και άλλο περιστατικό). Βλ. Συναξαριστή Νεομαρτύρων σελ. 50-51.

Εκείνοι που απορρίπτουν εκ των προτέρων τα παραπάνω, καθώς επίσης και τις διηγήσεις περί θαυμάτων που περιλαμβάνονται στις ιστορίες των αρχαίων μαρτύρων, είναι προφανώς όσοι πιστεύουν ότι γενικά δε συμβαίνουν θαύματα, ούτε συνέβησαν ποτέ. Όμως, ότι συμβαίνουν θαύματα, είναι κάτι που δεν μπορούμε να το αρνηθούμε, γιατί το βεβαιώνει η πείρα. Και στον γράφοντα και σε πρόσωπα του περιβάλλοντός του έχουν συμβεί θαύματα και είμαι βέβαιος ότι, αν ρωτήσετε, θα διαπιστώσετε ότι έχουν συμβεί και σε πρόσωπα του δικού σας οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος, έστω κι αν (πιστεύετε ότι) σ’ εσάς τους ίδιους δεν έχουν συμβεί ποτέ.

Πάντως, παρατηρούμε ότι τα θαύματα μαρτυρούνται και στα συναξάρια και τα μαρτυρολόγια των νεομαρτύρων και δεν είναι στοιχείο αποκλειστικά των διηγήσεων που αφορούν στους μάρτυρες της ρωμαϊκής εποχής. Όσο πληθαίνουν οι περιπτώσεις και όσο πλησιάζουν στην εποχή μας, αλλά και όσο διαπιστώνουμε πως οι καταγραφές των συμβάντων είναι πολύ κοντά στη δική τους εποχή, νομίζω πως είναι συνετό να μην είμαστε δογματικοί – δηλαδή και ο ορθολογισμός γίνεται δογματικός, όταν αποκλείει εκ των προτέρων να συνέβη κάτι άλλο απ’ αυτό που ταιριάζει στη δική του οπτική για τον κόσμο και τη λειτουργία του. Θα πρότεινα να επιτρέψουμε στην ορθολογιστική βεβαιότητά μας να κλονιστεί, αποδεχόμενοι έστω ως ενδεχόμενο να υπάρχει κάποια αλήθεια στο βάθος όλων αυτών. Η εκ των προτέρων βεβαιότητα ότι απ’ όλους αυτούς τους ανθρώπους, που ισχυρίζονται ότι έχουν ζήσει ένα θαύμα μέσα στους αιώνες, οι μισοί λένε ψέματα και οι άλλοι μισοί αυταπατώνται, αν μη τι άλλο, δεν είναι ανοιχτόμυαλη.

Εδώ, θεωρώ χρέος να καταθέσω πληροφορίες και για δύο σύγχρονα θαύματα Ρεθυμνίων νεομαρτύρων, του αγίου Μεθοδίου Λάμπης († 1793) και των αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων († 1824), τα οποία γνωρίζω από τους άμεσα εμπλεκόμενους και δεν είναι ακόμη γραμμένα σε βιβλία. Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για το κυπαρίσσι, στη ρίζα του οποίου οι Τούρκοι κατέσφαξαν τον άγιο Μεθόδιο στο χωριό Νευς Αμάρι Ρεθύμνου (δήμος Αμαρίου), το οποίο υλοτομήθηκε σε ανύποπτο χρόνο και η μεγάλη ποσότητα ξυλείας που παρήχθη στάθηκε αδύνατον να τεμαχιστεί κάθε φορά, όταν ο ιδιοκτήτης της σχεδίαζε να τη χρησιμοποιήσει για την κατασκευή ιδιωτικών επίπλων και εξοπλισμού, και κοβόταν μόνον όταν επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή εξοπλισμού ιερών ναών· ο ιδιοκτήτης (συγχωριανός μου και φίλος παιδιόθεν) πληροφορήθηκε εκ των υστέρων την προϊστορία του συγκεκριμένου δέντρου και έκτοτε χρησιμοποίησε την ξυλεία μόνο γι’ αυτό το σκοπό.

Στη δεύτερη περίπτωση, μια Γερμανίδα, πρώην άθεη, μεταστράφηκε στην Ορθοδοξία, κατηχήθηκε και βαπτίστηκε στο Ρέθυμνο, μετά από σειρά υποστηρικτικών εμφανίσεων προς αυτήν (ενώ νοσηλευόταν στο Νοσοκομείο Ρεθύμνου μετά από κακοποίηση) του αγίου Αγγελή, ενός από τους Τέσσερις Μάρτυρες. Τους αγίους τους αγνοούσε εντελώς, εκτός από την αόριστη γνώση του όρου «Τέσσερις Μάρτυρες» ως ονόματος μίας εκκλησίας της πόλης μας. Η ίδια μας αφηγήθηκε την ιστορία της, όχι μάλιστα αρχίζοντας τη συζήτηση, αλλά μόνον όταν ρωτήθηκε από κάποιον πώς συνέβη να θελήσει να γίνει ορθόδοξη. Ήμουν παρών στην αφήγηση.

Αυτά τα περιστατικά, όπως και άλλα, αν τα παραβλέψω, τότε κλείνω τα μάτια απέναντι σε ζωντανές μαρτυρίες – και κάτι τέτοιο θα ήταν έγκλημα ενάντια στη συνείδησή μου, αλλά και σε κάθε ειλικρινή αναζητητή της αλήθειας.

***

Στις ιστορίες, τώρα, που αφορούν στους σύγχρονους μάρτυρες (του 20ού αιώνα), το θαυματουργικό στοιχείο δεν απουσιάζει, παρότι κι εδώ δεν κυριαρχεί. Υπενθυμίζω ότι και στις πάμπολλες καταγραφές που αφορούν στα μαρτύρια της ρωμαϊκής εποχής ή των χρόνων της Τουρκοκρατίας (ή των ποικίλων διωγμών που υπέστησαν οι χριστιανοί από τους Πέρσες ή τους αιρετικούς αυτοκράτορες κατά καιρούς), στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έχουμε θαύματα. Τα θαύματα είναι πολλά, αλλά σε σχέση με το σύνολο των περιπτώσεων σαφώς αποτελούν εξαίρεση, όπως συμβαίνει και στην καθημερινή ζωή. Το ίδιο ισχύει και σε ό,τι αφορά στους σύγχρονους μάρτυρες, αν και είμαι βέβαιος ότι, καθώς θα πληθαίνουν οι καταγραφές, θα γίνουν γνωστές περισσότερες περιπτώσεις θαυμάτων (αληθινών εννοώ).

Ορισμένες περιπτώσεις που μπορούμε να σταχυολογήσουμε, εκτός της ανάστασης του ιερομάρτυρα Τιμόθεου, που προαναφέραμε, είναι η εμφάνιση του Ιησού Χριστού (σε όνειρο) στον φυλακισμένο Ιουδαίο Νικολάε Στάινχαρτ, ο οποίος μεταστράφηκε στην Ορθοδοξία, η εμφάνιση της Θεοτόκου στο νεομάρτυρα Βαλέριο Γκαφένκου (και άλλες εμπειρίες του), η εμφάνιση του θείου φωτός στον π. Γκεόργκε (Γεώργιο) Κάλτσιου-Ντουμιτρεάσα και η μετάνοια των ποινικών κρατουμένων που είχαν λάβει διαταγή να τον δολοφονήσουν, η θεραπεία του Δημητρίου Μπορντεάνου μέσω της προσευχής του κρατούμενου Γεωργίου Ζιμπόιου και η επί διήμερο επιβίωση του προσευχόμενου π. Αρσενίου Στρελτσώφ και ενός συναιχμαλώτου του ονόματι Αλέξιος, υπό συνθήκες πολικού ψύχους, εντός του θείου φωτός, καθώς και άλλες πνευματικές εμπειρίες του (βλ. Πατήρ Αρσένιος 1, Ο κατάδικος «ZEK – 18376», έκδοση, πρωτοτύπως στα ρωσικά, του Ορθοδόξου Θεολογικού Ινστιτούτου Αγίου Τύχωνος, Μόσχα 1994, ελλ. έκδ. ιεράς μονής Παρακλήτου, Ωρωπός 2007, σελ. 87-95 και 104-110).

Υπάρχουν όμως και σημεία που παρατηρήθηκαν μετά την τελείωση (το θάνατο) των μαρτύρων, όπως η επί τρία τουλάχιστον συνεχή έτη μυροβλυσία των λειψάνων Ρουμάνων νεομαρτύρων ενώπιον των ανθρώπων σε ετήσια εκδήλωση για τη μνήμη τους στο Βουκουρέστι, τα θαύματα που αποδίδονται στο νεομάρτυρα του 1996 Ευγένιο Ροντιόνωφ (χάρτινη εικόνα του οποίου πληροφορηθήκαμε ότι μυροβλύζει σε αγιορείτικο κελί και ο οποίος εμφανίστηκε και σε όνειρο ενός πολύ δικού μου ανθρώπου, που τον αναγνώρισε στη συνέχεια από τη φωτογραφία του, ενώ η εικόνα που του έδειξα διέφερε από τη μορφή του – δύο «σημεία» του που δεν είναι δημοσιευμένα σε βιβλία), η εύρεση άφθορων λειψάνων σύγχρονων ομολογητών, όπως των πατέρων Ιλίε Λακατούσου († 1982), Γκεόργκε Κάλτσιου-Ντουμιτρεάσα († 2006) και αγίου Γαβριήλ της Γεωργίας, τα σημεία που ακολούθησαν την κοίμηση και την εξόδιο ακολουθία του ομολογητή π. Ιουστίνου Πίρβου († 2013) κ.ά.

Ηλεκτρονικές παραπομπές σε πηγές για όλα τα παραπάνω μπορείτε να δείτε στο άρθρο μας «Θαύματα στη ζωή των σύγχρονων μαρτύρων», που δημοσιεύεται εδώ.

Είμαι βέβαιος ότι στις χώρες, από τις οποίες προέρχονται οι νεομάρτυρες, είναι καταγεγραμμένα πολλαπλάσια θαύματά τους και συνεχίζουν να συμβαίνουν. Εδώ γνωρίζουμε πολύ λίγα γι’ αυτούς, γι’ αυτό και τα θαύματα που γνωρίζουμε είναι επίσης λίγα.

Επισημαίνουμε ότι τα θαύματα δεν είναι η ουσία της πίστης μας. Αυτή είναι η εν Χριστώ αγάπη προς Θεό και ανθρώπους. Ωστόσο τα θαύματα είναι συνέπεια της αγιότητας και νομίζω ταπεινά ότι πρέπει να ληφθούν υπόψιν από τους αναζητητές της αληθείας, χωρίς παρωπίδες. Αναφορά σε ορισμένους σύγχρονους θαυματουργούς αγίους, που θεωρώ ότι αξίζει να μελετηθούν, γίνεται και στο άρθρο μας: Oι άγιοι διδάσκαλοι της Ορθοδοξίας και οι αντίστοιχοι των θρησκειών.

Μπορείτε να δείτε επίσης: Θαυματουργοί άγιοι: αλήθεια ή μύθος;

Μαρτυρίες δυο πανεπιστημιακών για συγχρόνους αγίους: Γ. Παπαζάχος (καθηγητής καρδιολογίας) εδώ, και π. Ν. Λουδοβίκος εδώ.