Το μυστήριο με τις κομμένες μύτες στα αγάλματα των Αιγυπτίων

Μαίρη Αδαμοπούλου

https://www.in.gr

Ο ερευνητής Έντουαρντ Μπλάιμπεργκ αποδίδει τους ακρωτηριασμούς στις δεισιδαιμονίες των Αιγυπτίων για τα «παντοδύναμα» αγάλματα.

Τοποθετημένα σε περίοπτες θέσεις στα μεγάλα μουσεία του κόσμου βρίσκονται συχνά στο επίκεντρο της προσοχής των επισκεπτών και στο στόχαστρο του φωτογραφικού τους φακού. Αγάλματα διάσημων φαραώ και πανίσχυρων κάποτε θεοτήτων, μάρτυρες της αλλοτινής δύναμης, τα περισσότεροι είναι θύματα μιας κοινής μοίρας: είναι ακρωτηριασμένα. Η σπασμένη μύτη, τα κομμένα αφτιά και χέρια στα αιγυπτιακά αγάλματα πολλοί από τους επισκέπτες τα αποδίδουν στη φθορά του χρόνου ή στο μένος των χριστιανών.

Το δοκίμιο όμως του αμερικανού αιγυπτιολόγου και επιμελητή αρχαιοτήτων στο Μουσείο του Μπρούκλιν Εντουαρντ Μπλάιμπεργκ, στον τόμο «Καθηλωτική δύναμη: Εικονοκλασία στην Αρχαία Αίγυπτο», εξηγεί για ποιους λόγους η «κακοποίηση» των γλυπτών στην αρχαία Αίγυπτο μόνο στην τύχη ή τον χρόνο δεν μπορεί να αποδοθεί.

Μεταξύ υπερφυσικού και επίγειου

Στην αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα, οι λέξεις «γλυπτική» και «γλύπτης» υπογραμμίζουν ότι τα αγάλματα είναι ζωντανά. Η λέξη «γλυπτική» σημαίνει κυριολεκτικά «ένα πράγμα που έχει φτιαχτεί για να ζήσει», ενώ ένας γλύπτης είναι «αυτός που του εμφυσά τη ζωή». Κι αυτό διότι πίστευαν ότι τα είδωλα ανεξαρτήτως του υλικού κατασκευής τους – λίθος, μέταλλο, ξύλο, πηλός ή ακόμα και κερί – αποτελούσαν το σημείο συνάντησης μεταξύ του υπερφυσικού και του επίγειου, ότι μέσα τους μπορούσαν να φιλοξενήσουν μια δύναμη που ήταν είτε θεϊκή είτε η ψυχή ενός αποθανόντος ανθρώπου που αποκτήσει θεϊκές ιδιότητες.

Οι δυνάμεις αυτών των ανθρωπόμορφων ειδώλων θα μπορούσαν να ενεργοποιηθούν μέσω ειδικών τελετών και η εξουσία τους θα μπορούσε επίσης να τους αφαιρεθεί μέσω σκόπιμης βλάβης είτε στα μέλη του σώματος είτε στα σύμβολα (εγκόσμιας ή θείας εξουσίας) που έφεραν, είτε ακόμη και στην επιγραφή που συνόδευε το γλυπτό και το ταυτοποιούσε με τη θεότητα ή το ισχυρό πρόσωπο, καθώς έτσι αποκοβόταν η πηγή της δύναμης από την εικόνα.

Οι επιθέσεις στα αγάλματα ήταν στοχευμένες. Οταν κάποιος ακρωτηρίαζε το αριστερό χέρι ήθελε να εμποδίσει το είδωλο να προσφέρει, καθώς το αριστερό ήταν το χέρι της προσφοράς. Οταν έκοβε το δεξί ήθελε να στερήσει από το πρόσωπο που απεικονιζόταν τη δυνατότητα να δεχτεί προσφορές. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις ο δράστης προκαλούσε καταστροφή και στα δύο άνω άκρα.

Ωστόσο οι βανδαλισμοί αυτοί δεν έμεναν ατιμώρητοι καθώς υπήρχαν διατάγματα που προέβλεπαν πως όποιος βλάψει αγάλματα του φαραώ ή που έχει προσφέρει ο φαραώ θα έχει ως συνέπεια να χάσει την περιουσία του και αποκλείεται από το δικαίωμα της ταφής και κατά συνέπεια τής μετά θάνατόν ζωής.

Η καταστροφή ενός αγάλματος – και μιας μούμιας – υπήρχε ως πρακτική ήδη από το 4.000 π.Χ. και χρησιμοποιούνταν συχνά ως μέθοδος εξόντωσης των αντιπάλων, ακόμη και μεταξύ θεών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που αναφέρει ο Πλούταρχος, ο οποίος τον 1ο αι. μ.Χ. περιγράφει τον ακρωτηριασμό του σώματος του Οσίριδος από τον αδελφό του Σεθ ως τον απόλυτο τρόπο εξαφάνισης του πρώτου από τον δεύτερο.

Οι τρόποι «απενεργοποίησης» της δύναμης ενός ειδώλου ήταν πολλοί και διαφορετικοί: ακρωτηριασμός, καύση, αποκεφαλισμός, διάλυση, αναστροφή (η βάση προς τον ουρανό και το κεφάλι στη γη) και ταφή, δεδομένου ότι οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως από τη στιγμή που ένα κομμάτι πρώτης ύλης αποκτούσε ανθρώπινη μορφή, μπορούσε αυτομάτως να μιλάει και να περπατά. Κατά συνέπεια προκαλώντας φθορές στα μέλη του, αφαιρούσαν και την ικανότητά του να μιλάει, να αναπνέει, να βλέπει, να ακούει και να περπατά.

Μια ματιά στο πορτρέτο της πρώτης γυναίκας φαραώ, της Χατσεψούτ, που βρίσκεται στο μουσείο του Μπρούκλιν, είναι αρκετή για να καταλάβουμε τον τρόπο σκέψης των αρχαίων Αιγυπτίων. Μετά τον θάνατό της ο διάδοχός της Τούθμωσις Γ’ θέλησε να σβήσει το όνομά της από την Ιστορία και να παρουσιάσει ότι δεν υπήρξε κενό στη διαδοχή αρσενικών φαραώ. Από το κεφάλι της Χατσεπσούτ που ήταν προσαρμοσμένο στο σώμα Σφίγγας αποσπάστηκε το άνω μέρος μιας κόμπρας που κοσμούσε το μέτωπό της και είχε αποτρεπαϊκό χαρακτήρα. Μαζί «εξαφανίστηκε» η βασιλική γενειάδα από το πηγούνι – σύμβολο βασιλικής νομιμότητας – και η μύτη κόπηκε ώστε το πνεύμα της να μην μπορεί να αναπνέει. Για να είναι εντελώς σίγουροι οι εχθροί της ότι δεν θα έχει δύναμη, τελικά αποκεφάλισαν τη Σφίγγα.

Οι λόγοι των επιθέσεων

Αποκαλυπτική για τους λόγους καταστροφής ενός γλυπτού είναι και η κατάσταση της επιγραφής που το συνοδεύει. Αν έχει επιχειρηθεί να σβηστεί το όνομα, η κίνηση αυτή σημαίνει ότι η επίθεση έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας, όταν η ιερογλυφική γραφή ήταν ακόμη κατανοητή. Οι λόγοι για τέτοιου είδους επιθέσεις ήταν είτε προσωπικοί, είτε στην περίπτωση ενός εγκληματία, ενός τυμβωρύχου επί παραδείγματι, επειδή με τον τρόπο αυτό θα απέφευγε την εκδίκηση του νεκρού.

Σημειώσεις τής ΟΟΔΕ

1. Ο ισχυρισμός ότι δήθεν οι Χριστιανοί θα έσπαγαν τις μύτες ή άλλα μέλη τών αγαλμάτων, επειδή γνώριζαν τι πίστευαν για το θέμα αυτό οι Παγανιστές, είναι τουλάχιστον αφελής. Επειδή αν και οι Παγανιστές πίστευαν κάτι τέτοιο, οι Χριστιανοί ΔΕΝ το πίστευαν! Πώς λοιπόν θα έκαναν κάτι που ΔΕΝ πίστευαν ότι ισχύει, μόνο και μόνο επειδή το πίστευαν άλλοι;

Οι Χριστιανοί είχαν τη δική τους πίστη για τα αγάλματα και τον τρόπο που "εξουδετερώνονταν". Δεν πίστευαν ότι "εμψυχωνόταν" το άγαλμα όπως οι Ειδωλολάτρες, αλλά ότι κατοικείτο από δαιμόνια, τα οποία ενεργούσαν δια τού αγάλματος. Συνεπώς, είτε έσπαγαν τη μύτη ή άλλα μέλη, τα δαιμόνια θα ήταν πάντα εκεί. Αλλά αν χάραζαν σταυρό πάνω στο άγαλμα, τότε πράγματι, τα δαιμόνια θα απομακρύνονταν! Γι' αυτό οι Χριστιανοί αυτή τη μέθοδο χρησιμοποιούσαν, για τα "στοιχειωμένα" από δαιμόνια αγάλματα, όπως φαίνεται και στην εικόνα.

Το άγαλμα το άφηναν ανέγγιχτο, μάλιστα το χρησιμοποιούσαν για καλλωπιστικούς σκοπούς, αφού πρώτα έδιωχναν το δαιμόνιο που το κατοικούσε. Και φυσικά αυτό το έκαναν ΜΟΝΟ στα δικά τους αγάλματα, όταν γίνονταν οι ίδιοι Χριστιανοί, για να μη τα καταστρέψουν, όταν αυτά ήταν καλλιτεχνήματα. Τα ξένα αγάλματα τα σέβονταν, σεβόμενοι το δικαίωμα τών άλλων να λατρεύουν όποιους θεούς ήθελαν.

2. Αυτό βεβαίως ίσχυε για τα ΗΔΗ κατεστραμμένα αγάλματα που δεν είχαν πλέον καλλωπιστική χρήση. Επειδή φυσικά τότε δεν υπήρχε ούτε "αρχαιολογική συνείδηση" για τη διατήρηση σπασμένων αντικειμένων, ούτε ήταν ακόμα αρχαία!