• 1. Ανασκόπηση τών ως εδώ αναλύσεων

  • 1. Η ανάσταση είναι ένα σημαντικό δογματικό θέμα

  • 2. Τα αναστημένα σώματα θα είναι τα αυτά που πέθαναν

  • 3. Η ανάσταση είναι μόνο ενός είδους προς αφθαρσία

  • 4. Η ανάσταση όλων θα είναι σαν τού Χριστού

  • 5. Όλοι οι άνθρωποι θα αναστηθούν

  • 6. Δεν μένει κανείς νεκρός

  • 7. Ομοιότητες και διαφορές τού αναστημένου σώματος από το αρχικό

  • 8. Οι διαφορές τών αναστημένων σωμάτων μεταξύ τους

• 2. Σπείρεται φθαρτό και θνητό ανίσταται άφθαρτο και αθάνατο

• 3. Διαφορά ψυχικού και πνευματικού σώματος

• 4. Παραδείγματα πρόγευσης πνευματικών σωμάτων

• 5. Ψυχή, ψυχικό και πνευματικό σώμα

• 6. Ψυχικός Αδάμ και Πνευματικός Αδάμ

• 7. Σάρκα και Αίμα ως σύμβολα τής φθοράς

• 8. Ανάσταση χωρίς διακρίσεις και εξαιρέσεις

Συνεχίζουμε και σήμερα τη μελέτη μας γύρω από το θεμελιώδες δόγμα τής πίστεώς μας περί τής αναστάσεως τών νεκρών, διαβάζοντας και αναλύοντας το 15ο κεφάλαιο τής 1ης προς Κορινθίους επιστολής τού αποστόλου Παύλου.

1. Ανασκόπηση τών ως εδώ αναλύσεων

Μέχρι τώρα, και έχοντας εξετάσει μέχρι και τον στίχο 41, έχουμε διαπιστώσει τα εξής βασικά σημεία:

1. Η ανάσταση είναι ένα σημαντικό δογματικό θέμα

Η ανάσταση τών νεκρών δεν είναι ένα δευτερεύον και επουσιώδες δόγμα τής πίστεώς μας. Αλλά αντιθέτως, αποτελεί ένα θεμελιώδες και βασικό τμήμα τού Χριστιανικού Ευαγγελίου. Άλλωστε, η ελπίδα τής αναστάσεως, είναι και ο κεντρικός άξονας τής Χριστιανικής ελπίδας και προσκλήσεως. Εάν αφαιρεθεί το δόγμα τής Αναστάσεως από το Χριστιανικό Ευαγγέλιο, ή αν αλλοιωθεί σοβαρά, τότε αυτομάτως το κήρυγμα περί Χριστού στερείται περιεχομένου, και η πίστη μας γίνεται μάταιη (στίχος 14). Φτάνει μάλιστα ο απόστολος να χαρακτηρίσεις όποιον έχει πέσει σε αυτό το ατόπημα, ως τον "ελεεινότερο πάντων τών ανθρώπων". (στίχος 19).

Εάν αντίθετα, κάποιος πιστεύει κατά σταθερό και αμετακίνητο τρόπο στο δόγμα περί αναστάσεως τών νεκρών, όπως ακριβώς το παρέδωσαν οι απόστολοι δια τού κηρύγματος τού Ευαγγελίου, τότε αυτός ευρίσκεται στον δρόμο τής Σωτηρίας.

2. Τα αναστημένα σώματα θα είναι τα αυτά που πέθαναν

Η ανάσταση που μελετούμε, και που εξετάζεται στο κεφάλαιο αυτό, τής 1ης προς Κορινθίους από τον απόστολο Παύλο, είναι αποκλειστικά η γενική ανάσταση τών νεκρών, η ανάσταση τών σωμάτων. Τα σώματα τών νεκρών είναι αυτά που θα αναστηθούν, διότι αυτά είναι που πεθαίνουν και θάβονται. Γι' αυτό και στην Αγία Γραφή πολλές φορές εναλλακτικά, χρησιμοποιείται ο όρος "έγερση", για να υποδηλώσει την ανάσταση.

Φυσικά, τα σώματα τών νεκρών είναι εκείνα που εγείρονται από τα μνημεία. (Ματθαίος 27: 52,53). Δεν εγείρονται οι ψυχές, επειδή αυτές δεν υπόκεινται στη φθορά και τον θάνατο. Βεβαίως, στην Αγία Γραφή αναφέρεται εκτός από τον θάνατο τού σώματος, και Πνευματικός Θάνατος. Και κατ' ακολουθίαν, όπως υπάρχει Πνευματικός Θάνατος, έτσι υπάρχει και Πνευματική Ανάσταση. Σ' αυτή την Πνευματική Ανάσταση, που αναφέρεται και ως 1η Ανάσταση, από τους Θεοφόρους και Θεοπνεύστους συγγραφείς τής Βίβλου, μετέχουν ήδη από αυτή τη ζωή, όλοι όσοι πιστεύουν και βαπτισθούν και φυλάττουν τις εντολές του Κυρίου. Ωστόσο μ' αυτό το πολύ σπουδαίο ζήτημα περί τής Πνευματικής Αναστάσεως, θα ασχοληθούμε αφού πρώτα ολοκληρώσουμε το ζήτημα περί τής Αναστάσεως τών Σωμάτων που ήδη εξετάζουμε, ενώ με το ζήτημα τής ψυχής, θα ασχοληθούμε (εάν επιτρέψει ο Κύριος) αργότερα.

Σαν 2ο λοιπόν συμπέρασμα τής μέχρι τώρα μελέτης μας, αναφέρουμε ότι η ανάσταση για την οποία κάνει λόγο ο απόστολος, και για την οποία κι εμείς άμεσα ενδιαφερόμαστε, δεν είναι ανάσταση νοητή, ή ανάσταση τής ψυχής, ή κάποιου άλλου αντικειμένου, άσχετου με την φύση τού ανθρώπου, αλλά είναι η ανάσταση τού σώματος τών νεκρών ανθρώπων.

3. Η ανάσταση είναι μόνο ενός είδους προς αφθαρσία.

Για να αποδείξει στους Κορινθίους ο Απόστολος ότι υπάρχει ανάσταση νεκρών, τους φέρνει ως επιχείρημα την ανάσταση τού Χριστού. Και για να έχει νόημα το επιχείρημα, θα πρέπει όπως ο Χριστός, που απέθανε και ετάφη, και συγκαταριθμήθηκε με τους νεκρούς, και στη συνέχει αναστήθηκε, κατά παρόμοιο ακριβώς τρόπο και οι υπόλοιποι νεκροί τού ανθρώπινου γένους να αναστηθούν.

Αν και ο απόστολος θα μπορούσε να φέρει σαν επιχείρημα την ανάσταση πολλών άλλων νεκρών, που μάλιστα συνέβησαν και ενώπιον μεγάλου πλήθους λαού, όπως για παράδειγμα η ανάσταση τού Λαζάρου, ή τού γιου τής χήρας τής Ναΐν, εν τούτοις, φέρνει μόνο αυτή τού Χριστού. Γιατί; Επειδή όλες οι υπόλοιπες αναστάσεις που έγιναν, δεν ήταν τού ιδίου τύπου με αυτή τού Χριστού. Ο Λάζαρος πέθανε πάλι, όπως και η θυγατέρα τού Ιαείρου, κλπ. Ο Χριστός ήταν ο πρώτος άνθρωπος, ο πρώτος νεκρός που αναστήθηκε με άφθαρτο και αθάνατο σώμα. Και εφ' όσον ταυτίζει σαν γεγονός ο απόστολος την ανάσταση τού Χριστού με αυτή τών νεκρών ολόκληρου τού ανθρώπινου γένους, συνάγεται ότι η ανάσταση όλων ανεξαιρέτως τών νεκρών, θα είναι τού ιδίου τύπου με αυτή τού Χριστού.

Δεν υπάρχουν λοιπόν πολλών ειδών και τύπων αναστάσεις. Ο απόστολος, όταν μιλάει γενικά για την ανάσταση τών νεκρών, και ειδικότερα όταν αναφέρεται στη φύση τής αναστάσεως, και στη φύση τών αναστημένων σωμάτων, πουθενά δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στους νεκρούς. Αντίθετα μιλάει γενικά για νεκρούς, και μάλιστα θεωρεί και τον Χριστό σαν έναν από αυτούς, και το διάστημα τριών ημερών από τον θάνατό του μέχρι την ανάστασή του. Πουθενά δεν μιλάει για αναστάσεις, που θα δικαιολογούσε πολλούς τύπους αναστάσεων, αλλά πάντοτε μιλάει για ανάσταση. Έτσι, ταυτίζει τη φύση τής αναστάσεως τού Χριστού με τη φύση τής αναστάσεως όλων τών υπολοίπων νεκρών.

4. Η ανάσταση όλων θα είναι σαν τού Χριστού.

Αναφερόμενος στην ανάσταση τού Χριστού εκ νεκρών, τον χαρακτηρίζει ως "απαρχή τών κεκοιμημένων" (στίχος 20). Και όπως μετά τον πρώτο καρπό, ακολουθεί ολόκληρη η υπόλοιπη συγκομιδή, έτσι θα συμβεί και με την ανάσταση. Θα αναστηθεί πρώτος ο Χριστός, και επομένως θα ακολουθήσουν και όλοι οι άλλοι νεκροί. Σε άλλα σημεία τής Αγίας Γραφής, ο Χριστός αναφέρεται ως "πρωτότοκος τών νεκρών", όπως στην Αποκάλυψη 1: 5 και στην προς Κολοσσαείς επιστολή στίχος 1: 18. Δεν αναφέρεται ως απαρχή μιας εκλεκτής μερίδας κεκοιμημένων, ή πρωτότοκος ενός μικρού υποσυνόλου τών νεκρών, όπως πολύ θα επιθυμούσαν όσοι κακόδοξα υποστηρίζουν πολλών τύπων αναστάσεις. Παράλληλα, αν (όπως ισχυρίζονται οι Μάρτυρες τού Ιεχωβά), η μεγάλη πλειοψηφία τών νεκρών τού ανθρώπινου γένους θα αναστηθεί με θνητά και φθαρτά σώματα, τότε ο Χριστός δεν είναι πρωτότοκος τών νεκρών, ούτε απαρχή. Διότι με τέτοια σώματα είχαν αναστηθεί πολλοί, πολλά χρόνια πριν από Αυτόν, όπως ο γιος τής χήρας στα Σάρεπτα, από τον προφήτη Ηλία. Αλλά όμως ο Χριστός είναι όντως η απαρχή, και ο πρωτότοκος όλων τών νεκρών, διότι αυτός πρώτος αναστήθηκε άφθαρτος και αθάνατος, και έφερε στο φως την ζωή, δηλαδή την αφθαρσία και την αθανασία. (2 Τιμόθεον 1: 10). Έτσι, κατά την ανάσταση τών σωμάτων, θα Τον ακολουθήσουν όλοι οι νεκροί, δίκαιοι και αμαρτωλοί, λαβαίνοντας άφθαρτα και αθάνατα τα σώματά τους.

5. Όλοι οι άνθρωποι θα αναστηθούν.

Ο απόστολος Παύλος παραλληλίζει τον Χριστό με τον Αδάμ. Και λέει, ότι όπως "δι' ενός ανθρώπου εισήλθε ο θάνατος στον κόσμο και τον κληρονομήσαμε όλοι οι απόγονοί του, έτσι και δια τού Χριστού, ενός καινούργιου ανθρώπου, θα κληρονομήσουμε όλοι την ανάσταση (στίχος 21). Και όπως όλοι φθειρόμαστε και πεθαίνουμε εξ αιτίας τού γενάρχη μας Αδάμ, έτσι και εξ αιτίας τού Χριστού, ως νέου γενάρχη τού ανθρώπινου γένους, όλοι θα ζωοποιηθούμε, δηλαδή θα λάβουμε σώματα άφθαρτα και αθάνατα. (στίχος 22). Τονίζουμε, ότι στον στίχο αυτό, ο απόστολος ΔΕΝ λέει "μερικοί" θα ζωοποιηθούν, αλλά "πάντες", όπως πάντες είναι αυτοί που αποθνήσκουν. Μιλεί δηλαδή για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.

6. Δεν μένει κανείς νεκρός.

Με την ανάσταση, καταργείται ο εχθρός τού ανθρώπου που λέγεται θάνατος. Για να νικηθεί και να καταργηθεί ολοκληρωτικά, πρέπει να συμβούν 2 πράγματα. Το ένα είναι να τού αφαιρεθούν όλοι όσους κρατά στη σημερινή φυλακή του. Αυτό συντελείται με την ανάσταση. Το 2ο είναι να τού αφαιρεθεί η δυνατότητα να καταπιεί κάποιον στο μέλλον. Και αυτό εξασφαλίζεται με την αθανασία με την οποία είναι προικισμένα τα σώματα τής αναστάσεως.

7. Ομοιότητες και διαφορές τού αναστημένου σώματος από το αρχικό.

Όσο για τον  τρόπο που θα γίνει η ανάσταση τών νεκρών, και την φύση τών σωμάτων τής αναστάσεως, ο απόστολος αναφέρει το βιολογικό παράδειγμα τών σπόρων και ιδιαίτερα τού σιταριού. Όπως ο σπόρος δεν ζωοποιείται, αν δεν θαφτεί πρώτα στο χώμα, και πεθάνει και σαπίσει, έτσι και στην ανάσταση τών νεκρών. Αναφορικά δε με τα σώματα, ισχύει πάλι το ίδιο παράδειγμα με τα σπέρματα. Το αναστημένο σώμα θα είναι το ίδιο με αυτό που πέθανε και ετάφη, όπως και το στάχυ που φυτρώνει είναι και προέρχεται από τον ίδιο κόκκο σιταριού που σπείραμε. Αλλά πάλι δεν θα είναι ακριβώς το ίδιο, διότι θα είναι προικισμένο με αφθαρσία και αθανασία, όπως και το στάχυ, δεν είναι ίδιο σε όλα τα χαρακτηριστικά του, με τον κόκκο τού σιταριού από τον οποίο προήλθε, μια και η όψη του και η ομορφιά του, είναι διαφορετική.

Το σώμα λοιπόν που θα αναστηθεί, θα είναι μεν το ίδιο ανθρώπινο σώμα που πέθανε και ετάφη, αλλά θα ταυτόχρονα θα είναι διαφορετικό ως προς τη δόξα και τις ιδιότητες τής αφθαρσίας και τής αθανασίας που θα έχει.

Για να μην πολυπραγμονούμε όμως, ο απόστολος συμπληρώνει, ότι θα είναι "καθώς ο Θεός ηθέλησε" (Στίχος 38).

8. Οι διαφορές τών αναστημένων σωμάτων μεταξύ τους.

Για να μη νομίσει κανείς ακούγοντας για τους σπόρους, ότι όλα τα σώματα θα είναι ίδια στη δόξα, όπως ίδια είναι και όλα τα στάχυα μεταξύ τους, γι' αυτό και αναφέρει ότι τα αναστημένα σώματα, θα διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη δόξα. Και χωρίζει τις διαφορές σε 3 μεγάλες κατηγορίες. Έτσι λοιπόν, τελείως διαφορετική δόξα, έχουν τα σώματα τών δικαίων από αυτά τών αμαρτωλών. Ταυτόχρονα όμως, θα υπάρχουν διαβαθμίσεις στη δόξα, στην αίγλη, στη λαμπρότητα, στην ευπρέπεια τών σωμάτων τών δικαίων, αλλά και διαβαθμίσεις στην αισχύνη πλέον, (και όχι δόξα), τών σωμάτων τών αμαρτωλών.

Ύστερα από τα παραπάνω παραδείγματα τών σπερμάτων, αλλά και τών επιγείων και επουρανίων σωμάτων, με τα μεν πρώτα ο απόστολος φανέρωσε τον τρόπο τής αναστάσεως, αλλά και τις ομοιότητες τών σωμάτων τής αναστάσεως, ομοιότητες ως προς τη συγγένειά τους με το σώμα που πέθανε, αλλά και ως προς τη φύση τους, δηλαδή ως προς τις ιδιότητες τής αφθαρσίας και τής αθανασίας που θα τα χαρακτηρίζει, ενώ με τα δεύτερα παραδείγματα φανέρωσε τις διαφορές τους ως προς τη δόξα και την τιμή, συνεχίζει στον στίχο 42, ως εξής:

"Ούτως και η ανάστασις τών νεκρών". Δηλαδή πώς; Όπως ακριβώς και με τα παραδείγματα που προηγουμένως έφερε. Και δεν λέει: "η ανάσταση τών δικαίων", ή ακόμα χειρότερα: "πολύ ολίγων", αλλά "τών νεκρών". Υπονοώντας όλους τους νεκρούς. Και για να γίνει πιο σαφής, όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα τού στίχου 35, δηλαδή "με ποιο σώμα ανασταίνονται οι νεκροί", συνεχίζει: "Σπείρεται εν φθορά, εγείρεται εν αφθαρσία".

2. Σπείρεται φθαρτό και θνητό ανίσταται άφθαρτο και αθάνατο

Για πολλοστή φορά, αφήνει έκθετους ο απόστολος, όσους εσφαλμένα υποστηρίζουν ότι θα υπάρξει ανάσταση νεκρών και μάλιστα τής πλειοψηφίας τών νεκρών, οι οποίοι θα αναστηθούν με φθαρτά και θνητά σώματα. Το εδάφιο είναι σαφές. "Σπείρεται εν φθορά, εγείρεται εν αφθαρσία". Και λέει "σπείρεται" αντί "θάπτεται", ακολουθώντας τις αναλογίες τού παραδείγματος τών σπερμάτων,  σε σχέση με την ανάσταση.

Και στους στίχους 43, 44, συνεχίζει: "Σπείρεται εν ατιμία, εγείρεται εν δόξει". Δηλαδή, "θάπτεται χωρίς καμία τιμή", και πράγματι δεν υπάρχει πιο αποκρουστικό θέαμα από νεκρό σώμα σε κατάσταση σήψεως. Σε αντίθεση όμως με αυτή την αποτροπιαστική εικόνα τής φθοράς, που παρουσιάζει το σώμα κατά την ταφή, ανασταίνεται με τιμή και δόξα, τής αθανασίας και τής αφθαρσίας, με τις οποίες θα είναι προικισμένο. Αν και βέβαια θα περιβάλλονται και από άλλη δόξα, που δεν θα οφείλεται στη φύση τους, αλλά στην αρετή τους, και στον βαθμό τής κοινωνίας τους με τον Θεό, η οποία όπως είδαμε θα έχει πολλές διαβαθμίσεις, θετικές για τους δικαίους, και αρνητικές για τους αμαρτωλούς.

"Σπείρεται εν ασθενεία, εγείρεται εν δυνάμει". Το σώμα τού ανθρώπου που θάβεται στο σώμα, είναι τόσο ασθενές, ώστε δεν μπορεί ούτε για λίγες μόνο μέρες να αντισταθεί στη φθορά και στη διάλυση. Ανασταίνεται όμως με τη δύναμη τής αφθαρσίας, που υπερισχύει πλέον αιωνίως τής φθοράς. Δεν θα είναι πλέον ασθενές, όπως είναι το τωρινό, που προσβάλλεται από κάθε είδους ασθένεια και τραύμα, αλλά θα είναι δυνατό, ανθεκτικό, και απρόσβλητο από εξωτερικά αίτια. Άφθαρτο.

"Σπείρεται σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευματικόν". Θέλοντας να εξηγήσει ακόμα περισσότερο τα προηγούμενα ο απόστολος, και να επισημάνει με περισσότερη λεπτομέρεια τις διαφορές, που θα έχει το αναστημένο σώμα, από αυτό που κατατέθηκε στον τάφο, αναφέρει αυτό το πολύ σπουδαίο χωρίο. Χαρακτηρίζει το σώμα που θάπτεται, "ψυχικό", και αυτό που ανίσταται "πνευματικό". Δηλαδή, σαν "ψυχικό σώμα", ο απόστολος χαρακτηρίζει το τωρινό σώμα, που αποτελείται από "σάρκα και αίμα", όπως λέει παρακάτω στον στίχο 50: "Τούτο δε φημί, αδελφοί, ότι σαρξ και αίμα, βασιλείαν Θεού, κληρονομήσαι ου δύναται. Ουδέ φθορά, την αφθαρσίαν κληρονομεί".

3. Διαφορά ψυχικού και πνευματικού σώματος

Στον στίχο αυτό, (που προκαταβολικά τον εξετάζουμε εδώ), μάς δίνεται το κλειδί για την ερμηνεία τού ψυχικού και τού πνευματικού σώματος. Ο απόστολος, σαφώς συμπαραβάλλει το "σαρξ και αίμα", με την "φθορά". Και την "βασιλεία τού Θεού" με την "αφθαρσία". Το παρόν λοιπόν σώμα, το συνιστάμενο από "σάρκα και αίμα", ονομάζει ο Παύλος "ψυχικό", διότι έρχεται σε ύπαρξη αφ' ενός, και διατηρείται σε ζωή αφ' ετέρου, από τις κατώτερες δυνάμεις τής ψυχής, δηλαδή τις ζωώδεις δυνάμεις και ενέργειες.

Η γέννηση τού ψυχικού σώματος, είναι "εξ αιμάτων, και εκ θελήματος σαρκός, και εκ θελήματος ανδρός", όπως άμεσα συνάγεται από το χωρίο 1: 13 τού κατά Ιωάννην ευαγγελίου. Παρόμοιο χωρίο είναι το 1 Πέτρου 1: 23: "αναγεγεννημένοι, ουκ εκ σποράς φθαρτής, αλλ' αφθάρτου". Και ο απόστολος Πέτρος αντιδιαστέλλει την φθαρτή γέννηση, με την άφθαρτη από το Πνεύμα τού Θεού.

Έτσι λοιπόν, είναι φανερό, ότι το ψυχικό σώμα, είναι αυτό που συνίσταται από σάρκα και αίμα, με την έννοια τής φθοράς, όπως αναλυτικότερα θα δούμε στη συνέχεια, εξετάζοντας με λεπτομέρεια τον στίχο 50. Και αυτό το ψυχικό σώμα, όχι μόνο έχει προέλθει, έχει ζωοποιηθεί από τις κατώτερες δυνάμεις τής ψυχής, αλλά και κυβερνάται από αυτές, δηλαδή από τα πάθη. Σε αντίθεση, το πνευματικό σώμα, καλείται έτσι, διότι και ζωοποιείται, ανασταίνεται από τις δυνάμεις τού Αγίου Πνεύματος, αλλά επίσης από αυτές και διατηρείται σε ύπαρξη αιωνίως, δεδομένως ότι δια τού Αγίου Πνεύματος διατηρείται άφθαρτο και αθάνατο.

Και αλλού στην Αγία Γραφή αντιδιαστέλλεται ο ψυχικός άνθρωπος, από τον πνευματικό, όπως στην ίδια επιστολή, 2: 14, 15. Μάλιστα, ο Ιάκωβος αντιδιαστέλλει την "άνωθεν" σοφία, δηλαδή την σοφία που προέρχεται από το Άγιο Πνεύμα, με την "ψυχική", που την ονομάζει αλλιώς: "επίγεια και δαιμονιώδη". (Ιάκωβος 3: 15). Επίσης, ο Ιούδας στην επιστολή του, (στίχος 19), λέει για τους "εμπαίκτες τής πίστεως", και ασεβείς, ότι είναι "ψυχικοί", "πνεύμα μη έχοντες".

Όποιος λοιπόν εξακολουθεί να κυριαρχείται από τα πάθη, τις κατώτερες δυνάμεις τής ψυχής του, και όχι από το Πνεύμα τού Θεού, αυτός ονομάζεται "ψυχικός".

Αλλά και αν κάποιος έχει αναγεννηθεί από το Πνεύμα τού Θεού, και έχει γίνει μέτοχος Αυτού, και εν τούτοις εξακολουθεί να φορά αυτό το ψυχικό σώμα, (το οποίο βέβαια εξαγιάζεται από το Άγιο Πνεύμα, στο βαθμό τής καθαρότητας και αγιότητας τού ανθρώπου), αλλά δεν γίνεται ποτέ από ψυχικό, πνευματικό, γι' αυτό και παραδίδεται τελικά στον θάνατο.

4. Παραδείγματα πρόγευσης πνευματικών σωμάτων

Ωστόσο, το Άγιο Πνεύμα του Θεού, που δρα και ενεργεί στην Εκκλησία μας, αναγεννώντας και αγιάζοντας τους πιστούς, πολλές φορές σε ανθρώπους που έχουν γίνει δεκτικά δοχεία τής Χάριτος και τών δωρεών Του, τους αξιώνει να έχουν μία πρόγευση τών δυνάμεων τού Μέλλοντος Αιώνος, αντικαθιστώντας για περιορισμένα χρονικά διαστήματα, τις ψυχικές δυνάμεις διατηρήσεως τών σωμάτων τους, με πνευματικές δυνάμεις. Έτσι, υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα, όπου τα σώματα αγίων έγιναν λαμπερά και φωτεινά, και για κάποιο διάστημα δεν χρειάζονταν τροφή και νερό για να διατηρηθούν στη ζωή, ενώ ταυτόχρονα δεν αισθάνονταν κούραση, νύστα, ή κάποια άλλη φυσική ανάγκη.

Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν και στην Αγία Γραφή, όπως η περίπτωση τού Μωυσή, που για 40 μερόνυχτα, δεν έφαγε, ούτε ήπιε τίποτα, κάτι αδύνατο για τους φυσικούς νόμους, ενώ το πρόσωπό του είχε γίνει λαμπρό και ένδοξο. (Έξοδος 34: 28-30).

Το ίδιο συνέβη και στον Κύριο Ιησού Χριστό κατά τη Μεταμόρφωση (Ματθαίος 17: 1-8). Όπου ακόμα και η κτίση, δηλαδή τα ρούχα που φορούσε, αλλοιώθηκαν, και κυβερνώντο από τους νόμους τού Μέλλοντος Αιώνος. Και σαν τέτοιο, ερμηνεύουν το γεγονός οι αυτόπτες, όπως ο απόστολος Πέτρος, στη 2η Πέτρου 1: 16-18).

Πρόγευση όμως και απόδειξη τών πνευματικών δυνάμεων του Μέλλοντος Αιώνος, και κυρίως τής αφθαρσίας, αποτελούν και τα θαυμαστά σκηνώματα τών αγίων τής Εκκλησίας μας, που παραμένουν άφθαρτα επί αιώνες. Επίσης πρόγευση τής αφθαρσίας τής κτίσεως, αποτελεί και το θαύμα τού Αγιασμού, δηλαδή τού ύδατος τού αγιασμένου από το Άγιο Πνεύμα μέσω τών Ιερέων, το οποίο και παραμένει άφθαρτο, δηλαδή δεν χαλάει, ούτε βρωμίζει, όσο καιρό και αν μείνει.

5. Ψυχή, ψυχικό και πνευματικό σώμα

Πριν όμως εγκαταλείψουμε αυτό το θαυμάσιο εδάφιο που χαρακτηρίζει το σώμα τής αναστάσεως σαν "πνευματικό", αντιδιαστέλλοντάς το από το τωρινό μας σώμα, που το ονομάζει "ψυχικό", θα κάνουμε μια μικρή παρένθεση περί ψυχής, αν και το θέμα αυτό θα το εξετάσουμε αναλυτικά σε μελλοντική εκπομπή.

Όπως είναι γνωστό, πολλοί από τους αιρετικούς που προωθούν και κηρύσσουν τη διδασκαλία ότι η ψυχή τού ανθρώπου είναι θνητή, (όπως για παράδειγμα οι Μάρτυρες τού Ιεχωβά), για να το υποστηρίξουν ισχυρίζονται ότι η ψυχή του ανθρώπου, αλλά και τών ζώων, είναι η ίδια του η ύπαρξη, η ίδια του η ζωή. Και επομένως, λένε ότι όταν ο άνθρωπος ή το ζώο πεθάνει, χάνεται και εξαφανίζεται και η ψυχή του, μια και τελειώνει η ζωή του, η ύπαρξή του. Εδώ όμως ο απόστολος αντιπαραθέτει στο ψυχικό σώμα το σώμα τής αναστάσεως, το πνευματικό σώμα. Αν λοιπόν ακολουθώντας την ερμηνεία περί ψυχής τών αιρετικών ερμηνεύσουμε σαν ψυχικό σώμα, το σώμα που έχει ζωή, καταλήγουμε στο τρομερό άτοπο, ότι το πνευματικό σώμα, θα είναι νεκρό, δηλαδή το σώμα τής αναστάσεως, δεν θα έχει ζωή, μια και ο απόστολος το αντιδιαστέλλει με το ψυχικό σώμα, δηλαδή το σώμα τής ζωής, σύμφωνα με την κακοδοξία τους.

Με άλλα λόγια, αν ψυχή = ζωή, όπως λένε οι αιρετικοί, το μόνο ζωντανό σώμα, και επομένως το μόνο επιθυμητό, είναι το τωρινό, το ψυχικό, όπως το ονομάζει ο Παύλος, ενώ το σώμα τής αναστάσεως, το πνευματικό σώμα, πρέπει επαγωγικά, να κυβερνάται από τον θάνατο! Γνωρίζουμε όμως, ότι ακριβώς το αντίθετο είναι αυτό που λέει εδώ ο απόστολος, αλλά και ολόκληρη η Αγία Γραφή. Για μία φορά λοιπόν ακόμα, παρατηρούμε, ότι απόψεις και διδασκαλίες, που δεν πηγάζουν κα ταυτίζονται με την παράδοση τής Εκκλησίας, τελικά έρχονται αναπόφευκτα αντιμέτωπες και με την Αγία Γραφή.

Ο απόστολος, κλείνει τον στίχο 44 ως εξής: "Έστι σώμα ψυχικόν και έστι σώμα πνευματικόν". Δηλαδή, "όπως υπάρχει σώμα ψυχικό, που ζωοποιείται και κυβερνάται από τις κατώτερες ζωώδεις δυνάμεις τής ψυχής, έτσι υπάρχει και σώμα πνευματικό, που ζωοποιείται και διατηρείται σε ύπαρξη από το Άγιο Πνεύμα". Υπάρχει λοιπόν το τωρινό σώμα που έχουμε, αλλά υπάρχει και το Πνευματικό Σώμα που θα λάβουμε κατά την Ανάσταση. Το οποίο θα είναι ίδιο μεν με το τωρινό, αλλά θα διαφέρει κυρίως ως προς τις ιδιότητες τής αφθαρσίας και τής αθανασίας, και φυσικά ως προς την δόξα.

Και συνεχίζει στον στίχο 45: "Ούτως και γέγραπται: Εγένετο ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ εις ψυχήν ζώσα, ο έσχατος Αδάμ, εις πνεύμα ζωοποιούν". Μάς λέει λοιπόν, ότι έτσι είναι γραμμένο. Και το μεν πρώτο, ότι "εγένετο ο πρώτος άνθρωπος ο Αδάμ εις ψυχήν ζώσα", είναι πράγματι γραμμένο στη Γένεση 2: 7. Το δεύτερο όμως, ότι ο έσχατος Αδάμ, δηλαδή ο Χριστός, "εγένετο εις πνεύμα ζωοποιούν", δεν είναι πουθενά γραμμένο. Ωστόσο, ο απόστολος το εξήγαγε από την έκβαση τών πραγμάτων. Και όσον αφορά τον πρώτο άνθρωπο, η Αγία Γραφή τον ονομάζει: "ψυχή ζώσα", μια έκφραση που χρησιμοποιείται και στη Γένεση 1: 20, 24, για όλα τα ζώα, για να τα διακρίνει από τα φυτά, και για να δηλώσει την πνοή ζωής που ατομικοποιείται και ζωοποιεί έναν φυσικό οργανισμό, ή με άλλα λόγια, ένα ον έμψυχο με σώμα. Βέβαια, οι πνοές αυτές τής ζωής, είναι προικισμένες με διαφορετικές ιδιότητες ανάμεσα στα ζώα και τους ανθρώπους. Περισσότερα όμως για το εδάφιο αυτό τής Γενέσεως, θα πούμε όταν εξετάζουμε το ζήτημα περί ψυχής.

6. Ψυχικός Αδάμ και Πνευματικός Αδάμ

Μας λέει λοιπόν για τον πρώτο άνθρωπο, τον Αδάμ, ότι ήταν ψυχικός, με την έννοια που αναλύσαμε προηγουμένως. Δηλαδή ήταν άνθρωπος, που κυβερνάτο από τις ψυχικές δυνάμεις. Το σώμα του εξουσιαζόταν από τις κατώτερες ζωικές δυνάμεις τής ψυχής. Σε αντίθεση όμως, ο δεύτερος και τελευταίος Αδάμ, δηλαδή ο Χριστός, είναι πνεύμα, δηλαδή έχει σώμα που όχι μόνο κυβερνάται από τις δυνάμεις τού Αγίου Πνεύματος, αλλά και είναι γεμάτο από αυτό. Μάλιστα, δεν είπε: "πνεύμα ζων", όπως "ψυχή ζώσα", αλλά "πνεύμα ζωοποιούν". Που σημαίνει ότι ο Κύριος, όχι απλώς ο Ίδιος ζει, αλλά και έχει αχώριστο το ενωμένο με Αυτόν κατ' ουσίαν Άγιο Πνεύμα, και δι' Αυτού θα ζωοποιήσει και τα δικά μας σώματα, και θα τους χορηγήσει την αφθαρσία.

Παρεμπιπτώντος, αναφέρουμε για όσους απορρίπτουν το μυστήριο τής Αγίας Τριάδος, και διαχωρίζουν τον Υιό από τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, ως προς την φύση και την ουσία, και αρνούνται τη Θεότητα του Χριστού, ότι ενώ εδώ δηλώνει σαφώς ο Απόστολος, ότι την ζωοποίηση τών θνητών μας σωμάτων, θα την κάνει ο έσχατος Αδάμ, δηλαδή ο Χριστός, στην προς Ρωμαίους επιστολή, στίχο 8: 11, ο ίδιος απόστολος δηλώνει ότι την ζωοποίηση θα την κάνει ο Θεός. "Ο εγείρας Χριστόν εκ νεκρών". Ελπίζουμε πως αυτό θα τους βοηθήσει να κατανοήσουν την εσφαλμένη τους αλλά και βλάσφημη άποψη περί Θεού.

Πριν προχωρήσουμε όμως, θέλουμε να επισημάνουμε για μία ακόμα φορά, ότι και στο σημείο αυτό παρουσιάζονται δύο γενάρχες τού ανθρώπινου γένους. Ο ένας είναι ο Αδάμ, και ο άλλος είναι ο Χριστός.

Όπως ο πρώτος είναι γενάρχης τού ανθρώπινου γένους, μηδενός εξαιρουμένου, το ίδιο και ο δεύτερος. Δεν είναι ο Χριστός γενάρχης μιας μικρής μερίδας τού ανθρώπινου γένους. Και ό,τι σώμα έχει ο γενάρχης, αυτό και κληροδοτεί στους απογόνους του. Άλλωστε αυτό είναι και το συγκεκριμένο αντικείμενο τών λόγων τού αποστόλου: "Το σώμα τής αναστάσεως". Δεν μπορεί λοιπόν, από τη μια μεριά να κληρονομήσαμε άλλοι σώμα ίδιο με αυτό τού Αδάμ, ενώ από την άλλη να κληρονομήσουν από τον Χριστό, άλλοι σώμα φθαρτό και άλλοι άφθαρτο, άλλοι σώμα θνητό και άλλοι αθάνατο. Άλλοι σώμα υλικό και άλλοι νοερό, κοκ. Δεν έχει καμία συνέπεια και λογική μια τέτοια υπόθεση. Από τον γενάρχη, όλοι οι απόγονοι, κληρονομούν ιδίας φύσεως σώμα. Μόνο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλάζουν, και τέτοια θα είναι η λαμπρότης, η δόξα, η ευπρέπεια, η τιμή, κλπ. Πάλι λοιπόν ευρίσκονται εκτεθειμένοι οι αιρετικοί, απέναντι τής Αγίας Γραφής.

Ας συνεχίσουμε όμως, με τον στίχο 46: "Αλλ' ου πρώτα το πνευματικόν, αλλά το ψυχικόν. Έπειτα το πνευματικόν". Μάς λέει λοιπόν ο απόστολος, ότι η σειρά που ο Θεός όρισε, είναι να έλθει σε ύπαρξη, πρώτα όχι το πνευματικό σώμα, αλλά το ψυχικό. Έπειτα θα ακολουθήσει το πνευματικό. Άλλο ένα αποστομωτικό επιχείρημα εναντίον όσων υποστηρίζουν ότι ταυτόχρονα και αιωνίως θα υπάρχουν και τα δύο είδη σωμάτων. Το μεν πνευματικό σώμα για τους 144.000, και το ψυχικό για όλους τους υπολοίπους. Ο απόστολος, μάς διευκρινίζει τη σειρά. Για ΟΛΟΥ, και για τον καθένα χωριστά, θα είναι πρώτα το ψυχικό, και μετά το πνευματικό. Όχι ταυτόχρονα και για άλλους το ένα, και για άλλους το άλλο.

Στον στίχο 47 γίνεται ακόμα πιο αναλυτικός, μιλώντας για τους γενάρχες τής ανθρωπότητος: "Ο πρώτος άνθρωπος, εκ γης, χοϊκός. Ο δεύτερος άνθρωπος, εξ ουρανού". Μάς λέει, ότι ο πρώτος άνθρωπος, ο Αδάμ, που ήταν και ο πρώτος γενάρχης μας, είχε σώμα που προερχόταν από τη γη. Δηλαδή είναι χοϊκό, χωματένιο σώμα. Άλλωστε η ετυμολογία τής Εβραϊκής λέξης: "Αδάμ", σημαίνει "χωματένιος", "χοϊκός", "γήινος". Δεύτερος άνθρωπος, ο δεύτερος γενάρχης τού ανθρώπινου γένους, αντίθετα, είχε ουράνια προέλευση. Ο Ίδιος ο Κύριος, μιλώντας στον Νικόδημο, είπε τα εξής: "Ουδείς αναβέβηκεν εις τον ουρανόν, ειμή ο εκ τού ουρανού καταβάς, ο Υιός τού Ανθρώπου" (Ιωάννης 3: 13). Είναι λοιπόν ο "εκ τού ουρανού καταβάς". Ωστόσο, χαρακτηρίζεται άνθρωπος, διότι προσέλαβε την ανθρώπινη φύση, το ανθρώπινο σώμα, και με την αγία ζωή Του, αλλά κυρίως με την ανάσταση και την ανάληψή Του, το ανύψωσε και αυτό στον ουρανό. Μάλιστα από εκεί θα έλθει και εκ δευτέρου. Δηλαδή από τον ουρανό θα έλθει, και κατά τη δευτέρα του έλευση, ως ο δεύτερος άνθρωπος.

Πήρε λοιπόν το γήινο σώμα με τις γήινες και ταπεινές ιδιότητες, και το ανύψωσε στον ουρανό, εκεί απ' όπου κατέβηκε, δίνοντας σ' αυτό το σώμα, νέες, ουράνιες και υψηλές ιδιότητες. Και αυτό το σώμα θα μάς κληροδοτήσει κατά τη γενική ανάσταση. Αυτό θα είναι το ανθρώπινο σώμα στον Μέλλοντα Αιώνα. Γι' αυτό και στους επόμενους δύο στίχους, 48 και 49, ο απόστολος συμπληρώνει: "Οίος ο χοϊκός, τοιούτοι και οι χοϊκοί. Και οίος ο επουράνιος, τοιούτοι και οι επουράνιοι. Και καθώς εφορέσαμεν την εικόνα του χοϊκού, φορέσωμεν και την εικόνα τού επουρανίου".

Υπενθυμίζουμε και πάλι, ότι το αντικείμενο τών λόγων τού αποστόλου, είναι το σώμα τής αναστάσεως, όπως καθορίσθηκε από την ερώτηση τού στίχου 35, και τονίζουμε ότι και εδώ, δεν γίνεται καμία διάκριση ανάμεσα σε τάξεις ή κατηγορίες ανθρώπων, αλλά μιλάει για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, με βάση τη σχέση τους με τον γενάρχη.

Λέει λοιπόν κατ' αρχήν, ότι όπως ήταν ο Αδάμ, έτσι είναι και οι απόγονοί του. Δηλαδή όπως πέθανε υποκύπτοντας στη φθορά τού σώματός του ο Αδάμ, έτσι και όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι, επειδή σ' αυτόν χρωστάμε τη βιολογική μας ζωή. Παράλληλα όμως, κατά την γενική ανάσταση, επειδή τα σώματά μας θα ζωοποιηθούν δια του Χριστού, και Αυτός θα γίνει ο νέος μας γενάρχης, όλοι θα λάβουμε το σώμα τού Χριστού, ως προς τις φυσικές ιδιότητες. Και είναι φανερό επίσης, ότι αποκαλεί τους ίδιους ανθρώπους, και χοϊκούς, και επουρανίους. Χοϊκούς τους αποκαλεί προ τής αναστάσεως, ενώ επουρανίους, μετά την ανάσταση.

7. Σάρκα και Αίμα ως σύμβολα τής φθοράς

Αφού λοιπόν έχει εξηγήσει αναλυτικά, και με πολλά παραδείγματα ο απόστολος, όσα είναι δυνατόν να λεχθούν για το σώμα τής αναστάσεως, λέει συμπερασματικά στον στίχο 50, τα εξής: "Τούτο δε φημί αδελφοί, (με αυτά που σας είπα, εννοώ τούτο αδελφοί), ότι σαρξ και αίμα, βασιλείαν Θεού κληρονομήσαι ου δύναται. Ουδέ η φθορά την αφθαρσίαν κληρονομεί". Με το δεύτερο παράλληλο, μας βοηθεί να κατανοήσουμε το πρώτο. Παραλληλίζει την κατάσταση φθοράς, με τη φράση: "σαρξ και αίμα". Και την κατάσταση τής αφθαρσίας, με τη "βασιλεία τού Θεού". Συνάγεται λοιπόν άμεσα, ότι ο απόστολος χρησιμοποιεί την έκφραση: "σαρξ και αίμα", για να δηλώσει αυτό το σώμα που φοράμε τώρα, και που υπόκειται στους βιολογικούς νόμους τής φθοράς και τού θανάτου. Άλλωστε αυτή η έκφραση είναι συνήθης και μεταξύ τών Ραβίνων, όταν θέλουν να υποδηλώσουν το ζωντανό ανθρώπινο σώμα, το υποκείμενο στους βιολογικούς νόμους, και συνιστάμενο από σάρκα και αίμα.

Αυτό λοιπόν το σώμα, κατά την ανάσταση θα αλλαχθεί κατάλληλα, ώστε στη νέα κατάσταση τής βασιλείας τού Θεού, να μην υπόκειται πλέον στη φθορά, αλλά να είναι άφθαρτο.

Το εδάφιο αυτό χρησιμοποιούν οι Μάρτυρες τού Ιεχωβά, για να υποστηρίξουν ότι οι 144.000 κεχρισμένοι, δεν θα έχουν ανθρώπινα σώματα, αλλά θα είναι άυλες, νοερές υπάρξεις.

Κατ' αρχήν, θέλουμε να υπενθυμίσουμε ότι πουθενά δεν γίνεται λόγος για μια μικρή μερίδα ανθρώπων, αλλά αυτό το χωρίο, όπως και όλα τα προηγούμενα, πρέπει να εφαρμοσθεί στο σύνολο τού ανθρώπινου γένους. Έτσι λοιπόν, είναι τελείως αυθαίρετη και εσφαλμένη η περιορισμένη εφαρμογή που του κάνουν.

Σαν δεύτερο, θα επαναλάβουμε ότι αυτή η ερμηνεία που δίνουν, είναι μεν σύμφωνη με την πάγια ερμηνευτική τακτική τους, να απομονώνουν από το υπόλοιπο κείμενο, ένα μόνο σημείο, και να το εφαρμόζουν όπου και όπως θέλουν, αλλά είναι τελείως αντίθετη με το πνεύμα τής Αγίας Γραφής και το πνεύμα τής Εκκλησιαστικής ερμηνείας. Έτσι, θεολογούν πάνω σε αυτό το εδάφιο, απομονώνοντάς το από ολόκληρο το κεφάλαιο, και ξεκόβοντάς το από όλα τα προηγούμενα που έχει πει ο απόστολος για το σώμα τής αναστάσεως, αλλά και από τα επόμενα.

Όπως αναλυτικότατα είδαμε, ο απόστολος Παύλος πασχίζει να πείσει τους Κορινθίους, ότι θα γίνει ανάσταση τών σωμάτων τών ανθρώπων, αυτών τών ίδιων τών σωμάτων που έχουμε τώρα, με διαφορετικές όμως ιδιότητες. Και μάλιστα, καθολική ανάσταση.

Το ίδιο λέει και παρακάτω, στον στίχο 54 για παράδειγμα, όταν τους λέει ότι "το φθαρτόν τούτο, θα ενδυθεί αφθαρσία, και το θνητόν τούτο, θα ενδυθεί αθανασία", δηλώνοντας καθαρά, για μία ακόμα φορά, ότι αυτό το ίδιο σώμα είναι που θα αναστηθεί, όμως με διαφορετικές ιδιότητες.

Αντιλαμβάνεστε λοιπόν αγαπητοί ακροαταί, πόσο πολύ παραποιούν το νόημα τής Αγίας Γραφής, πόσο πολύ διαστρεβλώνουν τις Ευαγγελικές διδασκαλίες, και γιατί έχουν διαφοροποιηθεί τόσο από τα Χριστιανικά δόγματα. Διαγράφουν με μια μονοκονδυλιά, ολόκληρη την αποστολική και εκκλησιαστική παράδοση όλων τών προηγουμένων αιώνων, απορρίπτουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ευκολία, την ερμηνεία τών αγίων Πατέρων, τους οποίους μάλιστα κατηγορούν ως αιρετικούς και ανήθικους, αλλά θρασσύτατα δεν διστάζουν να αγνοήσουν και τα ίδια τα λόγια του αποστόλου, που άμεσα προηγούνται ή έπονται τού στίχου αυτού, απλά και μόνο για να εδραιώσουν την κακοδοξία τους, την οποία και παρουσιάζουν ως "νέα αποκάλυψη", "νέο φως".

8. Ανάσταση χωρίς διακρίσεις και εξαιρέσεις

Ας παρακολουθήσουμε όμως και τους επόμενους στίχους, αρχίζοντας από τον 51ο:

"Ιδού, μυστήριον ημήν λέγω...". Είναι έτοιμος ο απόστολος, να τους μιλήσει για τον τρόπο τής αναστάσεως, και να τους αποκαλύψει μερικές λεπτομέρειες που μέχρι τότε ήταν άγνωστες. Τους λέει λοιπόν: "Πάντες ου κοιμηθησόμεθα. Πάντες δε αλλαγησόμεθα, εν ατόμω, εν ριπή οφθαλμού, εν τη εσχάτη σάλπιγγι". Δεν θα πεθάνουν όλοι, αλλά όλοι θα αλλαγούν. Δηλαδή το σώμα τους θα μεταμορφωθεί από φθαρτό σε άφθαρτο, και από θνητό σε αθάνατο, όπως πολλές φορές είχε τονίσει και προηγουμένως. Και αυτή η αλλαγή θα γίνει ακαριαία, όταν θα ηχήσει η εσχάτη σάλπιγγα.

Τη λεπτομέρεια αυτή τής αναστάσεως για την εσχάτη σάλπιγγα, την αναφέρει ο απόστολος και στην 1η προς Θεσσαλονικείς επιστολή, στίχο 4: 16. Ωστόσο, εμείς θα επιμείνουμε στη λέξη: "πάντες", που χρησιμοποιεί ο απόστολος, όταν αναφέρεται στην αλλαγή τών ανθρώπων, από φθαρτοί που είναι σε αφθάρτους. Ασφαλώς δεν κάνει ούτε διακρίσεις, ούτε εξαιρέσεις, όπως κάνουν οι Μάρτυρες τού Ιεχωβά. Μιλάει για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, νεκρούς και ζωντανούς. Όλοι ανεξαιρέτως θα αφθαρτοποιηθούν. Δεν θα υπάρχουν, (και μάλιστα η συντριπτική πλειοψηφία κατά τους Μάρτυρες τού Ιεχωβά), που θα παραμείνουν στη φθορά και θα βασιλεύει πάνω τους ο φυσικός θάνατος.

Και συνεχίζει στον στίχο 53: "Σαλπίσει γαρ, και οι νεκροί εγερθήσονται άφθαρτοι, και ημείς αλλαγησόμεθα". Διευκρινίζει πάλι, με διαφορετικά όμως λόγια, τα προηγούμενα, λέγοντας ότι οι νεκροί, όλοι οι νεκροί, θα αναστηθούν άφθαρτοι, και οι ζωντανοί, όλοι οι ζωντανοί, θα μεταμορφωθούν από φθαρτοί σε άφθαρτους.

Στο σημείο όμως αυτό, πρέπει να σταματήσουμε για σήμερα, διότι ο χρόνος και τής σημερινής εκπομπής εξαντλήθηκε.

Σας ευχαριστούμε που μάς παρακολουθήσατε. Ευχαριστούμε και τον Γιάννη Οδαμπάσογλου, που είχε την επιμέλεια τού ήχου. Χαίρετε και ο Θεός μαζί μας!

Απομαγνητοφώνηση Ν. Μ.